Jump to content

Դատողություն (փիլիսոփայություն)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Դատողություն, փիլիսոփայական և մաթեմատիկական եզրույթ[1]։ Դատողությունը միտք է, որում հաստատվում է իրադրության մեջ որևէ դրույթների առկայությունը կամ բացակայությունը։

Դատողությունների տեսակներն ու դրանց միջև հարաբերությունները ուսումնասիրվում են փիլիսոփայական տրամաբանության մեջ, իսկ մաթեմատիկական տրամաբանության մեջ դատողությունները համապատասխանում են արտահայտություններին։

Պարզ և բարդ դատողություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարզ դատողություններ- դատողություններ, որոնց բաղկացուցիչ մասերն են հասկացությունները։ Պարզ դատողությունը կարելի է բաժանել միայն հասկացությունների։

Բարդ դատողություններ -դատողություններ, որոնց բաղկացուցիչ մասերն են պարզ դատողությունները կամ դրանց համադրությունները։ Բարդ վճիռը կարող է դիտվել որպես մի քանի նախնական դատողություններից ձևավորված դատողություն, որոնք կապված են տվյալ բարդ դատողության տրամաբանական կապերով։ Կախված նրանից, թե ինչ կապերի միջոցով են կապված պարզ դատողությունները, որոշվում է բարդ դատողության տրամաբանական առանձնահատկությունը։

Պարզ դատողության բաղկացուցիչ մասեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարզ դատողությունը՝ հատկությունների առարկաներին պատկանելու, ինչպես նաև առարկաների, որևէ հատկությունների բացակայության մասին դատողություններ են։ Առարկայական դատողությունում առանձնացվում են հետևյալ եզրույթները՝ սուբյեկտ, նախապատմություն, տրամաբանական կապոց, քվանտոր դատողությունները։

Դատողության սուբյեկտը ինչ-որ առարկայի մասին միտք է, դատողության առարկայի մասին հասկացություն (տրամաբանական ենթակա)։

Դատողության նախապատմությունը առարկայի բովանդակության հայտնի մասի միտքն է, որը դիտվում է դատողության մեջ (տրամաբանական նախաբան)։

Տրամաբանական կապը առարկայի և դրա բովանդակության կարևոր մասի միջև կապն է (երբեմն միայն ենթադրվում է)։

Քվանտորը ցույց է տալիս, թե արդյոք վճիռը վերաբերում է սուբյեկտի արտահայտող հասկացության ամբողջ ծավալին կամ միայն դրա մի մասին '"ոմանք", "բոլորը" և այլն։

Օրինակ- Բոլոր ոսկորները կենդանի մարմնի օրգաններ են․

  • Սուբյեկտ՝ ոսկոր․
  • Նախապատմություն՝ կենդանի օրգանիզմի օրգաններ․
  • Տրամաբանական կապոց՝ են․
  • Քվանտոր ՝ բոլորը.

Բարդ դատողության բաղկացուցիչ մասեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բարդ դատողությունները բաղկացած են մի շարք պարզ մտքերից․

Օրինակ- Մարդը չի ձգտում նրան, ինչին չի հավատում, և ցանկացած խանդավառություն, առանց իրական նվաճումների, աստիճանաբար մարում է։

Սրանցից յուրաքանչյուրը մաթեմատիկական տրամաբանության մեջ նշվում է լատիներեն տառերով (A, B, C, D... A, b, c, d...A, c, d...)։ Կախված ձևավորման եղանակից, կան կոնյունկտիվ, դիզյունկտիվ, իմպլանտացիոն, համարժեք և բացասական դատողություններ։

Բաժանարար /իզյունկտիվ/ դատողությունները առաջանում են բաժանարար՝ տրամաբանական կապանների (համանման միության "կամ") միջոցով։

Պարզ բաժանարար դատողությունների նման, դրանք լինում են՝

Բավարար (բավարարության դիզյունցիա), որի անդամները թույլ են տալիս համատեղ գոյակցություն ("կամ..., կամ...")։ Գրառվում է որպես- a ٧ b

Խիստ (խիստ դիզյունցիա), որի անդամները բացառում են միմյանց (կամ մեկը կամ մյուսը)։ Գրառվում է որպես- a ٧ b /٧-կետիկով/

