Մասնակից:Yeva Margaryan 3/Ավազարկղ
Սոցիալական գերիշխանության տեսություն (ՍԳՏ), միջխմբային փոխհարաբերությունների տեսություն՝ հիմնված սոցիալական տարբեր հիերարխիկ խմբերի կայունության ապահովման վրա[1]։ Համաձայն այս տեսության, խմբերում անհավասարությունը ապահովվում է միջխմբային վարքագծի առաջնային երեք տեսակներով՝ դիսկրիմինացիա, ագրեսիվ անհատական դիսկրիմինացիա և վարքագծային անհավասարություն։
ՍԳՏ-ն ենթադրում է, որ լայն տարածված մշակութային գաղափարները (օրինակ՝ լեգիտիմ առասպելները) ապահովում են այդ միջխմբային վարքի տեսակների բարոյական և ինտելեկտուալ արդարացումները։ Գոյություն ունեն լեգիտիմ առասպելների ֆունկցիոնալ երկու տեսակներ՝ հիերարխիան ամրապնդող և հիերարխիան թուլացնող։ Գաղափարախոսությունները, որոնք ուժեղացնում են հիերարխիան (օրինակ՝ ռասիզմ կամ մերիտոկրատիա), համապատասխանում են միջխմբային անհավասարության առավել բարձր մակարդակին։
Հիերարխիան թուլացնող գաղափարախոսությունները (օրինակ՝ անարխիզմ և ֆեմինիզմ) համապատասխանում է միջխմբային հավասարության առավել բարձր մակարդակին։ Այդ տեսակի գաղափարախոսությունների հավակնող անձը հիմնվում է գերիշխելու իր հոգեբանական կողմնորոշման և խմբային հարաբերություններում անհավասարության ձգտման վրա։
Սոցիալական գերիշխանության հակված անձը, որպես կանոն, արդարացնում է հիերարխիային նպաստող գաղափարախոսությունները, և հակառակը՝ հնազանդության հակված անձը արդարացնում է հիերարխիան թուլացնող գաղափարախոսությունները։ ՍԳՏ-ն ենթադրում է, որ այս երկու ֆունկցիոնալ տիպերի հավասարակշռության պահպանումը կայունացնում է միջխմբային անհավասարությունը։
Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՍԳՏ տեսությունը առաջին անգամ ձևավորել են հոգեբանության պրոֆեսոր Ջիմ Սիդանիուսը և Ֆելիսիեյ Պրատտոնը։ Տեսությունը սկսվում է այն դիտարկմամբ, որ խմբերը ստեղծվում են ըստ սոցիալական ներխմբային հիերարխիայի, որպես կանոն, այն հասարակություններում, որոնք ունեն զարգացած տնտեսություն։
Այդպիսի հիերարխիան ունի եռակի կառուցվածք։ Այն հիմնված է (1) տարիքի ( ինչպես օրինակ՝ մեծերը ավելի ուժեղ են, քան երեխաները), (2) սեռային պատկանելության (ինչպես օրինակ՝ տղամարդիկ ունեն իշխանություն և ավելի բարձր դիրք, քան կանայք), և (3) կամայական վերաբերմունքի, որը ունի մշակութային հիմք։
Կամայական վերաբերմունքի հիերարխիաները կարող են հիմնված լինել էթնիկական (օրինակ՝ ԱՄՆ-ի սպիատակամորթ բնակչությունը և աֆրիկաամերիկյան), կրոնական, ազգային պատկանելիության վրա։ Մարդկանց սոցիալական հիերարխիաները կազմված են բուրգի ամենավերին հատվածում գտնվող բարձր դիրքերով խմբերից (հեգեմոնիա) և ամենաստրոին հատվածում գտնվող ցածր դիրքեր ունեցող խմբերից։
Առավել նշանակալի սոցիալական դերերը, ամենայն հավանականությամբ, կզբաղեցնեն հեգեմոնիայի անդամները (օրինակ՝ ամենամեծ սպիտակամորթ տղամարդը)։ Տղամարդկանց բնորոշ է սոցիալական գերիշխանության կողմնորոշվածությունը, ուստի նրանք հիմնականում քաղաքական ուժին են տիրապետում (պատրիարխատ կամ անդրոկրատիա)։
