Մասնակից:Ամիրջանյան-Մարինե/Ավազարկղ
Սեթեր (անգլ.՝ Setter - «կքանստող») մասնագիտացված որսորդական շների ցեղատեսակների խումբ, անգլիական երկարամազ ոստիկան շների տարատեսակ: Շների ցեղատեսակների ժամանակակից դասակարգումը ներառում է չորս ցեղատեսակ՝ անգլիական սեթեր, շոտլանդական սեթեր, իռլանդական սեթեր և իռլանդական կարմիր ու սպիտակ սեթեր:
Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեթերները հայտնվել են Անգլիայի տարածքում տասնհինգից տասնվեցերորդ դարերում։ «Սեթեր» անունն առաջին անգամ հանդիպում ենք Ջոն Կայուսի «Անգլիական շներ» ստեղծագործության մեջ (1576)։ Համարվում է, որ սեթերի ծագումը գալիս է իսպանական երկարամազ ոստիկան շնից, որից էլ առաջացել են ֆրանսիական ոստիկան շները[1][2]։
Ի սկզբանե նման շներին օգտագործել են փետրավոր թռչունների որսի համար՝ գրեյհաունդների ու գիշատիչ թռչունների հետ միասին։ Այն շները, որոնք սովորություն ունեին պառկել բուրավետ որսի դիմաց, օգտագործում էին տարածված ցանցով որսի համար, իսկ հրազենային որսի ժամանակ՝ թռչող թռչունների վրա կրակելու համար[2]։
Հենց հրացաններով որսի տարածման շնորհիվ է առաջացել ֆիզիկական հատուկ որակներով և որսորդական կարողություններով մասնագիտացված շան անհրաժեշտությունը։ Ավելի մեծ, արագավազ և հնազանդ շուն ստանալու համար լորի սպանիելին ներարկել են այլ ցեղատեսակների արյուն՝ պուդելի, քոլլիի, ռետրիվերի, բիգլի: Սեթերն այնպիսին, ինչպիսին կա, որպես որսորդական շուն, որ կարողանում է իր նպատակասլացության և հոտառության շնորհիվ որս գտնել մեծ տարածքներում և որսորդին տանել այնտեղ, ձևավորվել է 19-րդ դարի սկզբին[2]։
Սեթերների բաժանումը կոնկրետ ցեղատեսակների ի հայտ է եկել 19-րդ դարի կեսերին։ Հատուկ կատարողական հատկությունները և արտաքին տեսքի տարբերությունները առաջացել են բուծողների անձնական գեղագիտական նախասիրությունների, ինչպես նաև տարբեր տարածքներում որսի տարբեր պայմանների շնորհիվ: Բիրմինգհեմում շների առաջին շոուի ժամանակ (1860 թ.) կար միայն մեկ ռինգ սեթերների համար, շների երկրորդ ցուցադրությանը Բիրմինգհեմում իռլանդական սեթերը ճանաչվեց որպես առանձին ցեղատեսակ, իսկ 1861 թվականին սեթերները բաժանվեցին երեք ցեղատեսակի՝ անգլիական իռլանդական և շոտլանդական[3][2]։
Յուրահատկություններ և արտաքին տեսք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անգլիական ոստիկան շները, որոնց, բացի սեթերից, առնչվում է նաև միակ հարթամազ ցեղատեսակը, բուծվել է մեծ տարածքներում թռչուններ որսալու համար[4]։ Կղզային ներկայացուցիչ ոստիկան շները տարբերվում են այլ վայրերի ոստիկան շներից իրենց շարժուձևով և գործելաոճով[2]։