Պայմանական /իմպլիկացիոն/ դատողությունները ձևավորվում են նախապայմանի միջոցով ("եթե ..., ապա" կապերին համարժեք)։ Գրառվում է որպես- a→b

Բնական լեզվով "եթե ..., ապա" միությունը երբեմն հոմանիշ է "և" միության ("Եղանակը փոխվել է, և եթե երեկ ամպամած էր, ապա այսօր ոչ մի ամպ") և այդ դեպքում նշանակում է կոնյունցիա ։

Կոնյունկտիվ դատողությունները գոյանում են համադրության կամ կոնյունակցիայի տրամաբանական կապանքների միջոցով (համարժեք ստորակետերով կամ կապերով "և", "ա", "բայց", "այո", "չնայած", "որը", "փոխարենը" և այլն։ Գրառվում է որպես -a ᐱ b

Համարժեք դատողությունները ցույց են տալիս դատողության մասերի նույնականությունը (նրանց միջև հավասարության նշան են դնում)։ Բացի որևէ տերմին պարզաբանող սահմանումներից, կարող են ներկայացվել նաև "եթե կամ միայն եթե", "անհրաժեշտ և բավարար" տերմիններով (օրինակ՝ որպեսզի թիվը բաժանվի 3-ի, անհրաժեշտ է և բավարար, որպեսզի նրա թվանշանների գումարը բաժանվի 3-ի)։ Գրառվում է որպես a Ξ b, a ↔ b, ab, և այլ մաթեմատիկական ձևերով, բայց հիմնականում դա « Ξ » նշանն է։

Հերքող դատողությունները կառուցվում են ժխտողականության "ոչ"-ի միջոցով։ Գրված է, կամ որպես A ~ b, կամ որպես A b (երբ ներքին մերժումը "մեքենան չէ ճոխությունը" տեսակի է), ինչպես նաև դատողությունների արտաքին մերժման(հերքման) ձևով/ "ճիշտ չէ, որ ..."/։ Գրառվում է որպես A b։

Պարզ դատողությունների դասակարգումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ որակի-

Հաստատող - s -ը ունի P. Օրինակ։ "մարդիկ կողմնակալ են իրենք իրենց".

Ժխտող - S-ը չի ունենա P. Օրինակ։ "մարդիկ չեն ենթարկվում քծնանքներին".

Ըստ ծավալի-

Ընդհանուր - դատողություններ, որոնք արդար են հասկացության ամբողջ ծավալի վերաբերյալ (Բոլոր s-երի էությունը P-ն է)։ "Բոլոր բույսերը ապրում են":

Մասնավոր - դատողություններ, որոնք արդար վերաբերյալ մասի հայեցակարգի ծավալի (Որոշ s-ի էությունը P-ն է)։ Օրինակ '"որոշ բույսեր փշատերև են":

Եզակի - մի շարք ընդհանուր դատողություններ են, որոնք վերաբերվում են ամբողջ ծավալով առարկայի. Օրինակ՝ "Գուտենբերգը գրատպության գյուտարարն է" ։

Ըստ վերաբերմունքի-

Խիստ - դատողություններ, որոնցում հաստատվում է առարկայի վերաբերյալ՝ առանց ժամանակի, տարածության կամ հանգամանքների սահմանափակման, անվերապահ դատողություն (այսինքն, P): "Բոլոր մարդիկ մահկանացու են":

Պայմանական - դատողություններ, որոնցում նախորդը սահմանափակումը վերաբերում էառաջինին (եթե կա, Այսինքն ' D): Օրինակ, "եթե անձրև գա, հողը կթրջվի":

Պայմանական դատողությունների համար հիմքը՝ նախորդ դատողությունն է, որը պարունակում է պայմանը։

Ծանոթագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. «Суждение». Интернет-версия издания: Новая философская энциклопедия: в 4 т. Институт философии РАН; Национальный общественно-научный фонд.

Գրականութթյուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Суждение // Социальное партнёрство — Телевидение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 397. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 31). — ISBN 978-5-85270-368-2.
  • Челпанов Г. Учебник логики. — 9-е издание. — М., 1998.
  • Гетманова А. Д. Логика. — Книжный дом «Университет», 1998. — 480 с.
  • Егоров С. Н. Суждение. — СПб., 2011. — 264 с.


Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 310