Լեհ սիբիրցիներ
Լեհ սիբիրցիներ կամ սիբիրակներ (լեհ.՝ sybirak, sybiracy), Ռուսական կայսրության լեհ հպատակների և Լեհաստանի քաղաքացիների հավաքական անվանումը, որոնք աքսորվել կամ ինքնակամ հաստատվել են Սիբիրում, Ռուսաստանի ծայր հյուսիսում կամ Ղազախստանի տարածքում Ռուսական կայսրության և ԽՍՀՄ-ի ժամանակաշրջանում[1][2]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընդհանուր բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լեհերի վերաբնակեցումը Ռուսական կայսրության Սիբիրյան մասում սկսվել է 18-րդ դարում, երբ այնտեղ աքսորվեցին Բարի կոնֆեդերացիայի կողմնակիցները[3]։ 1847 թվականին Ռուսաստանում բազմաթիվ հանցագործությունների համար մահապատիժը փոխարինվել է աքսորով և տաժանակիր աշխատանքով։ 1830 և 1863 թվականների լեհական ապստամբությունների մասնակիցների մի զգալի մասը աքսորվել է Սիբիր[4][5], իսկ աքսորյալները սկսեցին իրենց անվանել «սիբիրակ» (այսպես է արտասանվում ռուսերեն «սիբիրյան» բառը լեհերենում)։ Ավելի ուշ նրանց միացան 1905-1907 թվականներին Լեհաստանում անկարգությունների ժամանակ տեղահանվածները[5], իսկ խորհրդային տարիներին՝ 1939 թվականին, Արևմտյան Ուկրաինայից և Բելառուսից արտաքսված շատ լեհեր հաստատվեցին Սիբիրում[5]։
Ռուսական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քաղաքական դրդապատճառներով աքսորվածների թիվը բավականին մեծ էր, բայց շատերն իրենց կամքով տեղափոխվեցին Սիբիր, քանի որ Սիբիրը նրանց թվում էր տնտեսապես շահավետ տարածաշրջան, որը կարող էր մեծ շահույթ բերել[5]։ Հենց Սիբիրում ստեղծվեց Ռուսաստանում ամենամեծ լեհական ազգային համայնքը[5]։ Անդրսիբիրյան երկաթուղու շինարարությանը մասնակցել են հսկայական թվով լեհեր[5], Ալեքսանդր Չեկանովսկի, Իվան Չերսկի, Բենեդիկտ Դիբովսկի, Վիկտոր Գոդլևսկի, Սերգեյ Յաստրժեմբսկի, Էդուարդ Պեկարսկի, Բրոնիսլավ Պիլսուդսկի, Նիկոլայ Վիտկովսկի և շատ ուրիշներ[5]։
1857 թվականին մի շարք լեհ աքսորյալներ իրավունք ստացան վերադառնալ Լեհական թագավորություն, բայց շարունակեցին իրենց անվանել լեհ սիբիրցիներ։ Այդ մարդկանց մի զգալի խումբ ազգայնականներին կոչ արեց զբաղվել «օրգանական աշխատանքով՝ զարգացնել լեհական հասարակությունը, մշակույթը և տնտեսությունը, այլ ոչ թե զբաղվել ազգային-ազատագրական ապստամբությունների նախապատրաստմամբ։ Ազգայնականների մեծ մասը լուրջ չընդունեց նախկին աքսորյալների կոչերը, և աքսորյալներն իրենք շուտով բաժանվեցին երկու խմբի՝ ցարական կառավարության կողմնակիցների և նրա հակառակորդների։ Ամենահայտնի վերադարձած աքսորյալներից էին Ագաթոն Գիլլերը, Հենրիխ Կրաևսկին, Կարոլ Ռուպրեխտը և Շայմոն Տոկաժևսկին[6]։
1860-ական թվականներին Սիբիրում ապրում էր մոտ 20 հազար լեհ[5]։ 1866 թվականին նրանք սկսեցին անհաջող Կրուգոբայկալսկի ապստամբություն իշխանությունների դեմ[5]։
ԽՍՀՄ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դեռ մինչև Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը, երբ Արևմտյան Ուկրաինան և Արևմտյան Բելառուսը միացվեցին ԽՍՀՄ-ին, խորհրդային իշխանությունները չորս ալիքով վտարեցին միավորյալ տարածքներից լեհ բնակչության մի մասին։ Ենթադրվում է, որ արտաքսված լեհերի թիվը կազմել է 1,5 միլիոն մարդ[7][8][9][10][11][12][13], բայց գաղտնազերծված փաստաթղթերը վկայում են, որ այդ թիվը 4-5 անգամ մեծ է[14][15][16] (տվյալները տատանվում են 309 հազարից[17][18][19] մինչև 381 220 մարդ[19][20]): Լեհերը համարվում էին խորհրդային, ոչ թե Լեհաստանի քաղաքացիներ[18][21], թեև տեղահանության ենթարկվածների մի փոքր մասը, այնուամենայնիվ, ձեռք բերեց իր փոքրիկ հայրենիքում մնալու իրավունքը[16][18][22][23][24]։ Ազգային հիշողության լեհական ինստիտուտի տվյալներով՝ խորհրդային իշխանությունները Սիբիր են ուղարկել մոտ 320 հազար լեհերի[25]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Stanisław Dubisz, ed. (2006). «Sybirak». Uniwersalny słownik języka polskiego (լեհերեն) (web ed.). Warsaw: PWN. էջ 5426. ISBN 83-01-12837-2. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
- ↑ Siberia and sybirak (անգլ.)
