Մասնակից:Sonazak21/Ավազարկղ

Բաշկորտոստանի գրականություն, բազմազգ Բաշկորտոստանի Հանրապետության գրականություն։ Սկզբնավորվել է բանավոր ժողովրդական ստեղծագործություններից,ունի հարուստ պատմություն, ժանրերի և ուղղությունների բազմազանություն, հատուկ է ազգային մշակույթների փոխադարձ հարստացումը։ գրականության վրա ազդեցություն է թողել երկրի քաղաքական վիճակը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիր գրականության աղբյուրները թյուրքական գրավոր հուշարձաններն են՝ օրխոնո-ենիսեյան արձանագրություններ և 21-րդ դարի ձեռագիր գործեր թուրքերենով (Մ․Կաշգարի «Դիվանու լուգատ ատ տուրկի», Յու․ Բալասագունի «Կուտադգու բիլիկ»)։

Բաշկիր գրավոր գրականության ստեղծմանը նախորդել է բանավոր ժողովրդական արվեստը։ Բաշկիրները ունեին հարուստ ժողովրդական բանահյուսություն։ Բանավոր ժողովրդական ստեղծագործություններում արտացոլվել է բաշկիրների պատկերացումները բնության մասին, նրանց կենցաղային փորձը, բարոյական իդեալները։ Ստղծագործությունների ժանրային կազմը բազմազան է․ էպոս և հեքիաթներ (հերոսական պատումներ), հանելուկներ, երգեր, բաիթներ, գազել, մադխիա, մարսիա, կասիդա, դաստան, խիկմատ, կիսսա, հիկայաթ, նազիմ, նասիխաթ, մունաջատի, սայախաթնամե, շեժերե, մակտուբ, նամե և այլն։

Բաշկիրական ժողովրդական ստեղծագործություններից են «Ուրալ Բատիր», «Ակբուզաթ», «Զայատուլակ և Խիուխիլու», «Կարա յուրգա», «Ակխակ կոլա», «Կուգիր բուգա», Ալպամիշ և Բարսինխիլու էպոսները, պատմական և կենցաղային երգեր, բայաթիներ, հիմնականում բանավոր փոխանցվող հեքիաթներ և լեգենդներ։ Բանավոր ժողովրդական ստեղծագործություններին է դասվում Սալավաթ Յուլաևի բանաստեղծությունները։ 18-ից 19-րդ դարի գրողները՝ Տ․Յալսիգուլա Ալ Բաշկորդին, Գ․Սոկրոյը, Շ․Յա․Զակին , Գ․Սալիխովը , հիմնականում հոգևոր գործեր են գրել՝ կապված կրոնական գիտակցության հետ։ Լուսավորյալ գաղափարները իրենց տեղն են գտել 19-րդ դարի երկրորդ կեսի գրողների և գիտնականների ստեղծագործություններում (Մ․Կ․Ակմուլլա, Մ․Ումետբաեվ, Մ․Բեկչուրին և այլն)։ Սոցիալակն ծնդիրների լուծման յուրահատուկ կրոնական լուսավորյալ գաղափարներ են արտահայտվում։ Ռ․Ֆախրեդինովի ստեղծագործություններում («Ասմա», «Սալիմա», «Ընտանիք», «Խրատ») քննադատվում է շահամոլությունը, տգիտությունը։ Նրա եզրահանգումների համաձայն անբարո արարքները հատուկ են նաև հարուստ մարդկանց։

Բաշկիր լուսավիչ-դեմոկրատները՝ մուխամետսալիմ Ումետբաևը (1841—1907), Միֆտախետդին Ակմուլլան (1831—1895), Մաջիտ Ղաֆուրին (1880—1934), Շայխազադա Բաբիչը (1890—1919), Դաուտ Յուլտին (1893—1938), մերկացրերցին սոցիալակն խնդիրների սրությունը, նրանց համար անընդունելի էր հակասությունների հարթեցումը։

20-րդ դարի սկզբին (1906 թ) Բաշկիրիայում հայտնվեց ազգային թաթարական տպագրություն^[1], սկզբում Օրենբուրգում (ամսագիր «Շուրա», «Դին վե մէգիշէթ», «Չուկեչ»), հետո՝ Ուֆայում («Տորմիշ» թերթ 1913-1918)^[2]։ Շատ բաշկիր պոետներ, արձակագրեր, դրամատուրգներ տպագրվում էին երկրի տարբեր քաղաքներում, այդ թվում՝ Ուֆայում լույս տեսնող թաթարական ամսագրերում( բաշկիրերեն լեզվով պարբերական տպագրություն չկար), հրատարակում էին իրենց գրքերը թաթարակնա հրատարակչություններում^[3]։

Բաշկիրիայի մասին շատ ստեղծագործություններ են գրվել 19-ից 20-րդ դարի ռուս գրողների կողմից․ Ա․Ս․Պուշկին, Մ․ՅՈՒ․ Լերմոնտով (Վադիմ անավարտ վեպը), Ս․Տ․Ակսակով, Ո․Ի․Դալեմ, Դ․Ն․Մամին-Սիբիրյակ, Վ․Ս․Լոսիեվսկի^[4], Անատոլի Ռիբակով(«Փոշի և մոխիր» վեպ)։ Նրանցում արտահայտված է բաշկիր ժողովրդի պատմությունը և մշակույթը, նրանց պայքարը ցարիզմի և օտար նվաճողների դեմ։ Ս․Զլոբինի «Սալավաթ Յուլաեվ» պատմական վեպը (1929) տեղ է գտել հայրենական գրականության գանձարանում։20-րդ դարի առաջին բաշկիր գրողները և պոետները․ Շ Բաբիչ, Խ․Գաբիտով, Դ․Յուլտիյ, Ս․Մրյասով, Կ․Իդելգուժին, Տ․Յանաբի, Գ․Ամատտայ, Դավլետշին և այլն։ Նրանք տպագրվում էին 1924 թվականից «Բաշկուրդիստան» թերթում։ Առանձին գրքերով տպագրվել են 1923 թվականից։

20-րդ դարի սկզբին Բաշկիրիայի գրականությունում հայտնվեցին բաշկիր գրողներ՝ Մաջիտ Ղաֆուրին, Քաղաքացիական պատերազմի մասնակից գրողներ՝ Ղարիֆ գումեր, Բ․զ․Իշեմգուլով, Տուխվատ յանաբի, Իմայ Նասիրի և այլն։ Թերթերում տպագրվում էին կոմսոմոլ-պոետ Շամուն Ֆիդաիի, Յարլի Կարիմի և հրապարակախոս բոլշեվիկ Շ․Ա․Խուդայբերդինի գործերը։

Բաշկիրիայի թատրոններում բեմադրվել են Մ․Բուրանգուլովի «Աշկադար» դրաման (1920) և դրամատուրգ ու կոմպոզիտոր Խ․Կ․Իբրագիմովի «Մաշիկները» (1921) երաժշտական կատակերգությունը, որը ծաղրում էր բուժուաների և առևտրականների բարքերը։ 1920 թվականին Դ․Ի․Յուլտիյը գրեց բաշկիր աշխատավորների ազատության համար պայքարի մասին պատմող «Կարագուլ» պիեսը։ Քսանական թվականների վերջում սկսեցին աշխատել երիտասարդ գրողներ՝ Սագիտ Ագիշը, Գաբդուլլա Ամանտայը, Ալի Կարնայը, Ռաշիտ Նիգմատին, Տաջի Մուխիտդին, ГԳայնան Խայրին։ վերջիններիս հերոսները նոր կյանքի համար պայքարող երիտասարդությւունն է, կոմսոմոլը։

