Դալայ Լամա VI
| Դալայ Լամա VI | |
 | |
| Մասնագիտություն | բանաստեղծ և գրող |
|---|---|
| Ծնունդ | մարտի 1, 1683 Tawang, Արունաչալ Պրադեշ, Հնդկաստան |
| Մահ | նոյեմբերի 15, 1706 (23 տարեկան) Ցինհայ, Չինաստան |
| Հայր | Lama Tashi Tenzin?[1] |
| Մայր | Tsewang Lhamo?[1] |
Ցանգյան Գյացո (մարտի 1, 1683, Tawang, Արունաչալ Պրադեշ, Հնդկաստան - նոյեմբերի 15, 1706, Ցինհայ, Չինաստան), VI Դալայ Լաման։ Նա ոչ սովորական Դալայ Լամա էր, որը նախընտրում էր ազատ ապրելակերպը, քան ձեռնադրված վանականը։ Նրա խնամակալը սպանվել է նախքան Խոշուտի խանության Լհա-բզանգ խանի կողմից առևանգվելը և անհետանալը։
5-րդ Դալայ Լամայի մահը երկար տարիներ թաքցված մնաց։ 6-րդ Դալայ Լաման ծնվել է այն վայրում, որտեղ տիբեթցիները անվանում էին «Մոնյուլ» Ուրգելինգ վանքում, ժամանակակից Տավանգ թաղամասում, Արունաչալ Պրադեշ, Հնդկաստան։ Նա ընտրվել է 13 կամ 14 տարեկանում։ Պատանեկության տարիներին նա դրսևորել է բարձր խելամտություն՝ ոչ սովորական հայացքներով։ Հետագայում ապրելով որպես աշխարհիկ պրակտիկանտ և յոգ՝ նա երկարացրեց իր մազերը, հագնվեց սովորական տիբեթացու հագուստով և, ինչպես ասում էին, նույնպես խմում էր ալկոհոլ և ընդունում էր կանանց ընկերակցությունը[2]։
Լհասայում Տիբեթի, մոնղոլների և Ցին Չինաստանի միջև իշխանության համար պայքարի ժամանակ սպանվել է Դալայ Լամայի խնամակալը։ Այնուհետև Դալայ Լաման առևանգվել է մոնղոլական ուժերի կողմից, այնուհետև անհետացել Ամդո քաղաքում և ենթադրել, որ սպանվել է 1706 թվականին Պեկին գնալու ճանապարհին։
6-րդ Դալայ Լաման նաև հայտնի է իր բանաստեղծություններով և երգերով, որոնք շարունակում են տարածված լինել ոչ միայն ժամանակակից Տիբեթում, այլև Նեպալի, Հնդկաստանի և ամբողջ Չինաստանի տիբեթախոս համայնքների շրջանում։
Վաղ կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ցանգյան Գյացոն ծնվել է 1683 թվականի մարտի 1-ին Մոն Տավանգում (ներկայիս Արունաչալ Պրադեշում, Հնդկաստան)։ Նրա հայրը Լամա Տաշի Թենզինն էր Ուրջելլինգից, գանձ բացահայտող Պեմա Լինգպայի հետնորդը, իսկ մայրը՝ Ցևանգ Լհամոն, մոնպա կին Բեքհար գյուղի իշխանական ընտանիքից[3]։
Հետևաբար, Դալայ Լաման էթնիկ պատկանելությամբ Մոնպա էր, որը ծնվել էր «Մոնյուլում», Ուրգելինգ վանքում, ներկայիս Հնդկաստանի Արունաչալ Պրադեշի հյուսիս-արևմտյան մասում գտնվող Թավանգ[4] և Թավանգ վանքի մոտ[5]։
Ցանգյան Գյացոյի ծննդյան, կյանքի և մահվան հետ կապված հատուկ իրադարձություններ են եղել։ Նրա մայրը՝ Ցևանգը, մի քանի հրաշքներ էր ապրել մինչև Ցանգյան Գյացոյի ծնունդը։ Մի օր՝ իր հղիության առաջին ամսում, նա քարե շաղախի մեջ կճպում էր բրինձը։ Ի զարմանս նրա՝ շաղախի մեջ ջուրը սկսեց կուտակվել։ Մեկ այլ առիթով, երբ Ցևանգը մոտակա վայրում ջուր է խմել, ջրի փոխարեն կաթը սկսել է դուրս գալ։ Այդ ժամանակից ի վեր այս առվակը հայտնի էր որպես Օմա-Ցիկանգ, որը բառացիորեն հայտնի էր որպես կաթնային ջուր։