- ↑ Norman Davies, Europe: A History, Oxford University Press, 1996, ISBN 0-19-820171-0, Google Print, p.664
- ↑ Dennis J. Dunn The Catholic Church and Russia: Popes, Patriarchs, Tsars, and Commissars. — London: Ashgate Publishing, 2004. — С. 57. — ISBN 0-7546-3610-0
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Jerzy Jan Lerski, Piotr Wróbel, Richard J. Kozicki, Historical Dictionary of Poland, 966-1945, Greenwood Publishing Group, 1996, ISBN 0-313-26007-9, Google Print, 538
- ↑ «sybiracy». Internetowa encyklopedia PWN (լեհերեն). Warsaw: PWN. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 12-ին.
- ↑ Davies (1986), p. 451.
- ↑ Polian (2004), p. 119.
- ↑ Hope (2005), p. 29.
- ↑ «Holocaust: Five Million Forgotten: Non Jewish Victims of the Shoah». remember.org.
- ↑ Malcher (1993), pp. 8-9.
- ↑ Piesakowski (1990), pp. 50-51.
- ↑ Mikolajczyk (1948).
- ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 1-ին.
- ↑ «Magdeburg Sting 1936». minelinks.com.
- ↑ 16,0 16,1 Piotrowski (2004).
- ↑ Gross (2002), p. xiv.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Cienciala (2007), p. 139.
- ↑ 19,0 19,1 Polian (2004), p. 118.
- ↑ http://people.brandeis.edu/~nika/schoolwork/Poland%20Lectures/Lecture%252017.pdf
- ↑ Applebaum (2004), p. 407.
- ↑ Krupa (2004).
- ↑ Rees (2008), p. 64.
- ↑ Jolluck (2002), pp. 10-11.
- ↑ «Polish experts lower nation's WWII death toll». AFP/Expatica. 2009 թ․ հուլիսի 30. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Applebaum, A. (2004). GULAG A History, Penguin, ISBN 0-14-028310-2.
- Cienciala, M. (2007). Katyn A Crime Without Punishment, Yale University, ISBN 978-0-300-10851-4.
- Davies, N. (1986). God's Playground A History of Poland Volume II, Clarendon, ISBN 0-19-821944-X.
- Ferguson, N. (2006). The War of the World, Allen Lane, ISBN 0-7139-9708-7.
- Gross, J. T. (2002). Revolution from Abroad, Princeton, ISBN 0-691-09603-1.
- Hope, M. (2005). Polish Deportees in the Soviet Union, Veritas, ISBN 0-948202-76-9.
- Jolluck, K. (2002). Exile & Identity, University of Pittsburgh, ISBN 0-8229-4185-6.
- Krupa, M. (2004). Shallow Graves in Siberia, Birlinn, ISBN 1-84341-012-5.
- Malcher, G. C. (1993). Blank Pages, Pyrford, ISBN 1-897984-00-6.
- Mikolajczyk, S. (1948). The Pattern of Soviet Domination, Sampsons, low, Marston & Co.
- Piesakowski, T. (1990). The Fate of Poles in the USSR 1939~1989, Gryf, ISBN 0-901342-24-6.
- Piotrowski, T. (2004). The Polish Deportees of World War II, McFarland, ISBN 978-0-7864-3258-5.
- Polian, P. (2004). Against their Will, CEU Press, ISBN 963-9241-73-3.
- Rees, L. (2008). World War Two Behind Closed Doors, BBC Books, ISBN 978-0-563-49335-8.
Լրացուցիչ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- M. Janik, Dzieje Polaków na Syberii, 1928
- W. Jewsiewicki, Na Syberyjskim Zesłaniu, 1959
- R. Lysakowski, Siberian Odyssey: A Song of the Cornucopia, Vantage Press, 1990, ISBN 0-533-08386-9
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Kresy-Siberia.org Kresy-Siberia Foundation and Virtual Museum Արխիվացված 2020-11-25 Wayback Machine (անգլ.) (լեհ.)
- Zsyłki - rys historyczny (լեհ.)
- Website dedicated to the Sybiraks (լեհ.)
- Zesłańcy polscy w ZSRR / Polish deportees in the USSR -(անգլ.)