Զակի Վալադի(1890—1970), բաշկիրական ազգային շարժման առաջնորդն է, Բաշկիրիայի իրքնավարության ստեղծողներից մեկը, գրել է հարյուրավոր գործեր թյուրքական ցեղերի, այդ թվում՝ բաշկիրների, պատմության և մշակույթի մասին։

Աբդուլկադիր Ինան(1890—1970), հետազոտող, գրող։

Մուխամետեշա Բուրանգուլով (1890—1970), բաշկիր բանահյուսագետ, ում գործունեության շնորհիվ հաջողվել է պահպանել բաշկիրների էպոսը։

1930ականներին Բաշկիրիայում սկսեց գրականության վերելքը։ գրականությունը զարգանում էր սոցռեալիզմի ուղով։ Կոլեկտիվացման թեմային նվիրված էին Ս,Ագիշի, Բ․Գ․Բիկբայի, Հ․Լ․Դավլետշինի, Ա․Կառնայի, Մ․Խայի, Դ․Ի․Յուլտիյի պոեմները և վեպերը։ Ա,Կարնայի «Իշիմբայ» (1935) ստեղծագործությունում , Ա․Մ․Տագիրովի «Մեքենաների արյունը» (1934) գործում, Ռաշիդ Նիգմատիի, Կադիր Դայանի, Սալյախա Կիլիբայի բանաստեղծություններում արտացոլվել է բաշկիրիայի արդյունաբերության աճը, բանվոր դասակարգի ձևավորումը։ Մեծ զարգացում ստացավ 30ականների գրականության մեջ հեղափոխության և քաղաքացիական պատերազմի թեման․ Ա․Մ․Տագիրովի վեպերը («Զինվորները», մաս 1—2, 1931—33, «Կարմիրբանակայինները», 1934, и «Կարմիրբանակայինները», 1936), Դ․Ի․ Յուլտիայի «Արյուն» վեպը, 1934, Ա․Կարնայի, Ի․Նասիրիի, Չ․Խ,Խանովի պատմվածքները և այլն։ Զարգանում են հումորը և սատիրան։ Լայն տարածում է գտնում պոեմի ժանրը․ Գ․Սալյամիի«Շունկար» (1936) և «Մանչուկ» (1939), Ռ․Նիգմատիի «Ակ-Իդելիի հրաշալի հովիտները» (1939), Տ․Յանաբիի «Հաղթողների երկիրը» (1935) ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ զարգացավ պոեզիան։ Տ․Գ․ Արսլանի, Ա․Մ․ Վալեևի, Մ․Ս․Կարիմի, Խ․Կ․Կարիմի, Ն․Ն․Նաջմիի գրքերը դարձան պատերազմի պոետական տարեգրություն։ Ճակատի և թիկունքի հերոսների կերպարները ստեղծված են Ս․Ագիշի «Ճակատում», 1943թ, Կ․Մէրգէնի «Բաշկիրները», 1943, «Ջիգիթները», 1944, Ս․Ֆ․Կուդաշի «Դոնի տափաստաններում», 1943, Գ․Գումերի «Պապիկ Յուրսուլայի պատմությունները», 1945, և այլ գրքերում։

Հետպատերազմյան տարիներին հրատարակված գործեր․ Ս․Ֆ․Կուդաշևի «Գարնանն ընդառաջ» (1952) պատմվածքը պոետներ Գաբդուլա Տուկայի և Մաժիտ Ղաֆուրիի ընկերության մասին, ինչպես նաև՝«Անմոռանալի րոպեներ» (1957), «Երիտասարդության հետքերով» (1964) գրքերը, Գ․Գումերի «Քաղաքն ալիքների վրա» (1951) գիրքը լաստավարների մասին, ինքնակենսագրական «Շեմից սահման» (1957) գիրքը։ Ստեղծվեցին շատ վեպեր։ Հ․Լ․Դավլետշինայի «Իրգիզ» (1957) վեպում պատմվում է բաշկիր գյուղացիների և ռուս աշխատավորների ընկերությունը և համատեղ պայքարը։ Ժողովրդի անցյալին նվիրված են Զ․Ա․ Բիիշևայի «Ստորցվածները» (1959)^[5] վեպը, Յա․Խ․ Խամմատովայի «Ոսկին փշրանքներով է հավաքվում» վեպը։ Ս․Ագիշի «Հիմք», 1950, Ա,Մ,Վալեևայի «Առաջին քայլերը», 1952 վեպը ներկայացնում են բաշկիրիայի գյուղի սոցիալիստական ձևափոխումը։ Նավթի համար պայքարը ներկայացված է․Կ․Մէրգէնի «Նառիշտաուի ստորոտներում» (1948—49) և Ա․Գ․Բիկչենտաեվայի «Կարապները մնում են Ուրալում» (1956) վեպերում։ Ժամանակակիցներին նվիրված են Ա․Մ․Վալեևայի «Մայիսյան անձրև» (1957) և «Մասրենու ծաղիկը» վեպճերը, Դ․Ֆ․Իսլամովայի «Առատաձեռն երկիր» (1959) և «Մոսկվայի ճանապարհը» (1968) վեպերը, Ա․Գ․Բիկչենտաեվայի «Ես քեզ չեմ խոստանում դրախտ» (1963), Խ․Գ․Գիլյաժևայի «Առանց ուսադիրների զինվորներ» (1964) վեպերը։ Պոետիկ ստեղծագործություններից հետաքրքիր է Տ․Գ․Արսլանի^[6], Մ․Գալի․ Խ․Կ․Կարիմի, Ն․Ն․ Նաջիմի․ Զ․Ռամազանովայի բանաստեղծությունները և պոեմները։

Դասագրքերում ներառվել են պոետ Ռաշիտ Սաիտբատալովիչ Նազարովի բանաստեղծությունները։

Գրվում էր նաև մանուկների համար․ Զ․Ա․ Բիշեևայի (1908—1996)^[5], Ա․Գ․Բիկչենտաևի պատմվածքները։

Տեսնել նաև Օրացույցային պոեզիա, Կառգիշ(բանահյուսություն), Կուլյամաս, Բաշկիրական պոեզիա։

21-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական գրականության մեջ ներդրում են ունեցել գրողներ՝ Ռ. Տ. Բիկբաև, Ա. Խ. Իգեբաև (ժողովրդական բանաստեղծ), արձակագիրներ Ի. Գ. Գիզաթուլլին, Գ.Գ․Իբրագիմով, Վ․Մ․Իսհակով, Ն․Ս․Մուսին և այլն։

Հանրապետությունում հաջողությամբ աշխատում են նաև ռուսերեն գրող բանաստեղծները։ Ֆիլիպով Ալեքսանդր Պավլովիչ (1932-2011), ականավոր ռուս բանաստեղծ, արձակագիր և թարգմանիչ, Բաշկորտոստանի ժողովրդական բանաստեղծ: Ամբողջ աշխարհում ընթերցվում են Բելառուսի Հանրապետության Գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, գրող Իվան Ֆիլիպովիչ Զայանչկովսկու վեպերն ու պատմվածքները կենդանիների մասին։ Սերգեյ Իվանովիչ Մատյուշինը (1943-2012, Սալավաթ) հրատարակել է յոթ արձակ գիրք^[7]։

