Ացտեկյան դիցաբանություն

Միկտլանտեկուհտլին (ձախից)` մահվան, անդրաշխարհի աստվածը, և Քեթզաքոաթլը (աջից)` իմաստության, կյանքի, գիտելիքի աստվածը, միասին նրանք խորհրդանշում են կյանքն ու մահը։

Ացտեկյան դիցաբանություն, ացտեկների քաղաքակրթության առասպելների և աշխարհընկալման ամբողջությունը։ Ացտեկները նահուաթլով խոսող խմբեր էին կենտրոնական Մեքսիկայում և նրանց քաղաքակրթությունը շատ նմանություններ ունի այլ ամերիկյան քաղաքակրթությունների հետ։ Ըստ լեգենդի՝ այն խմբավորումները, որ հետո պիտի ացտեկներ դառնային, եկել էին հյուսիսից՝ Անահուակի դաշտավայր Տեքսկոկո լճի մոտ։ Այս տարածքների տեղակայությունը հստակ հայտնի է՝ ժամանակակից Մեխիկոյի տարածքում, սակայն քիչ բան է հայտնի ացտեկների ծագման մասին։ Առասպելներից մեկում ասվում է, որ ացտեկները եկել են հյուսիսում գտնվող Ացտլանից և վերջինն են յոթ նահուատլականերից՝ նահուաթլով խոսող ցեղերից։ Այլ աղբյուրներ հղում են տալիս Չիքոմոցտոկ կոչվող վայրին, կամ Տոմոանչանին, որտեղ ացտեկների համոզմամբ, ծնունդ են առել բոլոր քաղաքակրթությունները։

Ացտեկների հովանավոր աստվածն էր Հիթցիլոպոչտլին, որ նշանակում է «ձախլիկ կոլիբրի» կամ «Հարավից եկած կոլիբրի»։ Այս աստվածն էր ուղղորդում նրանց ճանապարհին։ Հասնելով Տեքսկոկո լճի վրա գտնվող մի կղզու՝ ացտեկները տեսնում են մի արծվի, ով իր ճանկերում օձի էր բռնել՝ նստած կակտուսի վրա։ Այս տեսարանը ացտեկներին լցրեց հավատով, որ այստեղ նրանք պիտի հիմնեն իրենց երկիրը։ Այստեղ նրանք հիմնեցին իրենց քաղաք Տենոչիտլտանը՝ կառուցելով հսկայական արհեստական կղզի, որը հիմա գտնվում է Մեխիկոյի ուղիղ կենտրոնում։ Այս լեգենդար տեսիլքը պատկերված է Մեքսիկայի զինանշանին։

Աշխարհաստեղծման առասպելը

Հիթցիլոպոչտլին հառնում է Հարավում` աշխարհի չորս կողմերից մեկում, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր քաղաքները, տաճարները, ծառերը և այլն

Լեգենդի համաձայն՝ երբ ացտեկները հասան Անահուակի դաշտավայր, նրանք հարևան ազգերի կողմից պիտակվում էին որպես բարբարոսներ և ամենից քիչ քաղաքակիրթներ, բայց ացտեկները որոշեցին սովորել և նրանք վերցրեցին լավագույնն ու առավելագույնը այլ քաղաքակրթություններից, որ կարող էին, առաջին հերթին՝ հնագույն տոլտեկներից։ Ացտեկների համար տոլտեկները ամենայն քաղաքակրթության հիմնադիրներն էին. նահուաթլ լեզվով «Տոլտեկայոտլ» բառը նշանակում էր «մշակույթ»։ Ացտեկյան լեգենդները իդենտիֆիկացնում են տոլտեկներին և Քեցաքոաթլ աստծո պաշտմունքը լեգենդար Տոլլան քաղաքի հետ։

