Հեղափոխություն Լեհաստանի Թագավորությունում (1905–1907)
| Հեղափոխություն Լեհաստանի Թագավորությունում 1905–1907 թթ. | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ռուսական հեղափոխություն (1905) | |||||||||
 Փողոցային ցույց 1905 թվականին | |||||||||
| |||||||||
1905 թվականի ռուսական հեղափոխության հիմնական մասը տեղի է ունեցել Լեհաստանի ռուսական բաժանման ժամանակ և տևել է մինչև 1907 թվականը (տե՛ս Լեհական թագավորություն)։ Դա գործադուլների ամենամեծ ալիքն էր և ամենալայն ազատագրական շարժումը, որը 1970-ական և 1980-ականները Լեհաստանում տեղի է ունեցել[1]։ Այդ ժամանակաշրջանի գլխավոր իրադարձություններից մեկը 1905 թվականի հունիսին Լոձի ապստամբությունն էր։ Այդ ամբողջ ժամանակահատվածում տեղի ունեցան շատ ավելի փոքր ցույցեր և զինված պայքարներ մի կողմից՝ գյուղացիների և բանվորների, մյուս կողմից կառավարության միջև։ Ցուցարարները պահանջում էին աշխատողների կենսապայմանների բարելավում, ինչպես նաև քաղաքական ազատություն, որն ուղղված էր Լեհաստանի ինքնավարության բարձրացմանը։ Հատկապես 1905 թվականին Լեհաստանը նոր ապստամբության, հեղափոխության կամ քաղաքացիական պատերազմի շեմին էր։ Որոշ լեհ պատմաբաններ նույնիսկ այդ ժամանակաշրջանի իրադարձությունները համարում են Ռուսական կայսրության դեմ չորրորդ լեհական ապստամբություն։
Նախադրյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տնտեսական պայմանների վատթարացումը (1901-1903 թվականների ռեցեսիա) նպաստել է Ռուսական կայսրությունում քաղաքական լարվածության աճին, իսկ Լեհաստանի Թագավորության տնտեսությունը նույնպես զգալիորեն տուժել է ռուս-ճապոնական պատերազմի հետցնցումներից. 1904 թվականի վերջին ավելի քան 100,000 լեհ բանվորներ կորցրել էին իրենց աշխատանքը[2]։ Ռուսական բանակ զորակոչվելը և շարունակվող ռուսացման քաղաքականությունը ավելի են սրել լեհ բնակչության հետ հարաբերությունները։ 1905 թվականի ռուսական հեղափոխության մասին լուրերն ու վերաբերմունքը արագ տարածվեցին Սանկտ Պետերբուրգից ամբողջ Ռուսական կայսրությունում և Ռուսաստանի կողմից վերահսկվող Լեհաստանում։ Սա կապիտալացվել է Ռուսաստանի և Լեհաստանի խմբակցությունների կողմից, որոնք ցանկանում էին քիչ թե շատ արմատական փոփոխություններ[3]։
Այդ ընթացքում Լեհաստանի քաղաքական առաջնորդների միջև բախվել են երկու խմբակցություններ։ Լեհական սոցիալիստական կուսակցության (ԼՍԿ) թևը, որը հավատարիմ էր Յուզեֆ Պիլսուդսկուն, կարծում էր, որ լեհերը պետք է վերականգնելով անկախությունը իրենց վճռականությունը ցույց տան ռուսների դեմ ակտիվ, բռնի բողոքի ցույցերի միջոցով։ Այս տեսակետը չէր կիսում ոչ Ռոման Դմոովսկու Ազգային դեմոկրատական կուսակցությունը (endecja), ոչ էլ ԼՍԿ-ի սեփական «Ձախ» (կամ «Երիտասարդ») թևը։ Ազգային դեմոկրատները կարծում էին, որ լեհերը պետք է աշխատեն ռուսական իշխանությունների հետ և մեծացնեն իրենց ներկայացուցչությունը Դումայում (Ռուսաստանի խորհրդարան), մինչդեռ ԼՍԿ ձախերը ցանկանում էին ցարին տապալելունպատակով համատեղ աշխատել ռուս հեղափոխականների հետ և տեսնում էին, որ ստեղծվում է սոցիալիստական հասարակությունը, ինչն ավելի կարևոր էր, քան Լեհաստանի անկախությունը։
Հեղափոխություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
19-րդ դարում Լոձը դարձել էր լեհական խոշոր արդյունաբերական կենտրոն, խիստ ուրբանիզացված և արդյունաբերականացված էր, նաև սոցիալիստական շարժման հենակետն էր։ 1905 թվականի հունվարի 22-ին Լոձում աշխատողները գործադուլ էին սկսել, իսկ հունվարի 31-ին ցարական ոստիկանությունը հայտնել է, որ գործադուլավորները պարզել էին «Կա՛ր ինքնավարությունը. գրություններով պաստառներ։ Վարշավայում՝ Լեհաստանի նախկին մայրաքաղաքում և մեկ այլ խոշոր արդյունաբերական կենտրոնում, ապստամբություններն ու ցույցերը սովորական էին։ Հունվարի 14-ին Վարշավայում համընդհանուր գործադուլ էր և հաջորդ մի քանի օրերի ընթացքում քաղաքում կար ավելի քան 90 զոհ։ Հունվարի 17-ին Ռուսաստանի կառավարությունը հայտարարել է, որ Վարշավան գտնվում է շրջափակման մեջ։