Ժամանակի ընթացքում Ցևանգը ծնեց մի տղայի, որին անվանեցին Սանջե Թենզին, Ցանգյանի պապիկի և Նաուանգ Նորբուի հետ՝ հոր հետ։ Այս փաստի պատճառով լեգենդն ասում էր, որ մայրիկի կաթը չի խմել նրանց ծննդյան հաջորդ օրվանից։ Մի օր, երբ նրա դեմքը սկսեց ուռել վարակից, Ցանգյանը հազիվ էր բացում աչքը, կանչեցին երկու տեղացի գուշակներին։ Նրանք նշանակեցին մաքրագործման ծես և ասացին, որ նրա անունը պետք է փոխվի Նգավանգ Գյացո։
Նրա ապաքինումը խնամակալի կողմից վերագրվեց Դալայ Լամայի սեփական խնամակալ աստվածության՝ Դորջե Դակպայի միջամտությանը։ Պապը երազում էր, որ երեխան անընդհատ պաշտպանվում է դրախտային էակների կողմից։ Մայրը երազում էր, երբ հանգստանում էր իր հյուսելուց, որ մի մեծ ընկերություն է եկել, որպեսզի նրան տանի։ Նրա հորական տատիկը երազում էր երկնքում շողացող երկու արևի մասին։
Պատմական նախադրյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թեև 5-րդ Դալայ Լաման մահացել էր 1682 թվականին, խնամակալ Դեսի Սանգյե Գյացոն գաղտնի պահեց նրա մահը՝ մասամբ կայուն կառավարումը շարունակելու և մասամբ էլ ժամանակ շահելու Պոտալայի պալատի ավարտի համար։ Վանականներն իրենց որոնումները կենտրոնացրել են Տիբեթի տարածաշրջանում՝ հաջորդ մարմնավորումը գտնելու համար, սակայն ավելի ուշ եկել են այն եզրակացության, որ 6-րդ Դալայ Լաման ծնվել է Տիբեթի տարածքից[6] դուրս՝ մի հովտում, որի անունը վերջանում է «լինգով»։ Նրանք որոնել են «լինգով» վերջացող բոլոր վայրերը, այդ թվում՝ երեքը՝ Տավանգում՝ Ուրգյանլինգ, Սանգելինգ և Ցորգելինգ։
Պոտալայի իշխանությունները Դալայ Լամային մորից վերցրել են 1697 թվականին Ուրգյանլինգից։ Տավանգից դեպի Պոտա Լհասա ճանապարհորդությունը 7 օր էր, և նրանք առաջին գիշերն անցկացրեցին Ցոնայում (Կուոնա լճի մոտ, Չինաստան), որտեղ նա քնում էր աղջիկների հետ։ Արձագանքելով տիբեթցիների խիստ կանոններին՝ նա անընդհատ հակադրվում էր իրեն խախտող օրենքներին և ի վերջո հարբեցող է դառնում։ Տիբեթ ժամանելուց հետո Սանգյե Գյացոն 1697 թվականին պատվիրակություն ուղարկեց Չինաստանի Քինգսի կայսրը՝ հայտարարելու, որ Դալայ Լամա V-ը մահացել է, իսկ 6-րդը հայտնաբերվել է[3]։
Խնամակալը հրավիրեց Լոբսանգ Յեշեին՝ 5-րդ Պանչեն Լամային, որպեսզի կատարի Շրամաներայի (սկսնակ վանականի) երդումները Նանկարցեում գտնվող երիտասարդի վրա և նրան անվանեց Ցանգ Գյացո։ 1697 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Ցանգյան Գյացոն գահակալվեց որպես Դալայ Լամա VI[7][8]։
1705 թվականին մոնղոլական թագավոր Լհա-բզանգ խանը սպանեց խնամակալ Սանգյե Գյացոյին։ Սա մեծապես վրդովեցրեց երիտասարդ Դալայ Լամային, ով թողեց իր ուսումը և նույնիսկ այցելեց 5-րդ Պանչեն Լամային Շիգացեում՝ հրաժարվելու իր śrāmaṇera երդումից[3]։
Կյանքը որպես Դալայ Լամա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որպես Դալայ Լամա՝ Ցանգյանը երգերի և բանաստեղծությունների հիանալի ստեղծագործություններ էր հորինել, բայց հաճախ դեմ էր տիբեթյան բուդդիզմի Գելուգ դպրոցի սկզբունքներին։ Օրինակ, նա որոշեց Գեսուլի երդումներ տալ Լոբսանգ Յեշեին՝ 5-րդ Պանչեն Լամային տասնութ տարեկանում, իր տարիքի համար նորմալ լիարժեք գելոնգ երդումներ կատարելու փոխարեն։