Քանզի ացտեկները որդեգրել էին և միավորել էին տարբեր ավանդույթներ իրենց սեփականների հետ՝ նրանք ունեին մի քանի աշխարհաստեղծման առասպելներ։ Դրանցից մեկը՝ Հին արևները, նկարագրում է չորս մեծ ժամանակաշրջաններ, որոնք նախորդել են մեր աշխարհին, որոնցից յուրաքանչյուրը ավարտվել է մի աղետով, որը, ըստ ացտեկների. «Ուղարկված էր աստվածային ուժի կողմից և վերջ դրեց ամեն մեկին և յուրաքանչյուրին դրանցից»։ Կոատլիկուն Կենտզոն Հիտզնահուայի՝ «Չորս հարյուրը հարավցիների» մայրն էր, ինչպես նաև նա ուներ մի աղջիկ՝ Կոյոլքսաուհքին։ Նա մի անգամ գտավ մի գունդ և դրեց այն իր ծոցը՝ այդպիսով հղիանալով Հիթցիլպոչտլիով։ Նրա մյուս երեխաները ցանկացան սպանել իրենց մորը, քանի որ Հիթցիլպոչտլիի ծագումն անհայտ էր։ Նա ծննդաբերեց Քոատեփեք լեռան վրա, հարձակման ենթարկվեց երեխաների կողմից, սակայն նորածին Հիթցիլպոչտլին պաշտպանեց մորը և նրա եղբայրները դարձան աստղեր։ Նա նաև սպանեց իր քրոջը՝ Կոյոլքսաուհքիին՝ Քսիուհկոատլի՝ կապույտ օձի միջոցով նրա սիրտը պոկելով և նրա մարմինը լեռան վրայից շպրտելով։ Այս առասպելը ոգեշնչել էր ացտեկներին ողջ-ողջ հանել իրենց զոհերի սրտերը և շպրտել նրանց Հիթցիպոչտլիին նվիրված բուրգերի գագաթներից, ինչը խորհրդանշում էր աստղերի մարելը, երբ արևն է երկինք բարձրանում։

Մեր՝ հինգերորդ ժամանակաշրջանը սկսվել է Տեոտիհուական հնագույն քաղաքում, երբ բոլոր աստվածները հավաքվեցին, որպեսզի զոհաբերեն իրենց՝ հանուն նոր ժամանակաշրջանի ստեղծման։ Չնայած արևն ու աշխարհն արդեն ստեղծվել էին, միայն աստվածների զոհաբերության միջոցով էր հնարավոր շարժման մեջ դնել արևը և այդպիսով սկիզբ դնել ժամանակին ու պատմությանը։ Տեկկիցտեկատլը՝ գեղեցկագույնն ու ուժեղագույնը աստվածներից, չկարողացավ իրեն նետել կրակը և նրա փոխարեն Նանահուաթլը՝ ամենափոքրն ու համեստը աստվածներից, նետեց իրեն կրակն առաջինը և հենց նրա զոհաբերությամբ շարժման մեջ դրվեցին արևն ու ժամանակը։ Ցնցված այս ինքնազոհությամբ՝ Տեկկիցտեկատլը իրեն ևս գցեց կրակը և դարձավ լուսինը։

Դիցարանը

Մարմնավորված հոգիներ` Տոնալլեքը և Կուհուատատեոն

Պատերազմի աստվածներ. Տլալոք` 1ա, Քսիուհտեկուհտլի` 1բ, Միքսկոատլ` 2ա, Քսիպե Տոտեկ` 2բ

Առևտրական աստվածություններ. Հուեհուկոյոտլ` 1ա, զակատզոնտլի` 1բ, Յակատեկուհտլի` 2ա, Տլակոհտզոնտլի` 2բ, Տլազոլտեոտլ` 3ա, Տոնաիտիուհ` 3բ

• Ջրային աստվածություններ

Լալոք - անձրևի աստված
Չալչիուհտլիկու - ջրերի, լճերի, անձրևների և մկրտության աստվածուհի
Հիքտոքիհուատի - աղի աստվածուհի
Օպոչտլի - ձկնորսության աստված

• Հրի աստվածություններ

Քսիուհտեկուհտլի - հրի աստված
Քսանտիկո - օջախի աստվածուհի

• Երկնային աստվածություններ

Տեցկատլիպոկա - ամենատեսության, նախասկզբի և անտեսանելիի աստված, Հյուսիսի տիրակալ
Քսիպե Տոտեկ - ուժի, պատերազմի, հողագործության, հիվանդությունների, վերածննդի, առևտրի և գարնան աստված, Արևելքի տիրակալ
Քեթզալքոաթլ - իմաստության, կյանքի, գիտելիքի աստված, Արևմուտքի տիրակալ
Հիթցիլոպոչտլի - կամքի և արևի աստված, Հարավի տիրակալ
Էհեքատլ - քամու աստված
Կոյոլքսաուհքի - լուսնի աստվածուհի
Տոնատիուհ - արևի աստված
Քսոլոտլ - արևածագի աստված

