Գտչավանքի մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գտչավանք, վանական համալիր, որը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանի Տող 1.8 կմ հյուսիս-արևմուտք, Տողասար կամ Ճգնավորի լեռան հյուսիսարևմտյան լանջի գոգավորությունում։ Նախկինում մտել է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս Հաբանդ գավառի տարածքում։ Այժմ գտնվում է Ադրբեջանի օկուպացիայի տակ։

Ըստ 7-րդ դարի պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու, Պարտավի եկեղեցական ժողովին մասնակցել է նաև Գտչավանքի ներկայացուցիչը։Որպես եպիսկոպոսանիստ հիշատակվում է վաղ միջնադարից։ Սկզբում գտնվել է Առանշահիկ իշխանության, իսկ 8-րդ դարում անցնում է Դիզակի ճյուղի հովանավորության տակ։Վանքի անունով Գտիչ է կոչվել նրանից վերև կառուցված ամրոցը, որը 9-րդ դարում հանդիսանում էր Եսայի Ապու-Մուսեի նստավայր։ 10-րդ դարում Դիզակում հիմնված նոր թագավորության թագավորանիստ կենտրոնն էր։13-րդ դարի կեսերին Գտչավանքը ընդարձակվում է՝ ավելանում էին նոր շինություններ։ Մելիք Ավանի՝ նույն ինքը Եգանի, իշխանության ժամանակ Գտչավանքը հասնում էր իր զարգացման գագաթնակետին, դառնալով այդ ժամանակաշրջանի նշանավոր վանական համալիրներից մեկը։Տեղում պահպանված իրեղեն նյութերը հաստատում են, որ հնագույն ժամանակներում, վանքն ավերվել է արաբական տիրապետության ժամանակահատվածում։15-րդ դարում Գտչավանքը դարձել է նաև մշակութային կենտրոն, ունեցել է գրչատուն։ 1717 թվականին Գտչավանքի գլխավոր եկեղեցու գմբեթը նորոգել է Տողի գյուղացի Սայունը։ 1723 թվականին Մելիք Եգանը եպիսկոպոս Մեսրոպին նշանակել է տվել Գտչավանքի վանահայր։ 19-րդ դարում Գտչավանքի վանահայրն էր Առաքել վարդապետ Կոստանդյանցը, որը գրել է Արցախի մելիքներին նվիրված աշխատություն։ Նրանից օգտվել է Րաֆֆին իր «Խամսայի մելիքությունները» երկը գրելիս։Վանքում հավաքված էին նշանավոր բազմաթիվ գրչագրեր, որոնք հենց ստեղծված էին այստեղի գրչատանը։ 19-րդ դարում Գտչավանքի վանահայր Առաքել վարդապետ Կոստանդյանցը 18 տարի շարունակ գրել է պատմագիտական և ազգագրական մի ձեռագիր աշխատություն, որից մի փոքր հատոր՝ «Դիզակի մելիքութիւնը» վերնագրով լույս է տեսել Վաղարշապատում՝ 1913 թվականին։ Ձեռագիրն ամբողջությամբ պահվում է Մատենադարանում։1868 թվականին երկրաշարժից ավերվել է միանավ եկեղեցին, վնասվել գմբեթավոր եկեղեցին, որից հետո Գտչավանքը լքվել և ամայացել է։

Արձանագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վանքի շենքի պատերին պահպանվել են 13-14-րդ դարերի արժեքավոր արձանագրություններ, որոնք պարունակում եմ գավառի տվյալ ժամանակահատվածի վերաբերյալ կարևորագույն պատմական տեղեկատվություն։Համաձայն վանքի եկեղեցու հյուսիսային պատի արձանագրության՝ վանքի գլխավոր եկեղեցին կառուցել են Ամարաս վանքից այստեղ տեղափոխված Տեր Սարգիս և Տեր Վրդանես եղբայրներ եպիսկոպոսները։ Շինարարությունը սկսվել է 1241 թվականին և տևել է 7 տարի՝ ավարտվելով 1248 թվականին։ Այս արձանագրություններ հաստատում են այն դեպքերի իրողությունը, որ մելիք Եգանը, Գտչավանքի վանահայր Ղուկաս վարդապետը, մելիք Եսային նորոգել են վանքի կաթողիկեն, բարեկարգել մելիքանիստ Տող գյուղը, Վերանորոգել Սուրբ Ստեփանոս, Սուրբ Հովհաննես և Թեժ եկեղեցիները։ Այս երկու եպիսկոպոսները այստեղ են հավաքում թաթար-մոնղոլների արշավներից կործանված Ամարաս վանքի միաբաններին, ովքեր դեռ ողջ էին։Այդ արձանագրության մեջ նշվում է ոչ միայն վանքի շինարարության հետ կապված տվյալներ, այլ նաև որոշակիությամբ վկայակոչված են վանքապատկան տարածությունները։ Դրանք վանքին է նվիրել Դիզակի Գագիկ թագավորը ժառանգորդներն և այլ նվիրատուներ։ՃարտարապետուԳտչավանքի հուշարձանն իր արվեստով բարձր ճարտարապետական առանձնահատկություններով հայ բազմադարյան ճարտարապետության նշանավոր կոթողներից մեկն է։ Արցախ աշխարհի քարագործ վարպետները չեն պարփակվել իրենց ճարտարապետական միջավայրում։ Նրանք հայակական մյուս նահանգներից վերցրել են ավելի նորն ու գեղեցիկը։ Շքեղ բնության հետ ունեցած ներդաշնակությամբ, համալիրների տարբեր մասերի համամասնությունների համաչափություններով, ճակատային պատերի հարդարանքի զուսպ ձևերով ինքնատիպ է։