Հանրապետության ռուսախոս գրողներ, բնիկ Բաշկորտոստանից՝ Յու Անդրիանովը, Ռ. Ախմեդովը, Մ. Գաֆուրովը, Ա. Կուզնեցովը, Ռ. Պալը, Ս. Սինենկոն, շ ատ են գրում Բաշկորտոստանում և Բաշկորտոստանի մասին։ Մոսկվա տեղափոխված գրողներ Ա.Գենատուլինը, Վ.Գերասիմովը, Մ.Կարպովան, Մ.Լվովը, Վ.Սորոկինը գրական գործունեությունը կապում էին իրենց «փոքր հայրենիքի» հետ։ Գրողներ Գ. Բաննով, Դ. Դամինով, Վ. Դենիսով, Ա. Դոկուչաևա, Բ. Պավլով, Վ. Պերչատկին, Ի. Սլոբոդչիկով («Մեծ բացատներ», «Հույսի ժամանակը» վեպեր), Ի. Սոտնիկով, Վ. Տրուբիցին, Գ.Շաֆիկովը, որը ծնվել է Բաշկորտոստանից դուրս, մշտապես տեղափոխվել է Բաշկորտոստան և այստեղ ստեղծագործություններ է ստեղծում իրենց «երկրորդ» հայրենիքի մասին^[8]։

Բաշկիր գրողների ավագ սերնդի մեջ ընդգրկված են բանաստեղծներ Ռիֆ Ախմադիևը^[9], Սարվար Գալյաուտդինովը (բանաստեղծություններ երեխաների համար), Վալերի Ռախմատուլինը (ռազմական տեքստեր), Ռոզալիա Սուլթանգարիևան, Սումելը (Նաֆիսա Խաբիբդիյարովա), Խիսմաթ Յուլդաշևը (բանաստեղծություններ հայրենիքի մասին), արձակագիրներ Զպիկիննուրովֆա (բանաստեղծություն «Ճանապարհ» Բաշկորտոստան»), Ռինատ Քամալ («Ալֆիրա» վեպ), Ֆինատ Շաքիրյանով. Գրողներ Նիյազ Սալիմով, Ալֆիյա Ասադուլինա, Ռաիս Տուլյակ, Ֆարիտ Խասանով, Ֆարզանա Ակբուլատովա, Սալավաթ Քարիմ, Ախմեր Ուտյաբաև, Մունիր Վաֆին, Ռաշիդա Շամսուտդինովա, Ռամայ Կագիր, Լիլիա Սաքմար, Իրշատ Տլյաումբեթով, Ռիմմա Գալիմանովա, Ռամայ Կագիր. Դամիր Շարաֆուտդինով, Սալավաթ Աբուզարով, Ֆլուր Գալիմով (վեպ «Նոր Բաշկիր»), Ռալիս Ուրազգուլով, Այդար Խուսաինով, Դամիր Շարաֆուտդինով, Սալավաթ Աբուզարով։

Բաշկիրական բանասիրության մեջ «բանավոր գրականություն» հասկացությունն օգտագործվում է երկու իմաստով՝ որպես բանավոր բանահյուսություն և որպես հեղինակի իմպրովիզացիոն մասնագիտական ստեղծագործության արդյունք։ Բանավոր գրական ստեղծագործությունները ժամանակի ընթացքում գրի են առնվել, սակայն մինչ այդ որոշակի ժամանակ գոյություն են ունեցել հեղինակների կամ կատարողների բանավոր ներկայացման ձևով։

Բաշկիրական բանավոր գրականությունն անցել է մի քանի փուլով.

Պայմանական, կապված տարբեր ծեսերի և ծեսերի ծագման հետ. սկսած հնուց՝ այն ընդգրկում է մոտավորապես մինչև 14-րդ դարը։ Նոր դարաշրջան (մինչև յիրաու դարաշրջանի սկիզբը): Բաշկիրական ծիսական բանահյուսությունը պահպանել է բանահյուսության կրողների անունները՝ Տուլկա, Կարմկիտ, Թուլպի, Սուկակ, Կուզկորտ, Կորկուտա։
Յիրաու դարաշրջանը^[10] կապված է իմպրովիզացիայի կրողների անունների հետ՝ ։Խաբրաու, Ասանա Կայգի, Կազտուգանա, Շալգիիզա։ Նրանց աշխատանքն ընդգրկել է 14–16-րդ դարերը։ Բայց «յրաու» բառը ավելի վաղ հիշատակվել է թյուրքական գրավոր աղբյուրներում՝ բանավոր բանաստեղծական ստեղծագործողի իմաստով: Այսպես, Մ.Քաշգարիի (1073–1074) «Դիվան Լուգաթ Իթթուրք» հուշարձանում այն մեկնաբանվում է որպես «երաժշտական գործիք նվագող», «երգիչ»։ «Յրաու» բառը հազարամյակ շարունակ պահպանել է իր հիմնական նշանակությունը (բաշկիրների մոտ՝ «ժողովրդական երգիչ»): Շատ յիրաուներ, ովքեր ապրել են 15-18-րդ դարերում, եղել են ոչ միայն բանաստեղծներ, այլև ցեղերի, ուլուսների, ցեղային միությունների ղեկավարներ, ինչպես նաև բատիրներ, ցեղային ջոկատների առաջնորդներ»։ Նրանց իմպրովիզները բարձրացնում էին խնդիրներ, որոնք արտահայտում էին հասարակության կարիքներն ու ձգտումները։ Յիրաուն ճանապարհորդում էր և գիտեր հարևան ազգակից ժողովուրդների ընդհանուր խնդիրները:
Սեսենի դարաշրջանը ընկնում է բաշկիրական գրականության ռուսական շրջանի վրա: «Սեսեն» այսպես են կոչվում բանավոր խոսքի բաշկիրացի վարպետներին: Սասենի անունները մոռացվել են մինչև 11-րդ դարը, և նրանց իմպրովիզները դարձել են բանահյուսություն։ Սեսեն - բանահյուսության և բանավոր գրականության կրողներն են՝ Կատայ գալի սեսեն, Իսխան սեսեն, Տուրումտայ սեսեն, Սիյունդուկ սեսեն, Կիլդիշ սեսեն և այլն: Պրոֆեսիոնալ սեսենի իմպրովիզատորներից են Էրենսը, Կուբագուշը, Աքմուրզակը, Կարասը, Բայը: , Մախմուտ, Բուրանբայ, Իշմուհամեթ Մուրզակաև, Գաբիթ Արգինբաև, Մուխամետշա Բուրանգուլով (XVI - XX դարի առաջին կես)։ Սեսենի դարաշրջանում բանավոր հեղինակներից անցում կատարվեց ստեղծագործությունների գրավոր ներկայացման՝ միաժամանակ կորցնելով նրանց իմպրովիզացիոն որակները և ստորադասելով գոյություն ունեցող համակարգի գաղափարախոսությանը։

Այս դարաշրջանից հայտնի են 20-րդ դարի առաջին կեսի սեսենները՝ Ֆարրահ Դավլետշինը, Սաիտ Իսմագիլովը, Մուխամետշա Բուրանգուլովը։ Նրանք արժանացել են «Բաշկիրիայի ժողովրդական սեսեն» պատվավոր կոչմանը։ Դրանցից միայն Մուխամետշա Բուրանգուլովն է մարմնավորել 16-19-րդ դարերի բանավոր վարպետների հատկությունները՝ իմպրովիզացիոն, կատարողական, հավաքագրող։

Դրամատուրգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական դրաման ի սկզբանե հիմնված էր բաշկիրական բանահյուսության դարավոր ավանդույթների և անցյալ դարերի բաշկիր ժողովրդի գրավոր ժառանգության վրա: Թատրոնի նախապատմությունը սկսվել է ծիսական բանահյուսությունից, որն ունի ընդգծված դրամատիկական կառուցվածք։ Իրենց կատարման ամենաբարձր վարպետությամբ աչքի էին ընկնում էպոսների հեքիաթասացները՝ սեսենները։ Սեսենը կատարում էր մի քանի գործառույթ՝ նա հանդիսատեսին պատմում էր էպոսի բովանդակությունը և հանդես գալիս որպես կենդանի կերպար, դերասան և երաժիշտ՝ ստեղծելով բեմական էֆեկտ։