• Գիշերվա տիրակալներ

Քսիուհտեկուտլի - կրակի աստված
Իտզտլի - ապարների աստված
Պիլինտզիտեկուտլի - բուժման աստված
Կենտեոտլ - եգիպտացորենի աստված
Միկտանտեկուհտլի - անդրաշխարհի աստված
Չալչիուհտլիկու - ջրերի, լճերի, անձրևների և մկրտության աստվածուհի
Տլազոլտեոտլ - գայթակղության և սեռական կրքի աստվածուհի
Տեպեյոլլոտլ - սարերի աստված

Գրականություն

• Grisel Gómez Cano (2011). Xlibris Corporation, ed. El Regreso a Coatlicue։ Diosas y Guerreras en el Folklore Mexicano (in Spanish). México. p. 296. ISBN 1456860216.
• Primo Feliciano Velázquez (1975). Instituto de Investigaciones Históricas, ed. Códice Chimalpopoca. Anales de Cuauhtitlán y Leyenda de los Soles (in Spanish). México. p. 161. ISBN 968-36-2747-1.
• Adela Fernández (1998). Panorama Editorial, ed. Dioses Prehispánicos de México (in Spanish). México. p. 162. ISBN 968-38-0306-7.
• Cecilio Agustín Robelo (1905). Biblioteca Porrúa. Imprenta del Museo Nacional de Arqueología, Historia y Etnología, ed. Diccionario de Mitología Nahua (in Spanish). México. p. 851. ISBN 978-9684327955.
• Otilia Meza (1981). Editorial Universo México, ed. El Mundo Mágico de los Dioses del Anáhuac (in Spanish). México. p. 153. ISBN 968-35-0093-5.
• Patricia Turner and Charles Russell Coulter (2001). Oxford University Press, ed. Dictionary of Ancient Deities. United States. p. 608. ISBN 0-19-514504-6.
• Michael Jordan (2004). Library of Congress, ed. Dictionary of Gods and Goddesses. United States. p. 402. ISBN 0-8160-5923-3.
• Nowotny, Karl Anton (2005). Norman։ University of Oklahoma Press, c2005, ed. Tlacuilolli։ Style and Contents of the Mexican Pictorial Manuscripts with a Catalog of the Borgia Group. p. 402. ISBN 978-0806136530.
• François-Marie Bertrand (1881). Migne, ed. Dictionnaire universel, historique et comparatif, de toutes les religions du monde։ comprenant le judaisme, le christianisme, le paganisme, le sabéisme, le magisme, le druidisme, le brahmanisme, le bouddhismé, le chamisme, l'islamisme, le fétichisme; Volumen 1,2,3,4 (in French). France. p. 602.
• Douglas, David (2009). The Altlas of Lost Cults and mystery religions. Godsfield Press. pp. 34–35.
• Boone, Elizabeth H. (Ed.) (1982). The Art and Iconography of Late Post-Classic Central Mexico. Washington, D.C.։ Dumbarton Oaks. ISBN 0-88402-110-6.
• Brinton, Daniel G. (Ed.) (1890). "Rig Veda Americanus". Library of Aboriginal American Literature. No. VIII. Project Gutenberg reproduction.(English) (Nahuatl)
• Leon-Portilla, Miguel (1990) [1963]. Aztec Thought and Culture. Davis, J.E. (trans). Norman, Oklahoma։ Oklahoma University Press. ISBN 0-8061-2295-1.
• Miller, Mary; Karl Taube (1993). The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya. London։ Thames and Hudson. ISBN 0-500-05068-6.
• James Lewis Thomas Chalmbers Spence, The Myths of Mexico and Peru։ Aztec, Maya and Inca, 1913
• Miguel León Portilla, Native Mesoamerican Spirituality, Paulist Press, 1980