Մասնակից:Hermine Meliksetyan/Ավազարկղ23
Ղրիմի թաթարական գրականություն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Qırımtatar edebiyatı), Ղրիմի թաթարների գրականություն, որի պատմությունն սկսվում է Ոսկե հորդայի ժամանակներից (13-15-րդ դարեր), իսկ նրա ոսկե դարաշրջանը տեղի է ունեցել Ղրիմի խանության ժամանակներում (15-18-րդ դարեր):
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջին դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
13-րդ դարի Մահմուդ Քիրիմլիի «Հովսեփի և Զուլեյխի մասին բանաստեղծությունը» համարվում է Ղրիմի թաթարերենով ամենահին ստեղծագործությունը[1]։ Այդ ժամանակի այլ նշանավոր հեղինակների թվում էին Ալին (․․․ - 1232)[2], Մահմուդ (13-14-րդ դարեր)[2], Մաուլանա Ռաջաբ բին Իբրահիմ (․․․- 1386[3], Մաուլանա Շերեֆեդդին բին Քեմալ Մաուլանա Շերեֆեդդին բին Քեմալ (․․․- 1438) և Քեմալ Ումմի (․․․- 1475)[4]։
Դասական ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ոսկե հորդայի շրջանում, այն բանից հետո, երբ Ղրիմի թաթարներն իսլամ ընդունեցին, սկսել է ձևավորվել բազմոցի պոեզիան կամ պալատական պոեզիան (Ղրիմի թաթարերեն՝ saray edebiyatı)։ Դրա հեղինակները խաններն ու արիստոկրատներն են եղել։ Ժամանակի նշանավոր բանաստեղծներն էին Աբդուլ-Մեջիդ Էֆենդին, Հուսեյն Քեֆևին, Մենլի I Գերայը, Գազի II Գերայը, Ռամել Խոջան, Աշիկ Ումերը, Մուստաֆա Ջևհերին, Լեյլա Բիկեչը, Աշիկ Արիֆը, Ջանմուհամեդը և Էդիպ Էֆենդին։ Գազի II Գերայը, մասնավորապես, հայտնի էր իր պոեզիայով, գրականության հանդեպ սիրով և երաժշտական ստեղծագործություններով[5]։ Բահադիր I Գիրայի կինը՝ Խան Զադե խանումը, նույնպես հայտնի էր որպես բանաստեղծուհի։ 15-17-րդ դարերում հայտնվել են Ղրիմի պոեզիայի անթոլոգիաները։
Այդ ժամանակաշրջանի բոլոր գրական ստեղծագործությունները գրվել են արաբական տառատեսակով։ Պոեզիայի լեզվի վրա ազդել են արաբերենն ու պարսկերենը, քանի որ այն օգտագործում էր երկար և կարճ ձայնավոր ոտանավորներ, մինչդեռ թյուրքական լեզուն այդ կերպ չէր տարբերակում ձայնավորները[6]: Միևնույն ժամանակ ժողովրդական բանահյուսության մեջ օգտագործվել է ավելի խոսակցական լեզու՝ քիչ փոխառություններով (օրինակ՝ «Չորաբաթիր» (Հերոս Չորա), «Կյոր օղլու» (Կույրի որդին), «Թաիր վե Զորե» (Թաիրը և աստղը))։
Այլ աշխատանքները ներառում են պատմական իրադարձությունների վերաբերյալ աշխատություններ և բազմաթիվ հրամանաններ (Ղրիմի թաթարերեն՝ yarlığ)[7]։
1783 թվականին Ռուսական կայսրության կողմից Ղրիմի բռնակցումից հետո Ղրիմի թաթարական գրականությունը սառեցվել է, քանի որ դրա զարգացման հիմնական հովանավորները Ղրիմի խաներն էին։
Նոր ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ղրիմի գրականության վերածնունդը սերտորեն կապված է Իսմայիլ Գասպրինսկու հետ, ով պատմվածքի և վեպի հիմքերը դրել է Ղրիմի թաթարական գրականության մեջ։ Իր «Տերցիման» (Ղրիմի թաթարերեն՝ Terciman) թերթում Գասպրինսկին հրատարակել է Ղրիմի թաթար նոր գրողների ստեղծագործությունները։ 20-րդ դարի սկզբի նշանավոր բանաստեղծներից էին Աշրաֆ շեմի-Զադեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Eşref Abduraman oğlu Şemi-zade), Բեքիր չոբան-Զադեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Bekir Çoban-zade), Աբդուլլահ Դերմենչին (Ղրիմի թաթարերեն՝ Abdulla İbraim oğlu Dermenci), Շևկի Բեկթորեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Şevqiy Bektöre), Աբդուլլահ Լատիֆ-Զադեն (Ղրիմի թաթարերեն՝ Abdulla Abil oğlu Lâtif-zade), Ամդի Գիրեյ Բեյը (Ղրիմի թաթարերեն՝ Amdi Giraybay): 1901 թվականին Աբդուլլահ Օզենբաշլին (Ղրիմի թաթարերեն՝ Seid Abdulla Özenbaşlı) հրատարակել է ղրիմաթաթարական առաջին դրաման՝ «Ինչ-որ լինելու է, կլինի» (Ղրիմի թաթարերեն՝ Olcağa çare almaz)։
Ղրիմի թաթարների գրական գործընթացն ընդհատվել է 1944 թվականին Ղրիմի թաթարների տեղահանությամբ։ Այդ ժամանակից մինչև 1970-ական թվականները Խորհրդային Միությունում ճնշվել է Ղրիմի թաթարական գրականությունը։
Ժամանակակից հեղինակների թվում են Շամիլ Ալադինը, Չինգիզ Դագջին, Ումար Իփչին, Յուսուֆ Բոլաթը, Այդեր Օսմանը, Էրվին Ումերովը, Ռուստեմ Մուեդինը, Շաքիր Սելիմը, Յունուս Կանդըմը, Սեյրան Սուլեյմանը, Նուզեթ Ումարով:
See also[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Махмуд Кырымлы – автор первого крымскотатарского произведения». Crimeantatars.club - Сайт о крымских татарах (ռուսերեն). 2022-09-21. Վերցված է 2023-05-04-ին.
- ↑ 2,0 2,1 Kurnaz C., Çeltik H. Osmanlı Donemi Kırım edebiyatı. — Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.
- ↑ Bursalı M. T. Kırım müellifleri. — Istanbul, 1919.
- ↑ Banarlı N. S. Resimli türk edebiyatı tarihı. C.C.I-II. — Istanbul: Milli egitim basimevi, 1987.
- ↑ Kent, Neil (2016). Crimea: A History (անգլերեն). Hurst. էջեր 45–46. ISBN 978-1-84904-463-9.
- ↑ Меметов И. Периодизация истории развития крымскотатарского литературного языка
- ↑ Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению имп. Академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел. Издал В. В. Вельяминов-Зернов. — СПб., 1864. −1109 с.