Հունվարի 28-ին Լեհաստանի և Լիտվայի Թագավորության ԼՍԿ-ը և Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը համընդհանուր գործադուլի կոչ արեցին։ Ավելի քան 400,000 աշխատողներ ներգրավվեցին ամբողջ Լեհաստանի գործադուլներին, որը տևեց չորս շաբաթ։ Սա միայն նախերգանքն էր ավելի մեծ հարվածների շարքի, որը հաջորդ տարվա ընթացքում ցնցել է ողջ Լեհաստանը։ 1905-1906 թվականներին մոտ 7000 գործադուլ և այլ աշխատանքի դադարեցումներ տեղի ունեցան 1,3 միլիոն լեհերի մասնակցությամբ։ Ցուցարարները պահանջում էին բարելավել աշխատողների պայմանները և լեհերի համար ապահովել ավելի շատ քաղաքական ազատություն։ Փետրվարին լեհական համալսարանների ուսանողները միացել էին ցույցերին՝ բողոքելով ռուսացման դեմ և պահանջում էին լեհերենով սովորելու իրավունք[4]։ Նրանց միացան ավագ դպրոցի աշակերտները, իսկ մի քանիսը նույնիսկ տարրական դպրոցներից։
Ռուսական կառավարությունը համաձայնել է լեհական ազգայնական շարժման որոշ զիջումների՝ վերացնելով դասասենյակներում լեհերենի օգտագործման որոշ սահմանափակումներ, մինչդեռ շատերը, հատկապես աշխատողները, դեռ դժգոհ էին[5]։ Լեհաստանի որոշ վայրերում դպրոցների գործադուլները տևեցին մոտ երեք տարի։ Խոշոր ցույցեր տեղի ունեցան մայիսի 1-ին (Աշխատավորների օրը) և մոտ 30 մարդ գնդակահարվեց Վարշավայում ցույցի ժամանակ։ Նույն ամսվա վերջում հասարակական կարգը Վարշավայում որոշ ժամանակ քայքայվել է՝ ինչպես հանցագործ տարրերի, այնպես էլ ռուս գործընկերների դեմ ինքնաբուխ շարժման ընթացքում։
1905 թվականի հունիսի կեսերին ռուսական ոստիկանությունը Լոձի ցույցի ժամանակ կրակել է բազմաթիվ բանվորների վրա։ Արդյունքում Լոձի ապստամբության ընթացքում մի քանի օր մարտեր տեղի ունեցան քաղաքների ներսում և կար ավելի քան 2000 զոհ, այդ թվում՝ ավելի քան 1000 զոհ խաղաղ բնակիչների շրջանում[6]։ Ամբողջ տարվա ընթացքում մի քանի բողոքի ցույցեր և գործադուլներ տեղի ունեցան Լեհաստանի խոշոր քաղաքներում, որոնք գտնվում էին Ռուսաստանի վերահսկողության տակ, սակայն, ինչպես գրել է լեհ լրագրող Վլոդզիմերժ Կալիցկին, Լոձի ապստամբությունն ամենադրամատիկն էր[7]։ Ռուսական կառավարությունը նպաստել է քաոսի առաջացմանը՝ փորձելով հրահրել որոշ հակահրեական ջարդեր։ Մեկ այլ նշանավոր երևույթ էր Զագլեբիովսկայի Հանրապետության (Republika Zagłębiowska) ստեղծումը, որը լեհական սոցիալիստական պետություն էր՝ կենտրոնացած Զագլեբիե Դաբրովսկի շրջանի շուրջ, որը գոյություն ուներ 1905 թվականի հոկտեմբերից մինչև նոյեմբեր[8]։
Հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անկարգությունների մեծ մասը տեղի է ունեցել 1905 թվականին, սակայն մինչև 1906-1907 թվականները Լեհաստանում շարունակվել են բանվորական անկարգությունները, ցույցերը, իսկ երբեմն նաև զինված բախումները[9]։ Գործադուլները Լոձում շարունակվեցին մինչև 1906 թվականի կեսերը, երբ միայն ռուսական մեծ ռազմական ներկայությունը և գործարաններից գործադուլ անող աշխատողների զանգվածային կրճատումները խաղաղեցին քաղաքը։ Լեհաստանում տեղի ունեցած անկարգությունները ռուսներին ստիպեցին այնտեղ պահել 250-300 հազարանոց բանակ։
Լեհաստանի Սոցիալիստական կուսակցության Պիլսուդսկու մարտական կազմակերպությունը, որը հիմնադրվել է 1904 թվականին, նպաստել է ռազմական գործողությունների որոշակի սրմանը և մի քանի տարիների ընթացքում ավելի է ակտիվացել։ Սպանությունները և կողոպուտները սկսվել են հիմնականում 1906 թվականից, բայց տասնամյակի վերջին այն շատ ավելի քիչ է ակտիվացել։ Պիլսուդսկու խմբակցությունը ժամանակավորապես թուլացավ և ԼՍԿ-ն պառակտվեց. սակայն, մինչև 1909 թվականը, Պիլսուդսկու խմբակցությունը կրկին ճանաչվել էր լեհական ընդհատակյա քաղաքական ասպարեզում։ Պիլսուդսկուն ի վերջո հաջողվել է ապահովել Լեհաստանի անկախությունը և դառնալ կարևոր քաղաքական գործիչ միջպատերազմյան Լեհաստանում։