Մեծ դեր է ունեցել գրող լուսավորչների աշխատանքը, նրանց քննարկումները կրթության մասին, սոցիալական խնդիրների մասին, մտավորականության հասարակական-քաղաքական և փիլիսոփայական հայացքները ներկայանում էին պարբերական տպագրություններում ՝ դրամատիկական էսքիզների տեսքով։

Բաշկիրիայում առաջին պաշտոնապես ճանաչված մուսուլմանական ներկայացումը «Տգիտություն և ուսուցում» պիեսն էր (Ա. Ն. Օստրովսկու «Ուրիշի խնջույքին խումար է» դրամայի ազատ թարգմանությունը, որը բեմադրել է Ի. Կուդաշև-Աշկադարսկին 1906 թվականին Ուֆա քաղաքում։ 1812 թվականի Հայրենական պատերազմում բաշկիրցիների սխրանքը բացահայտող առաջին պիեսը Ֆ.Տույկինի «Հայրենիքի հերոսներն» էր։

20-րդ դարի սկզբին առաջացան պատմահերոսական, սոցիալ-քաղաքական, սոցիալ-փիլիսոփայական դրամայի ժանրերը, որոնք արտացոլում են բաշկիրական էթնիկ խմբի մտածելակերպը և ընդգծում դարաշրջանի արդիական խնդիրները: Դրանք ներառում են պատմական դրամաներ՝ Ֆազիլ Տույկինի «Հայրենիքի հերոսները», Ավզալ Թագիրովի «Յանգուրա», Ֆաթելկադիր Սուլեյմանովի «Սալավաթ-Բաթիր»:

Դ.Յուլտիի, Ս.Միֆթախովի, Բ.Բիկբայի, Ի.Աբդուլինի, Ա.Աբդուլինի, Մ.Քարիմի, Ն.Ասանբաևի, Ա.Աթնաբաևի և այլոց դրամաները ստեղծեցին բաշկիրական թատրոնի խաղացանկի հիմքը։

Ազգային դրամատուրգիայի զարգացումն ուղեկցվել է դրամատիկական արվեստի ժանրերի բնագավառում որոնումներով ու փորձարկումներով։ Նշանակալից երևույթներն էին Մ. Կարիմի «Լուսնի խավարման գիշերը», «Կրակ մի նետիր, Պրոմեթեյ» Ի. Յումագուլովի «Ներկես», Կ. Մերգենի «Ակմուլլա»; Դ.Յուլտիի «Կարագուլ», Մ.Բուրանգուլովի «Բաշկիրական հարսանիք», Բ.Բիկբայի «Կարլուգաս», Ն.Ասանբաևի «Ռաիսա», Ա.Միրզագիտովի «Մայրերը սպասում են որդիներին», Ա. Աբդուլինի «Տասներեքերորդ նախագահը»ողբերգությունները, Իբրահիմովի «Կոշիկներ», Ի. Աբդուլլինի «Խնամիներ», Մ. Քարիմի «Աղջկա առևանգում», Կ. Մերգենի «Շոմբայ», Ա. Ատնաբաևի «Երկվորյակներ» կատակերգությունները, Ֆ. Բուլյակով «Մոռացված աղոթք», «Բիբինուր, ախ», Բիբինուր» պիեսները և այլն։

Նոր, սոցիալիստական իրականության պտուղներն էին բաշկիրական սովետական կատակերգությունը (Խ. Իբրահիմովի «Կոշիկներ» (1921), Ս. Ագիշի «Հաց», Կ. Մերգենի «Իմ ընտանիքը»)։ Բաշկիրական կատակերգության մեջ ծաղրի հիմնական առարկան քաղքենիությունն էր: Կատակերգությունները երգիծական կերպով դատապարտում էին սոցիալական արատները, առօրյա կյանքում մնացորդները և առանձին մարդկանց մտքերը և պայքարում կյանքում կոլեկտիվիստական սկզբունքներն ամրապնդելու և ավելի բարձր բարոյական սկզբունքներ հաստատելու համար:

Հայտնի են ժամանակակից դրամատուրգների դրամաները՝ Ա.Խ.Աբդուլլին, Ն.Վ.Ասանբաև, Ա.Կ.Աթնաբաև, Գ. Գ․Ախմետշինա^[11](«Մոսկվա Վասյուտկի»), Ն․Ն․Նաջիմի «Զանգակներով աղեղ»«Әtәmbay»):

Բաշկիրական հեքիաթներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական հեքիաթները հայտնի են ինչպես հեղինակային, այնպես էլ ժողովրդական: Ընդունված է բաշկիրական հեքիաթները բաժանել կենդանիների հեքիաթների, կախարդական, հերոսական, սոցիալական հեքիաթների: Բաշկիրական հեքիաթների նման դասակարգումն առաջին անգամ առաջարկել է Ն. Կ. Դմիտրիևը։ Ա. Գ. Բեսոնովի ռուսերեն թարգմանության մեջ , բաշկիրական հեքիաթների ժողովածուն Դմիտրիևի ներածական հոդվածով առաջին անգամ լույս է տեսել Ուֆայում 1941 թվականին^[12]։

Գիտնականներ Դ. Կ.Զելենինը, Ա. Գ. Բեսոնովը, ն. կ. Դմիտրիևը զբաղվում էին բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթների առաջին հավաքագրմամբ և համակարգմամբ: Նրանց աշխատանքները շարունակեցին Ա. ի. Հարիսովը, Ջ. Գ. Կիեկբաև, Կ. Մերգեն (Ա. Ն. Կիրեև), Մ.Խ. Մինգաժետդինով, Լ. Գ. Բարագ, Ն. Տ. Զարիպով, Ա. Մ. Սուլեյմանով, Ֆ. Ա. Նադրշինա, Գ. Ռ. Հուսաինովա ։

Բաշկիրական հեքիաթների ամենատարածված հերոսը Ուրալ-բաթիրն է ' չար ուժերի դեմ մարդկանց երջանկության համար պայքարող հերոս: Եվ ժողովրդական ավանդույթներում կան բազմաթիվ չար ուժեր: Սրանք են չար դևերը Յալմաուզ, Յուհա, Աջահա և ոգիները ՝ Էյայի տերերը։

Բաշկիրերեն լեզվով հեքիաթներ են գրել բաշկիրացի գրողներ Ռաշիտ Սուլթանգարեևը, Ֆակիա Տուգուզբաևան, Մուկարամա Սադիկովան, Ռաիլ Բայբուլատովը, Գյուլնուր Յակուպովան, Թամարա Գանիևան, Նաժյա Իգիզյանովան: Գրող Վ. ի. Դալը հավաքեց բաշկիրական ավանդույթներն ու հեքիաթները: Գրող Ա.Պլատոնովը զբաղվում էր բաշկիրական հեքիաթների գրական մշակմամբ:

20 — րդ դարի 20-30-ական թվականներին հեքիաթների մեկնաբանության նկատմամբ վերաբերմունքը հակասական էր ։ Մարքսիստական -Լենինյան գաղափարախոսության ազդեցության տակ հեքիաթներում անհրաժեշտ էր պատկերել դասակարգային պայքարի և սոցիալիզմի կառուցման գաղափարները: Այս միտումը արտացոլվել է, օրինակ, Գ.Ամանտայի "Տաուիկբիկե" ("տանտիրուհի Հավ"), "ագռավի հեքիաթը"հեքիաթներում ։ 30-ականների վերջից հեքիաթների սոցիալականացման աստիճանը նվազում է ։ Հեքիաթների սյուժեներում գրողներն արդեն նախընտրում էին հավատարմության, բարեկամության, փոխօգնության գաղափարներ ներդնել և այլն: Հեքիաթներն ավելի ու ավելի են դառնում մանկական գրականության մի մասը: Դայանի հեքիաթները "ինչպես շունը գտավ իր տիրոջը" (1939), Ս. Կուդաշի "խորաթափանց նապաստակը" և այլն:

Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթների սյուժեների վրա ստեղծվել են պիեսներ Ա.Գիրֆանովի "Հուրուսայ-Բաթիր", Ա. Յագաֆարովայի "ինչպես շունը գտավ իր տիրոջը" երեխաների համար, ստեղծվում են առակներ (Ս. Իսմագիլով "գայլը և աղվեսը" (1947), Գ. Ամիրիի "Հին աղվեսը" (1953), Շ. Բիկկուլ "խլուրդ և լաստանավ" (1953)), գրական հեքիաթներ, պատմվածքներ (Ս. Աղիշ "Տուրիկայ"), բանաստեղծություններ:

Ժամանակակից գրական հեքիաթներում պահպանվում են դրանց բանահյուսական հիմքերը, սյուժե կառուցելու եղանակները, կերպարների ավանդական համակարգը ։ Բանահյուսական կանոնը սյուժեի զարգացման մեջ համեմատաբար կայուն է, և հեղինակի անհատականությունն ավելի հաճախ դրսևորվում է հեքիաթային հերոսների պատկերով, երկխոսություններում, դիմանկարային բնութագրերում, գործողությունների մանրամասների նկարագրություններում:

Տես նաև Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներ։

Մանկական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մանկական գրականության հիմնական գործառույթներն են կրթական, կրթական, գեղագիտական ճաշակի կրթություն, հեդենեստիկ (հաճույք), հռետորական:

Բաշկիրական մանկական գրականության ակունքներն են բաշկիրական բանահյուսությունը, բանավոր ժողովրդական արվեստը։ Մանկական բանահյուսությունը և մանկական գրավոր գրականությունը հաշվի են առնում երեխաների հոգեբանությունն ու տարիքային առանձնահատկությունները: Բաշկիրական մանկական գրականության որոշ ժանրեր ստեղծվել են բանահյուսության ազդեցության տակ, քանի որ Կ. Դայանը ժողովրդական հեքիաթները մշակել է բանաստեղծական տեսքով:

Ժամանցային ժանրի մանկական գրականությունը ներառում է օրորոցային երգեր, պեստուշկաներ, խաղիկներ, կատակներ, հաշվիչներ, լշուտասելուկներ, հեքիաթներ:

Բաշկիրիայում երեխաների համար գեղարվեստական ստեղծագործությունների առաջին հեղինակներն էին Մ.Գաֆուրին, Դ. Յուլտին, Գ. Գումերը ("Մեկ կարմիր փողկապի պատմություն", 1927, "Յուլսուրայի պապի պատմությունները", 1945), Հ. Դավլեթշինը ("Պիոներ Խիլուկայ" պատմվածքը), ի. Նասիրին, Կ. Մզրգենը ("Ալդար և Շեյթան.), Ա. Կարնայ (պատմվածքների ժողովածու "Տուրգայ") և այլն:

Մանկական գեղարվեստական գրականությանը դիմել են բաշկիրացի գրողներ Ֆ.Ռահիմգուլովան (Բանաստեղծություններ երեխաների համար), Ա. Յագաֆարովան^[13], Ֆ. Տուգուզբաևան, Գ. Գիզատուլինան, ի. Գապյաուտդինովը:

Երեխաների համար հեքիաթներ գրել են բաշկիրացի գրողներ Ս. Սուրինը^[14] (մանկական դրամատուրգիա, ժողովրդական բանահյուսության մշակում), Ֆ. Յահինը (Կենցաղային հեքիաթներ), Կ.Դայանը (ժողովրդական հեքիաթների մշակում), Դինա Թալխինը, Բիկկուլը (բաշկիրական գրական Հեքիաթ), ն. Ֆազլաևը և Մ. Բուրակաևը "Իլմենթաուի լեգենդները":

Բաշկիրական մանկական գրականության մեջ նախադպրոցականների և տարրական դասարանների աշակերտների համար ստեղծագործությունները հիմնականում ստեղծվել են XX դարի 50-ականների կեսերից: Ռ․Նիգմատին գրել է "Իմ դստեր հարցերի պատասխանները", "Սեպտեմբերի մեկը"բանաստեղծությունները, Գ.Յունուսովան գրել է մանկական բանաստեղծություններ, հաշվիչներ, , առակներ, հանելուկներ ՝ "Ես միայն երեքն եմ", "Կախարդական նվեր", "Խատուտիկ", Ա. Յագաֆարովան գրել է բանաստեղծություններ և հեքիաթներ աշխատանքի, խաղերի մասին ։

Բաշկիրական մանկական գրականության վարպետներ Զ. Բիիշևա "եկեք ընկերներ լինենք ""Ոսկե ամորձին", "Սեր և ատելություն"; Բ.Բիկբայ; Ֆ. Իսյանգուլով "Յաուբասարի հետնորդները" մանկական գործեր են գրել ժողովրդական լեգենդների հիման վրա ՝ հեքիաթների համար:

Մուստայ Քարիմի մանկական ստեղծագործություններից են "Մեր տան ուրախությունը", "Տագանոկ", "Ալֆիայի պատմվածքները", "Երկար, երկար մանկություն"պատմվածքները ։ Այս ստեղծագործություններում երեխայի աշխարհը հայտնվում է որպես "երեխայի կողմից ստեղծված":

Գրականության այլ ժանրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկորտոստանում ստեղծվել են հուշեր^[15], ինքնակենսագրական գրականություն ՝ գրավոր և բանավոր ։ Ժամանակակից բանավոր ձևերը ներառում են հեղինակների հուշերի ձայնագրություններ ձայնագրիչների, համակարգիչների վրա: Հայտնի են կուսակցական և պետական գործիչ, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Զիա Նուրիևիչ Նուրիևի հուշերը ՝ «Աուլից մինչև Կրեմլ^[16]» ։ , պետական գործիչ Ահմեթ-Զակի Վալիդին, Սալավաթի քաղաքային կոմիտեի կուսակցության առաջին քարտուղար Վլադիմիր Նիկոլաևիչ Յակիմովի^[17] բանավոր հուշերը, Ակադեմիկոս Ռ.ի. Նիգմատուլինի^[18] հուշերը, օրագրի գրառումները վարում էր Մուստայ Քարիմը^[19]:

Հուշերը հատկապես հետաքրքիր են պատմաբանների, տեղական պատմաբանների համար, ովքեր հետաքրքրված են երկրի պատմությունով, քանի որ դրանք պարունակում են իրական փաստեր մարդկանց և Հանրապետության կյանքից, որպես պատմական աղբյուր, դրանք կրում են այն միջավայրի և ժամանակի հետքը, որում ապրել են հեղինակները:

Ինքնակենսագրության ժանրը ներկայացված է գրողներ Ս. Ագիշի, զ. ա. Բիիշևայի, Մ. Գաֆուրիի, Ա. Գենատուլինի, ի. Նասիրիի, Դ. Յուլտյայի և այլոց ստեղծագործություններում ։