Սեթերի համար բնորոշ որսը լորն է, փասիանը և սև թրթուրը: Շունը որս է փնտրում՝ օգտագործելով հոտառությունը՝ լուռ և մեթոդիկ ուսումնասիրելով տարածքը։ Բացահայտելով զոհին՝ անգլիական սեթերները չեն շտապում հարձակման, այլ քարանում են կոնկրետ դիրքում՝ ընդունելով սառած կեցվածք: Որսորդի հրամանով շունը վախեցնում, շփոթեցնում է թռչունին՝ որսորդին հնարավորություն տալով կրակել որսին թռչելու պահին։ Սեթերներն աշխատում են գլուխը բարձր պահելով, որսը որոնում են «վերին զգայարանով» և որոնելիս երբեք գետինը չեն հոտոտում։ Սեթերի՝ որսի վրայով սավառնելու ձևով, թեթևակի կռանալով պայմանավորված, ցեղատեսակին տվել են վայրէջք շուն անունը (անգլերենից թարգմանած՝ վայրէջք, վայրէջք շուն, սեթեր՝ «կռանալով»)[5]։
Սեթերները բարձր մասնագիտացված շներ են, որոնց ամբողջ էվոլյուցիան ստորադասվել է մեկ նպատակի` արագ և առանց սխալների թռչունների որոնում: Շատ սեթերներ ունեն որս գտնելու բնածին ունակություն: Նրանց ձագերը թռչունների նկատմամբ հետաքրքրություն են ցուցաբերում արդեն վաղ մանկությունից, և հենց նրանք են ընտրվում մարզման համար: Սկզբում շներին վարժեցնում են լոր կամ տնային աղավնիներ որսալու համար[6]։
Սեթերի մորթին երկար է, փափուկ, ուղիղ կամ որոշակիորեն ալիքաձև: Դրսում տաք տեղում պահելու դեպքում շունն ավելի խիտ մազեր է ունենում՝ հաստ մորթիով և կարող է դիմակայել սաստիկ սառնամանիքներին: Սեթերի հաստ բուրդը հիանալի պաշտպանում է վատ եղանակից, խիտ ու փշոտ բուսականությունից և արյուն ծծող միջատներից, ուստի շները կարող են հաջողությամբ աշխատել նույնիսկ դժվարին պայմաններում[3]։
Այնուամենայնիվ, նման մորթին զգույշ խնամք է պահանջում, հատկապես երբ շանը պատրաստում եք ցուցահանդեսի մասնակցելու[7]։
Սեթերի ցեղատեսակների տարբերությունները դրսևորվում են ոչ միայն արտաքին տեսքով, այլև որսորդական ոճով։ Այսպիսով, պառկած դիրքը բնորոշ է անգլիական սեթերին, մինչդեռ գորդոնները մյուսներից ավելի հակված են խաղին[4]։
Ցեղատեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անգլիական սեթեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անգլիական սեթերի բնորոշ գույնը սպիտակ ֆոնի վրա կետերն են սև կամ նարնջագույն, հանդիպում են նաև շագանակագույն բծեր[8]։
Լինում են եռագույն շներ՝ տեղ-տեղ նարնջագույն գծերով սև ու շագանակագույն։ Անգլիական սեթերի տոնական գույնը հարմար է որսի համար, լավ տեսանելի է թավուտների մեջ և կանաչ խոտերի ֆոնին[3]։
Անգլիական սեթերի պատմությունը սերտորեն կապված է հայտնի բուծողի Էդուարդ Լավերակի անվան հետ, ով ստեղծել է հատուկ ոճով և որսորդական հատկանիշներով շուն։ Անգլիական սեթեր, ում մեկ-մեկ անվանում են լավերակ, հայտնի է «կատվային» ազատ շարժումներով։ Որսի ժամանակ անգլիական սեթերը շարժվում է սողացող վազքով և անփոխարինելի է մեծ տարածքներում որսի երկարատև որոնման համար[3]։
Մեկ այլ նշանավոր սելեկցիոների՝ Պյուրսել Լյուելինի կողմից հայտնի տեսակը դաշտային, սպորտային և ցուցադրական հիանալի շներ են, հիմնականում եռագույն[9]։
Իռլանդական սեթեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գոյություն ունի իռլանդական սեթերի երկու տեսակ՝ կարմիր և սպիտակ ֆոնի վրա մեծ կարմիր կետերով, ընդ որում կարմրասպիտակավուն սեթերները ավելի վաղ են հայտնվել և հանդիսանում էին կարմիրների նախնիները[10]։