Գլխավոր եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համալիրի գլխավոր զարդն է գլխավոր եկեղեցին։ Եկեղեցու ճարտարապետությունը թե դրսից և թե ներսից պարզ է, ծանրաբեռնված չէ դեկորատիվ զարդաքանդակներով։Եկեղեցին միջին մեծության կառուցված է։ Չափերը՝ 10 x 7.5 մ։ Արտաքուստ ուղղանկյուն է, ներսից՝ խաչաձև հատակագծով, ուղղանկյուն խաչթևերով։ Ունի այդ ժամանակաշրջանին հատուկ գմբեթավոր դահլիճի հորինվածք, մեկ զույգ որմնամույթերով և երկհարկ ավանդատներով՝ բեմի կիսաշրջանաձև աբսիդի երկու կողմերում։ Վերնահարկի խորանների դռները բացվում են աբսիդի մեջ, որտեղից բարձրանում են քարե սանդուխքով։Եկեղեցին ամբողջությամբ կառուցված է դեղնագույն, սրբատաշ խոշոր քարերով։ Եկեղեցու որմնամույթերը միանում են աղեղնաձև կամարներով, որոնք իրենց վրա կրում են գմբեթը, որ բարձր է ու ոչ սրածայր վեղարով։ Այն ունի գլանաձև թմբուկ և հովհարաձև ծածկ, կառուցված է երկթեք ելուններ ունեցող սալերով։ Կաթողիկեի ճակատները մշակված են եռանկյունաձև զույգ խորշերով։ Լուսամուտների երեսակալները ներառված են ուղղանկյունաձև, զարդանախշ խոնչաների մեջ։Եկեղեցու ճակատային հարդարանքի մեջ առանձնանում են լուսամուտների կամարները, եռանկյունի խորշերի պսակները։ Միաժամանակ նկատելի են հնավանդ և նորարարական դեկորատիվ միջոցների զուգակցման լուծումներ։ Հարդարանքի որոշ մոտիվներ իրենց նմանակներն ունեն Ամարասի Սուրբ Գրիգորիսի դամբարանի զարդաքանդակների և Գանձասարի եկեղեցու խորշերի կամարային պսակների հետ։

Գավիթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գավիթը զգալի չափով լայն է և հատկանշանական է հյուսիսային մասում կանգնած սյան առկայությամբ, որը ընդլայնում է ներսի տարածությունը։ Կիսամշակ բազալտից ու կրաքարերից կառուցված թաղածածկ գավիթ-ժամատունը բազմության համար հավաքատեղի լինելուց բացի, ծառայել է նաև որպես իշխանական դամբարան։ Գավթի հատակի տապանաքարերը մշակված են գեղեցիկ և նուրբ ժանյակներով, բոլորագիր տապանագրերով։

Միանավ եկեղեցի

Գլխավոր եկեղեցու և գավթի հյուսիսային պատի կողմից կից է միանավ, թաղածածկ, ուղղանկյուն բեմով երկրորդ եկեղեցին։ Նրա ծածկը փլվել է, խաթարվել են կողապատերի վերնամասերը։ Նկատելի են 17-րդ դաևի վերանորոգումների հետքեր։ Հարավային մուտքով կապված է գավթի հետ, այսինքն վանքի երկու եկեղեցիներն էլ կապված են գավթի հետ։ Պատերի մեջ դրված են քանդակազարդ և արձանագրություններով հարուստ խաչքարեր, որոնցից մեկի վրա նշված է 1000 թվական։ Սա ապացույցն է, որ այժմյան եկեղեց ու տեղում հնում եղել է այլ քարաշեն եկեղեցի։

Խաչքար

Բազմաթիվ են այստեղի բարձրարվեստ խաչքարերը, որոնցից ամենահինը թվագրվում է 9-րդ դարի, իսկ ամենանորը՝ 19-րդ դարի։ Իրենց չափերով, զարդանախշերի ոսկերչական նրբությամբ,ճարտարապետական-գեղարվեստականկատարելությամբ առանձնանում են երկու խոշոր խաչքարեր, որոնք ագուցված էին գլխավոր եկեղեցու մուտքի երկու կողմերում[2]։ Խաչքարերից հյուսիսայինը տեղափոխվել և ներկայումս գտնվում է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հին վեհարանում[3]։

Հարավային խաչքարի վրա գրված էր.«Թվին ՈՂԵ (1246 թվական) Ես տէր Վրդանէս կանգնեցի զխաչս իր փրկութիւն հոգւոյ իմոյ»։

Համալիրի այլ կառույցներ

Արևմտյան կողմում դեռ պահպանվել են բնակելի շինությունների և պարսպի ավերակներ։ Գերեզմանոցը տարածվում է վանքի շուրջ, որի մեծ մասը ավերված է։ Շատ քիչ թվով տապանաքարերը թաղված են գետնի մեջ, իսկ մեծ մասը պատված են հողով, խաչքարերն ընկած են գետնին։