Պարսա՝ բանաստեղծական կամ արձակ մանրանկարչություն: Հիմքում ընկած է մի փոքր գեղարվեստական մաս: Ուսուցողական բնույթ է կրում: Ներառում է աֆորիստական միտք:

Տամսիլ ժանր, կարճ պատմություն բանաստեղծական տեսքով: Պատմություններում հերոսները կարող են լինել վերացական հասկացություններ (լավ, չար), կենդանիներ, անշունչ առարկաներ: Բարոյականության առկայություն չի նախատեսվում։ Ժանրում գրված ստեղծագործություններ "Выждан менән Нәфсе" («Խիղճ եւ Ամբիցիա», 1912), "Վե тәмҫил" («Ալլեգորիա"», 1916), Ս. Ա. Իսմայիլովի "Бәхет-ҡыҙ тураһында һүҙ" («Խոսք Աղջիկ-երջանկության մասին», 1940) և այլն:

Տարիխնամե-բաշկիրական գրականության ժանր, որում տրվել է բաշկիրական ընտանիքի, ցեղի Պատմական նկարագրությունը: Ձևավորվել է իսլամի տարածումից հետո ՝ շեժեր և տավարիխ ժանրերի խաչմերուկում։ Ժանրում նկարագրությունը սկսվել է աշխարհի ստեղծման ժամանակներից, Առաջին մարգարեներից, հեղինակին ավելի մոտ ժամանակներից և ավարտվել տոհմածառերի ծագումնաբանությամբ նկարագրությամբ ։ Ժանրում գրված է «բաշկիրների պատմություն» հայտնի անանուն ստեղծագործությունը ։

Տավարիխը գրականության ժանր է, որը նվիրված է երկրի, տարածաշրջանի, ցեղի կամ անհատների պատմության նկարագրությանը: Ձևավորվել է 16-17-րդ դարերում ։ Ժանրում գրվել են Գ.Սոկրոյի «բուլղարների պատմությունը կամ Գարիի մոտավոր մեկնաբանությունը» և "չինգիզնամե" (17-րդ դար), "Տավարիխի Բուլգարիա" (18-րդ դար) ստեղծագործությունները ։

Տուլգաու, առանց սյուժեային ստեղծագործություն, կուբաիրի տեսակ ։ Դումբիրի տակ կատարողը պատմում է հոգու, բնության և հասարակության մասին: Ներառում է հանելուկներ, ասացվածքներ, ասացվածքներ: Պատմություն մի մարդու մասին տալիս նկարագրություն նրա կյանքի տարբեր տարիքներում

Հիթապ-բանաստեղծական դիմում ժողովրդին բարոյական գնահատականներով: Ժանրը գոյություն է ունեցել հեղափոխության, պատերազմների շրջադարձային տարիներին ։ Ժանրում գրել են Մ. Գաֆուրիի, Ս. Կուդաշի, Բ. Գ. Միրզանովի, Դ. Յուլտիի, Մ. Քարիմի, Ռ. Նիգմատիի, Տ. Գանիևի, Ա. Իգեբաևի, Ֆ. Խ. Տուգուզբաևի և այլոց ստեղծագործությունները ։

Շիկայաթնամե՝լրագրողական ժանր, դիմում բարձրաստիճան պաշտոնյաներին ՝ բողոքելով պաշտոնյայի դեմ: Շիկայաթնամեի բանաստեղծական տեսքով գրել են մ.ի. Ումետբաևի, Մ. Գաֆուրիի ստեղծագործությունները ։

Կասիդան գովաբանական բնույթի պոեզիայի ժանր է: Ժանրին անդրադարձել են բաշկիրացի բանաստեղծներ Մավլ Կուլույը, Գ. Ուսմանը, Ա. Կարգալին, Գ. Սոկրոյը և այլք ։

Բանահյուսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկիրական բանահյուսության մասին նյութեր կան վաղ միջնադարի Արևելյան և արևմտյան միսիոներների և ճանապարհորդների օրագրերի գրառումներում (Իբն-Ֆադլան, Պլանո Կարպինի, Գիլյոմ դե Ռուբրուկ և այլն):). Բաշկիրական ժողովրդական ավանդույթներն ու լեգենդները օգտագործվել են ռուս ճանապարհորդների և հետազոտողների կողմից (Ի. Կ.Կիրիլով, Պ. ի. Ռուժկով, Ի.Ի. Լեպյոխին, Պ. Ս.Պալլաս, Ի.Գ. Գեորգի, Վ. Ն. Տատիշչևա) տարածաշրջանը նկարագրելու համար: 1833 թվականին Օրենբուրգի նահանգ կատարած ճանապարհորդության ժամանակ Ա.Ս. Պուշկինը գրել է «կուզիկուրպաս և մայանխիլու» էպոսի տարբերակը սեսեն-հեքիաթասացներից, իսկ գրող, լեզվաբան-բառարանագիր Դալը, ով նրան ուղեկցում էր ուղևորության ընթացքում, տեղեկություններ է հավաքել բաշկիրների պատմության, առօրյա կյանքի և բանավոր պոեզիայի մասին և հրատարակել բաշկիրական էպոսի «Զայատուլյակ և խիուխիլու» սյուժեն ՝ վերածվելով արձակի «Բաշկիրական ջրահարս» անունով:

19 -րդ դարի վերջին բաշկիրական բանահյուսության հավաքագրմամբ և համակարգմամբ զբաղվում էին բաշկիրական մտավորականության ներկայացուցիչներ ՝ Պ.Նազարով,Բ. Յուլուև,Մ. Բաիշև,Մ. Կուվատով,Մ. Ումետբաև, Գ. Ենկեև ։

1922 թ. - ին Բաշկիրիայի ՀՍՍՀ - ում ստեղծվեց Բաշկիրիայի կյանքի, մշակույթի և պատմության ուսումնասիրության ընկերություն, որը դարձավ բաշկիրական բանահյուսության ոլորտում հետազոտությունների կենտրոն: Դրանում համագործակցել են Ս.Մուրսզովը (բաշկիր Ալիևների և խաների ժամանակաշրջանի գեղարվեստական գրականության նմուշներ), Հ. Գաբիտովը (հարսանեկան ծեսերը բաշկիրների մոտ), Գ. Վիլդանովը (բաշկիրական բաթիրներ, Ողբ բաշկիրների մոտ), մ. Բուրանգուլովը,Ս. Գալիմովը և այլք:

30-ական թվականներին ԲՍՍԻՀ գրողների միությանը և լեզվի և գրականության գիտահետազոտական ինստիտուտին կից ստեղծվում են բանահյուսական բաժիններ: Ընկերությունը մեծ աշխատանք է ծավալել բանավոր ստեղծագործության ստեղծագործությունների հավաքագրման և բանահյուսական ֆոնդերի ձևավորման ուղղությամբ: Բանահյուսության հավաքմամբ զբաղվել են բաշկիրացի գրողները ՝ Ա.Կարնայը, Բ. Բիկբայը և այլք ։ բանահյուսության հավաքողների շնորհիվ հայտնի են դարձել բաշկիրցի տաղանդավոր հեքիաթասացների, երգիչների, կուրայիստների, իմպրովիզատորների սեսենների անունները ։ Բուրանգուլովի գրառումներում հրատարակվել են «Ակբուզատ», «Յուլայ և Սալավաթ», «Իդուկայ և Մուրադիմ »էպիկական լեգենդները, բաշկիրական ասացվածքների ժողովածուներ (1936), բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներ (1939):

1932 թվականին Ուֆայում բացվեց ազգային մշակույթի գիտահետազոտական ինստիտուտը (1938 թվականից) ։ Ինստիտուտի աշխատակիցները գիտական արշավների են մասնակցել հանրապետության շրջաններում և հարակից շրջաններում:

1951-ին Ուֆայում գործարկվեց ԽՍՀՄ ԳԱ բաշկիրական մասնաճյուղը, 1957- ից ' Բաշկորկոստանի պետական համալսարանը: Սկսվեց ազգային բանահյուսության զարգացման նոր փուլ, որը բնութագրվում է հավաքածուների ընդլայնմամբ, ժողովրդական ստեղծագործությունների հրատարակմամբ և լայնածավալ գիտական հետազոտությունների առաջացմամբ:

1960-ական թվականներից բաշկիրական ինքնավար սովետական սոցիալիստական հանրապետության բանահյուսները սկսեցին պատրաստել "բաշկիրական ժողովրդական արվեստ" բազմահատոր ժողովածուն Բաշկիրերեն լեզվով: Դրա վրա աշխատանքներն ավարտվել են 1985 թվականին ՝ 18 հատորի թողարկմամբ ։

21-րդ դարի սկզբի բաշկիրական բանահյուսությունը հարստացավ Ֆ.Ա. Նադիրշինայի գրքերով '"Ուրալ-Բաթիր" էպոսով, լեգենդներով, երգերով և ասացվածքներով:

Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահության ծրագրի համաձայն «Հայրենական գիտության հուշարձաններ. XX դար» - ը պատրաստվել է բաշկիրական բանահյուսության դասականների վերահրատարակմանը 'Ս. Գ.Ռիբակովի «Ուրալի մահմեդականների երաժշտությունն ու երգերը իրենց կյանքի ակնարկով(»1897) և «Բաշկիրական ժողովրդական հեքիաթներ, գրառումներ և թարգմանություն Ա. Գ. Բեսոնով, խմբագրվել է պրոֆ.Դմիտրևի խմբագրությամբ»(Ուֆա, 1941)^[20].

Գրականագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաշկորտոստանում զարգանում են նաև գրականագիտությունն ու գրական քննադատությունը ։

Բաշկիրական գրականագիտությունն առաջացել է 19-րդ դարի 2-րդ կեսին ։ Մինչ այդ տպագրվել են գրականության վերաբերյալ առանձին հոդվածներ թ. Յալսըղուլ Ալ-Բաշկորդի, Գ. Ուսմանի ակնարկներում։ Բանահյուսության, լեզվի և բաշկիրական գրականության վերաբերյալ առաջին տեղեկությունները տվել են Մ.Բիքսուրինը, Ս. Կուկլյաշևը, Մ. Իվանովը (թաթարական քերականություն, 1842):

Մ. Ումետբաևը 1897 թվականին «Յադկար» (1897) գրքում կատարել է բաշկիրական գրականության համակարգված վերլուծություն ։ «Ասար» (1900-1904) գրքերի շարքում Ռ.Ֆահրետդինովը ամփոփեց բաշկիր գրողների կյանքի և խստության մասին նյութերը: 20-րդ դարի սկզբից գրողներ Ֆահրետդինովը, Մ.Գաֆուրին, Ա. - Զ. Վալիդովը տեղեկություններ են հրապարակել բաշկիրական գրականության մասին, ներկայացրել գրողների գրական դիմանկարներ, գրքերի ակնարկներ ։

Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունից հետո գրողներն ավելի հաճախ զբաղվում էին գրականագիտական գործունեությամբ ։ Գրական քննադատության հիմնական ժանրերն էին ակնարկները։ Առաջին գրքերը հայտնվեցին գրողներ Գաֆուրիի, Ա. Տագիրովի, Իշեմգուլի կյանքի և աշխատանքի մասին:

1944 թվականին լույս է տեսել Ա.Հարիսովի «Գրականության տեսություն» գիրքը ։ 50-ականների սկզբին լույս են տեսել Հարիսովի, Զ.Շարկիի, Կիրեյ Մերգենի, Գ. Ռամազանովի, Հ. Զիննատուլինայի, Ա. Կուդաշևի գրականագիտական հոդվածները պատերազմի և հետպատերազմյան տարիներին գրականության զարգացման խնդիրների վերաբերյալ ։ Հրատարակվել են Գ. Խուսաինովի մենագրությունները Ս. Կուդաշի, Յուլտիի, Ռ. Նիգմատիի, Մ. Քարիմի կյանքի և ստեղծագործության մասին, Մ. Գայնուլինի գրքերը Ս. Միֆտախովի, Ս. Սաֆուանովի բաշկիրական դրամայի մասին ՝ Ա. Կարնայայի կյանքի և աշխատանքի մասին, Ն. Զարիպովան ի. Նասիրիի մասին և այլն ։

50-ականներին ԲՍՍԻՀ-ում բաշկիր ժողովրդի ազգային գրական ժառանգությունը դիտարկվում էր սոցիալիստական ռեալիզմի մեթոդի շրջանակներում: 1965 թվականին լույս է տեսել Ռամազանովի «Մաժիթ Գաֆուրիի ստեղծագործությունը» գիրքը ։ Գրականագիտության մեջ ներդրում է ունեցել Հարիսովի «Բաշկիր ժողովրդի գրական ժառանգությունը.XVIII-XIX դդ» (1965) հրատարակությունը ։

Ժամանակակից բաշկիրական գրական քննադատությունը բաղկացած է երեք հիմնական ոլորտներից ՝ գրականության տեսություն, գրականության պատմություն, գրական քննադատություն: Բաշկիրական գրականագիտության բնագավառում աշխատում են գիտնականներ Ա. Ի. Հարիսովը, Կ. Ա. Ախմեդյանովը (գրականության տեսություն^[21]), Մ. Ֆ. Գայնուլինը, Ս. Ա. Գալինը, ն. տ. Զարիպովը, Հ. Շ. Զիննատուլինան, Ա. Գ. Կուդաշևը, Կ. Մերգենը, գ. զ. Ռամազանովը, Ս. Գ. Սաֆուանովը, Ա. Խակիմովը, գ. բ. Հուսաինովը^[22], Մ.Խ.Մինգաժետդինովը և .այլն։

Գրականագիտության վերաբերյալ հոդվածները տպագրվում են «Ագիդել», «Բելսկի տարածություններ», «Վատանդաշ», «Յադկյար» (Ժառանգություն) և այլ ամսագրերում:

Գրական միավորումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

20-րդ դարի 20-ականների գրական կազմակերպություններ ՝ «Թուլկին», պրոլետարական գրողների բաշկիրական ասոցիացիա (ՊԳԲԱ):

Բաշկորտոստանի Հանրապետության գրողների միություն^[23]: (հիմնական. 1934թ.): Միությունը ներառում է Բաշկորկոստանի Հանրապետության 234 գրող: Բաշկորտոստանի գրողների միության խորհրդի նախագահ, Ռիֆ Գալիմովիչ Տուիգունով (ծ.1946), բանաստեղծ, Բաշկորկոստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության մշակույթի վաստակավոր գործիչ, Սերգեյ Չեկմարևի և Ֆաթիհ Քարիմի մրցանակների դափնեկիր: Վարչության առաջին նախագահը Աֆզալ Տագիրովն էր ։ 1937 թվականին Ստալինյան բռնաճնշումների զոհ դարձան գրողներ Դաութ Յուլտին, Աֆզալ Տագիրովը, Թուխվատա Յանաբին, Գաբդուլլա Ամանտայը, Բուլատ Իշեմգուլը, Գուբայ Դավլեթշինը ։

Գրողների միությունը ներառում է ՝ Ստերլիտամակի գրողների կազմակերպություն, Ուչալինի գրողների կազմակերպություն, Սիբայի գրողների կազմակերպություն, Յանաուլի գրողների կազմակերպություն, Կումերտաուի գրողների կազմակերպություն:

Մելեուզյան արշալույսներ^[24] գրական միություն:

ՈՒՖԼԻ գրական միություն (Ուֆայի գրականություն):

Գրականագիտական թանգարաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մաժիտա Ղաֆուրիի հիշատակի տուն-թանգարան
Ս. Տ. Աքսակովի հիշատակի տուն-թանգարան
Ֆիլիպ Վուկոլով-Էրլիկ — Չուվաշ գրող, ֆոլկորիստ, կոմպոզիտոր և թատերական գործիչ թանգարան Բաշկորկոստանի Հանրապետության Բիժբուլյակսկի շրջանի Մալի Մենեուզ գյուղում:
Խակիմով Ախիյար Հասանովիչի տուն-թանգարան - Հայտնի բաշկիրացի բանաստեղծ, գրող: Թանգարանը գտնվում է Բաշկորկոստանի Հանրապետության Դավլեկանովո քաղաքում:
Բաշկորկոստանի Հանրապետության ազգային գրական թանգարան 5 մասնաճյուղերով ՝ Մ. Ակմուլլայի թանգարան, Մ. Ղաֆուրիի թանգարան, Շ. Բաբիչի թանգարան, Ա. Մուբարյակովի թանգարան, Մ. Ումետբաևի թանգարան:
Բաշկիրացի գրող Կիեկբաևի թանգարանը դեր. Ղազախստանի Հանրապետության գաֆուրիի շրջանի Կարան-Ելգա:
Զայնաբ Բիիշևայի տուն-թանգարանը Բաշկորկոստանի Հանրապետության Կուգարչինսկի շրջանի Տուեմբետովո գյուղում:
Երեք գրողների ՝ Ռամազան Ումետբաևի, Կիմ Ահմեդյանովի, Ռամիլ Կուլդավլետովի թանգարան-դեր. Ղազախստանի Հանրապետության Ալմուխամետովո Աբզելիլովսկի շրջան:
Բուլյակով Դինիսի թանգարան-դեր. Սմակովո ՌԲ.
Մ. Ցվետաևայի թանգարան - Բաշկորկոստանի Հանրապետության Բելեբեևսկի շրջան^[25]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ «Бельские просторы № 3 2004». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-04-29-ին. Վերցված է 2012-09-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Татарская энциклопедия». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-11-ին. Վերցված է 2012-11-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ Бикмухамедов Р. Г. Литературы Поволжья и Приуралья [на рубеже XIX и XX веков] // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1983—1994. Т. 8. — 1994. — С. 165.
↑ Лосиевский Владимир Степанович
↑ ^5,0 ^5,1 «Литературные имена — Наша литературная гордость — Каталог файлов — Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-26-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն)
↑ «Арсланов Тимер Гареевич | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-16-ին. Վերցված է 2012-09-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Новая Литература | Сергей Матюшин». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-12-ին. Վերցված է 2013-01-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Бельские просторы № 4 2005». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-10-10-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 20 (օգնություն)
↑ «Ахмадиев Риф Бариевич». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-09-ին. Վերցված է 2020-04-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Энциклопедия Башкирии → ЙЫРАУ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-01-09-ին. Վերցված է 2014-04-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «сайт драматурга Флорида Булякова — БИОГРАФИЯ». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-06-ին. Վերցված է 2020-05-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 33 (օգնություն)
↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-13-ին. Վերցված է 2013-01-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Ягафарова Айсылу Шайхутдиновна | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-29-ին. Վերցված է 2014-04-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Сарвар Сурина - Литературные имена - Наша литературная гордость - Каталог файлов - Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-03-ին. Վերցված է 2014-04-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Башкирская энциклопедия. Ст. Мемуары». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-25-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «От аула до Кремля». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Воспоминания». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-12-30-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Мои тринадцать башкирских лет (журнал "Вестник Российской академии наук ")». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-08-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Без поэзии сердце остынет... Из дневников Мустая Карима (1995 год)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-05-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-13-ին. Վերցված է 2013-01-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Постоянное Представительство Республики Башкортостан в Свердловской области». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-16-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին. Վերցված է 2014-04-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Председателем Союза писателей Башкортостана избран Риф Туйгунов — башинформ.рф — Новости новой Башкирии». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-18-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 64 (օգնություն)
↑ «Мелеузовская ЦБС - Литературные объединения». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-18-ին. Վերցված է 2014-04-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
↑ «Русса — Цветаевой М. Музей». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-29-ին. Վերցված է 2013-10-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 6 (օգնություն)

Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Баимов Р. Н., Хусаинов Г. Б. Башкирская литература.// Статья в Башкирской энциклопедии.(չաշխատող հղում)

http://rus.bashenc.ru/index.php/prosmotr/2-statya/120-babich-zhurnal (недоступная+ссылка)]

[1] «Бельские просторы № 3 2004». Արխիվացված է օրիգինալից 2019-04-29-ին. Վերցված է 2012-09-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[2] «Татарская энциклопедия». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-11-ին. Վերցված է 2012-11-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[3] Бикмухамедов Р. Г. Литературы Поволжья и Приуралья [на рубеже XIX и XX веков] // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1983—1994. Т. 8. — 1994. — С. 165.

[4] Лосиевский Владимир Степанович

[autogenerated1-5] 5,0 ^5,1 «Литературные имена — Наша литературная гордость — Каталог файлов — Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-12-26-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն)

[6] «Арсланов Тимер Гареевич | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-16-ին. Վերցված է 2012-09-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[7] «Новая Литература | Сергей Матюшин». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-12-ին. Վերցված է 2013-01-13-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[8] «Бельские просторы № 4 2005». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-10-10-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 20 (օգնություն)

[9] «Ахмадиев Риф Бариевич». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-07-09-ին. Վերցված է 2020-04-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[10] «Энциклопедия Башкирии → ЙЫРАУ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-01-09-ին. Վերցված է 2014-04-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[11] «сайт драматурга Флорида Булякова — БИОГРАФИЯ». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-06-ին. Վերցված է 2020-05-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 33 (օգնություն)

[12] «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-13-ին. Վերցված է 2013-01-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[13] «Ягафарова Айсылу Шайхутдиновна | Литературная карта Республики Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-29-ին. Վերցված է 2014-04-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[14] «Сарвар Сурина - Литературные имена - Наша литературная гордость - Каталог файлов - Сайт Кугарчинской ЦБС». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-10-03-ին. Վերցված է 2014-04-18-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[15] «Башкирская энциклопедия. Ст. Мемуары». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-25-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[16] «От аула до Кремля». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-06-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[17] «Воспоминания». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-12-30-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[18] «Мои тринадцать башкирских лет (журнал "Вестник Российской академии наук ")». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-08-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[19] «Без поэзии сердце остынет... Из дневников Мустая Карима (1995 год)». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-08-05-ին. Վերցված է 2016-06-02-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[20] «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-13-ին. Վերցված է 2013-01-05-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[21] «Постоянное Представительство Республики Башкортостан в Свердловской области». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-16-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[22] «Ватандаш / Соотечественник / Compatriot». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-04-ին. Վերցված է 2014-04-16-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[23] «Председателем Союза писателей Башкортостана избран Риф Туйгунов — башинформ.рф — Новости новой Башкирии». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-03-18-ին. Վերցված է 2012-09-03-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 64 (օգնություն)

[24] «Мелеузовская ЦБС - Литературные объединения». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-18-ին. Վերցված է 2014-04-17-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

[25] «Русса — Цветаевой М. Музей». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-29-ին. Վերցված է 2013-10-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 6 (օգնություն)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]