Իռլանդական կարմիր սեթերի տպավորիչ վառ շագանակագույնն այնքան գեղեցիկ է, որ աշնանը որսի ժամանակ որոշ դժվարություններ են լինում: Կարմրասպիտակ սեթերները հարմար են որսորդության համար և աշնանային խոտերի, և սաղարթների մեջ: Իռլանդական տեսակի ավելի կարճ ու ուղիղ մորթին ավելի քիչ փշեր է հավաքում՝ ապահովելով լավ պաշտպանություն: Ցեղատեսակը համատեղում է նրբագեղությունն ու թեթևությունը ատլետիզմի և տոկունության հետ: Ի տարբերություն անգլիական սեթերի՝ իռլանդականն ավելի հարմար է արդեն ուսումնասիրված վայրերում աշխատելու համար՝ իր տաք խառնվածքի պատճառով երկար ժամանակ խաղի բացակայության դեպքում շունը կորցնում է հետաքրքրությունն աշխատանքի նկատմամբ։ Որսի ժամանակ իռլանդական սեթերը շարժվում է սահուն, գլուխը՝ բարձր պահած և առանձնանում է գեղեցիկ և դինամիկ ձգվածությամբ և կեցվածքով[3]։
Շոտլանդական սեթեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շոտլանդական սեթերը կամ գորդոն սեթերը (հայտնի սելեկցիոներ Գորդոնի անունով) ամենամեծն ու ծանրագույնն է սեթերներից։ Հզոր շունը որոնումների մեջ ավելի դանդաղ է շարժվում, քան մյուս սեթերները, բայց ավելի քիչ է հոգնում, որոնում է խելամտորեն և մեթոդապես ավելի հարմար է անտառում աշխատելու համար: Շունը սև ու շագանակագույն է, մորթին՝ խիտ ու տաք[3][11]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Harper, Lavonia Gordon Setter. — UK: Interpet, 2001. — С. 9. — ISBN 1-903098-69-6
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Малов О. Островные легавые // Охотничьи собаки: полная энциклопедия. — М.: ЭКСМО, 2010. — С. 194—197. — 385 с. — ISBN 978-5-699-44201-0
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Гусев В. Г. Сеттеры // Легавые собаки и охота с ними. — М.: Физкультура и спорт, 1971. — P. 7—10.
- ↑ 4,0 4,1 Алексей Филипьечев, Леонид Сериков Охота по перу. — Litres, 2015. — ISBN 9785457264441
- ↑ Roberts, Janice Setters at work, by Auriel Mason // The Irish Setter. — London: Popular Dogs Publishing, 1978. — ISBN 0-09-129700-1
- ↑ Truman, R.F. Revision of Working Gordon setters. — County Durham, UK: Weardale Publishing & Printing, 1993. — ISBN 1 897822 01 4
- ↑ «The Setters». AKC. Արխիվացված է օրիգինալից 2004-07-15-ին. Վերցված է 2012-10-14-ին.
- ↑ Этот окрас традиционно называется «бельтон»: блю-бельтон, лимон-бельтон, оранж-бельтон и ливер-бельтон соответственно.
- ↑ Джон Тэйлор "Двуединый" сеттер // Охота и рыбалка : журнал. — 2006. — В. Сентябрь. — № 9 (21).
- ↑ Малов О. Охотничьи собаки: полная энциклопедия. — М.: ЭКСМО, 2010. — С. 200. — 385 с. — ISBN 978-5-699-44201-0
- ↑ Рябов В. В. Книга об охоте. — Рипол Классик, 2013. — С. 179. — 196 с. — ISBN 9785458352420
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Безобразов С. В. (1890–1907). «Сеттер». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Сеттеры. — М.: ОЛМА-ПРЕСС Гранд, 2003. — 23 с. — ISBN 5-94846-199-8