Բարձր դիրքերը մեծամասամբ զբաղեցնում են տղամարդիկ։ Նախապաշարված համոզմունքները, ինչպիսիք են ռասիզմը, սեքսիզմը, ազգայնականությունը և դասականությունը, բոլորը սոցիալական հիերարխիայի այս նույն համակարգի դրսևորումներ են:
Լեգիտիմ առասպելներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիերարխիկ դիսկրիմինացիայի տարբեր գործընթացներ հիմնված են լեգիտիմ առասպելների (Սիդանուիս, 1992) կամ, այլ կերպ ասած, սոցիալական գերիշխանությունը հիմնավորող հավատալիքի վրա։ Դրանց են վերաբերվում պատերնալիստական առասպելները, համաձայն որոնց՝ հեգեմոնիան ծառայում է հասարակությանը, հոգ է տանում փոքրամասնությունների մասին, փոխադարձ առասպելները, ըստ որի իշխող և արտաքին խմբերը հավասար են, և, սուրբ առասպելները (օրինակ՝ թագավորների միանձնյա կառավարման աստվածատուր իրավունքը):
Պրատտոն և ուրիշները (1994) առաջարկում են արևմտյան գաղափարները մերիտոկրատիայի և անհատական նվաճումների՝ որպես լեգիտիմ առասպելի օրինակ, և պնդում են, որ մերիտոկրատիան ստեղծում է ընդամենը արդարության պատրանք։ Տեսության հենքն է հանդիսանում Սոցիալական նույնականացման տեսությունը (ՍԻՏ, Գ․ Տեջֆել և Ջ․ Տերներ), համաձայն որի սոցիալ - համեմատական գործընթացները հանգեցնում են անհատական դիսկրիմինացիայի։ Դիսկրիմինացիոն գործողությունները (օրինակ՝ փոքրամասնություններին ուղղված վիրավորական դիտողությունները) իրականացվում են ինքնագնահատկանի բարձրացման նպատակով։
Սեռը և գերիշխանությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ դիտարկումների, համաձայն որոնց պատրիարխալ հասարակություններում տղամարդիկ զբաղեցնում են առավել իշխող կարգավիճակ, քան կանայք, ՍԳՏ-ն ենթադրում է, որ արական սեռը, որպես կանոն, առավել կողմնորոշված է սոցիալական գերիշխանության։
Քանի որ այդպիսի տղամարդիկ, որպես կանոն, ստեղծում են հիերարխիա. նրանք իրականացնում են համակարգված ահաբեկչություն և կազմում մահվան ջոկատներ։ Սա հաստատվում է այն տվյալներով, որ ոստիկանության ծառայողները նկատելիորեն ավելի բարձր աստիճանի կողմնորոշում ունեն դեպի սոցիալական գերիշխանություն[2]:
Հեգեմոնիկ խումբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՍԳՏ-ի հիմնական սկզբունքներն են՝
- անհատները դասակարգվում են ըստ տարիքի, սեռի, և․խմբի. խմբային նույնականացումը հիմնված է կրոնական, էթնիկ, ազգային և այլ պատկանելիության վրա
- մարդկային սոցիալական հիերարխիան կազմված է հեգեմոնից և ցածր կարգավիճակ ունեցող խմբերից
- քանի որ սոցիալական դերերը դառնում են առավել հիմնավորված, հեգեմոնի՝ այդ տեղը զբաղեցնելու հավականությունը բարձրանում է
- տղամարդիկ գերակշռում են կանանց, նրանք քաղաքական ուժ ունեն
- ռասիզմ, սեքսիզմ, ազգայնականություն և դասականություն, սրանք բոլորը սոցիալական հիերարխիայի վերը նշված սկզբունքի դրսևորումներ են։