Մեկ այլ հետևանք էր լեհական քաղաքական կուսակցությունների և մտքի էվոլյուցիան։ Լեհ գյուղացիների մեջ բարձրացել էր ազգային գիտակցությունը։ Չնայած հեղափոխության ամենաարմատական նպատակներին հասնելու ձախողմանը, Ռուսաստանի կառավարությունը զիջել է որոշ պահանջներ, ինչպես սոցիալական, այնպես էլ քաղաքական ոլորտներում, ինչը հակադարձել է բազմաթիվ լեհերի պարտվողական զգացմունքներին, որոնք դեռ հիշում էին նախորդ ապստամբությունների լիակատար պարտությունը։ Մասնավորապես, Լեհաստանում կրթության ոլորտում ռուսաֆիկացումը մասամբ հակադարձվել է։
Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
-
(Փողոցային ցույց) -
(1905 թվականի գարուն)
.jpg)
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Tych, Feliks (2018). «Przedmowa». In Wielgosz, Przemysław (ed.). O rewolucji: 1905, 1917. Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”. էջ 9. ISBN 9788365304599.
- ↑ Abraham Ascher, The Revolution of 1905: Russia in Disarray, Stanford University Press, 1994, 0-8047-2327-3, Google Print, p.157-158
- ↑ Norman Davies, Gods Playground: A History of Poland, Columbia University Press, 2005, 0-231-12819-3, Print, p.273-278
- ↑ (pl) Bohdan Urbankowski, Józef Piłsudski: marzyciel i strateg, (Józef Piłsudski: Dreamer and Strategist), Tom pierwszy (first tome), Wydawnictwo ALFA, Warsaw, 1997, 83-7001-914-5, p. 118
- ↑ (pl) PIŁSUDSKI JÓZEF Արխիվացված 2008-05-03 Wayback Machine by Andrzej Chojnowski. Entry in Polish PWN Encyclopedia
- ↑ (pl) Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim Արխիվացված 2017-07-28 Wayback Machine, WIEM Encyklopedia, Retrieved on 9 October 2007
- ↑ Ostrowiec Świętokrzyski. Monografia historyczna miasta, Ostrowiec Świętokrzyski 1997
- ↑ Urbanowski, op.cit., Pages 131
- ↑ (pl) Włodzimierz Kalicki, Rok 1905: Przebudzeni bombą Արխիվացված 2008-05-03 archive.today, Gazeta Wyborcza, 2005-12-09, Retrieved on 9 October 2007.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Robert E. Blobaum, Rewolucja: Russian Poland, 1904-1907, Cornell University Press, 1995:
- Academic reviews: [1], [2], [3]
- Robert Blobaum, The Revolution of 1905-1907 and the Crisis of Polish Catholicism, Slavic Review, Vol. 47, No. 4 (Winter, 1988), pp. 667–686, JSTOR
- Richard D Lewis, Revolution in the countryside : Russian Poland, 1905-1906, Center for Russian and East European Studies, University of Pittsburgh, 1986
- Miaso J., he Struggle for National School in the Kingdom of Poland in the Years 1905-1907 (A Centenary of the School Strike), Rozprawy z Dziejow Oswiaty (Studies in the History of Education), year: 2005, vol: 44, number:, pages: 75-103, [4] Արխիվացված 2009-08-14 Wayback Machine
- Andrew Stanislaus John Pomykalski, The Polish Insurrection of 1905 during the Russian Revolution of 1905, Thesis (M.A.)--San Jose State University, 1982.
- Scott Ury, Barricades and Banners: The Revolution of 1905 and the Transformation of Warsaw Jewry, Stanford University Press, 2012. 978-0-804763-83-7
- (pl), Stanisław Wiech (ed.), Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim i w Rosji, KOBD, 2005
- Andrew Kier Wise, Aleksander Lednicki : a Pole among Russians, a Russian among Poles : Polish-Russian reconciliation in the Revolution of 1905, Columbia University Press, 2003
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
|
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Հեղափոխություն Լեհաստանի Թագավորությունում (1905–1907) կատեգորիայում։ |
- (pl) Rewolucja 1905 website about the Revolution in the Kingdom of