Խմբային հիերարխիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասարակության մեջ սոցիալական հիերարխիաները անհրաժեշտ են ռեսուրսների պատճառով առաջացած բախումների ժամանակ միջխմբային մրցակցությունների պայմաններում գոյատևելու համար[3]։ Խմբերը, որոնք ունեն հստակ հիերարխիա, մարտունակության մեջ ավելի արդյունավետ են դրսևորվում, քան խմբերը, որոնք այլ կերպ են կազմակերպվում:
Բացի այդ, հիերարխիկ հարաբերությունների բնույթը սահմանվում է խմբի անդամների գերիշխող դիրքի ձգտմամբ: Այս դիրքը մարդուն առավելություն է տալիս խմբի ներսում ռեսուրսների բաշխման ժամանակ, ինչպես նաև վերարտադրման իրավունքի գերակայություն։ Հիերարխիայում լավագույն տեղ զբաղեցնելու համար մշտական մրցակցությունը ներխմբային ագրեսիայի հիմնական պատճառն է: Սոցիալական գերիշխանության տեսությունը բացատրում է ճնշող խմբային հիերարխիան երեք հիմնական մեխանիզմներով.
- անհատական ագրեսիվ դիսկրիմինացիա (սովորական խտրականություն)
- համախմբված ինստիտուցիոնալ խտրականություն (կառավարության և բիզնես կենտրոնների կողմից դիսկրիմինացիա)
- համակարգված ահաբեկչություն (բռնության մեթոդներ ոստիկանության մահվան ջոկատների և այլնի կողմից)
Վարքագծային անհամաչափություններ.
- համակարգված ներխմբային ֆավորիտիզմ
- ներխմբային անհամաչափ լուրեր և ասեկոսեներ
- ինքնուրույն խոչընդոտումներ (փոքրամասնությունների ցածր ակնկալիքներն իրենց իսկ մարգարեություններն են)
- գաղափարական անհամաչափություններ
Այս գործընթացները պայմանավորված են լեգիտիմ առասպելներով, որոնք հիմնավորում են սոցիալական գերիշխանությունը․
- պատերնալիստական առասպելներ (հեգեմոնիան համապատասխանում է հասարակության հետաքրքություններին)
- փոխադարձ առասպելներ (ենթադրությունը, որ հեգեմոնը և արտաքին խմբերը հավասար են)
- սուրբ առասպելներ (թագավորների միանձնյա կառավարման աստվածատուր իրավունքը)
Կապը մարքսիզմի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՍԳՏ-ի վրա իրենց ազդեցությունն են ունեցել մարքսիզմը և սոցիալ-կենսաբանական գաղափարները: Իր աշխատանքներում Մարքսը նկարագրել է հեգեմոնիկ խմբերում ճնշող հիերարխիան, որը գերիշխում է ցածր կարգավիճակ ունեցող խմբերին։ Ըստ նրա գաղափարների բուրժուազիան իշխում է բանվոր դասակարգին (պրոլետարիատ)՝ վերահսկելով կապիտալը։ Մարսքը նաև առաջարկում էր, որպեսզի բանվոր դասակարգը որոշում կայացնի վերջ տալու ճնշմանը և հեղափոխության միջոցով տապալի բուրժուազիան:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Sidanius, Jim; Pratto, Felicia (1999). Social Dominance: An Intergroup Theory of Social Hierarchy and Oppression. Cambridge University Press.
- ↑ Pratto, Felicia; Stallworth, Lisa M.; Sidanius, Jim; Siers, Bret (1997). "The gender gap in occupational role attainment: A social dominance approach". Journal of Personality and Social Psychology 72 (1): 37–53. doi:10.1037/0022-3514.72.1.37. PMID 9008373.
- ↑ Grusky, David B. and Ann Azumi Takata (1992). "Social Stratification". The Encyclopedia of Sociology. Macmillan Publishing Company. pp. 1955–70.