Պանչեն լաման, որը Թաշիլհունպո վանքի վանահայրն էր, և արքայազն Լազանգը՝ Պո Գյալպո Վանգյալի կրտսեր եղբայրը, համոզեցին նրան դա չանել։
Ցանգյան Գյացոն վայելում էր կենսակերպը, որը ներառում էր խմելու, կանանց ընկերակցությունը և սիրային երգեր գրելը[9][10]։ Նա այցելեց 5-րդ Պանչեն Լամային Շիգացեում և, խնդրելով նրա ներողամտությունը, հրաժարվեց սկսնակ վանականի երդումից[3]։ Նա հրամայեց կառուցել Լհասայի Բարխորում գտնվող Տրոմզիխանգ պալատը։
Ցանգյան Գյացոն միշտ մերժել է վանականի կյանքը, թեև դա չի նշանակում Դալայ-լամայի իր պաշտոնից հրաժարվելը։ Հագնելով սովորական աշխարհականի հագուստ և նախընտրելով քայլել, քան ձի քշել կամ օգտագործել պետական կառք -պատգարակը, Ցանգյանը միայն պահպանեց Դալայ Լամայի ժամանակավոր իրավասությունները։ Նա նաև այցելեց այգիներ և գիշերներ անցկացրեց Լհասայի փողոցներում՝ խմելով գինի, երգեր երգելով և աղջիկների հետ սիրային հարաբերություններ ունենալով։ Ցանգյանը նահանջեց՝ ապրելու վրանում՝ Պոտալա պալատի հյուսիսային ամբարտակի մոտ գտնվող այգում։ Ցանգյանը վերջապես հրաժարվեց հանրային զբոսայգիներում և վայրերում 1702 թվականին իր ելույթներից, ինչը նրանից պահանջվում էր անել որպես իր վերապատրաստման մի մաս։
Գերեվարում և անհետացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օգտագործելով Դալայ Լամայի պահվածքը որպես պատրվակ և իր դաշնակից Չինաստանի Կանգսի կայսրի հավանությամբ, Խոշուտի խանը Լհա-բզանգ խանը սպանեց խնամակալին և առևանգեց վեցերորդ Դալայ Լամային[11]։ 1706 թվականի հունիսի 28-ին Լհա-բզանգ խանը գահընկեց արեց Ցանգյանին; նա ավելի ուշ 1707 թվականին նշանակեց 21-ամյա լամայի՝ Նգավանգ Յեշեյ Գյացոյին, որպես «իսկական» 6-րդ Դալայ Լամա՝ պնդելով, որ նա, ոչ թե Ցանգյանը, 5-րդ Դալայ Լամայի իսկական վերածնունդն էր։ Գելուգպայի բարձրաստիճան պաշտոնյաները և տիբեթցի ժողովուրդը մերժեցին Լհա-բզանգ Խանի կողմից Նգավանգ Յեշեյ Գյացոյի տեղադրումը և շարունակեցին ճանաչել Ցանգյանի տիտղոսը[11][12] : Այնուամենայնիվ, Նգավանգ Յեշեյ Գյացոն տիբեթցիների կողմից համարվում է Ավալոկիտեշվարայի մարմնավորումը[13]։
Տիբեթից դուրս հանվելիս Ցանգյանը մի բանաստեղծություն է հորինել, որը, ոմանք ասում են, կանխագուշակել է իր հաջորդ ծննդյան մասին։ «Սպիտակ կռունկ փոխ տուր ինձ քո թևերը։ Ես հեռու չեմ թռչի։ Ես կվերադառնամ Լիթանգից»։ Ցանգյանը խորհրդավոր կերպով անհետացել է Ցինհայի մոտ 1706 թվականի նոյեմբերի 15-ին, այդ իսկ պատճառով Պոտալա պալատում[14] նրա համար գերեզման չկա։ Շշուկները շարունակվում էին, որ նա փախել էր և ապրել գաղտնիության մեջ ինչ-որ տեղ Չինաստանի և Մոնղոլիայի միջև։ Բայց, 1757 թվականի աշխատության մեջ ասվում է, որ Դալայ Լաման ողջ է մնացել և նրան ողջունել են Ամդոյում հիմնականում Կագյու վանքերի կողմից[15]։
Տիբեթցիները դիմեցին Ձունգար ժողովրդին, որը ներխուժեց Տիբեթ և սպանեց Լհա-բզանգ խանին 1717 թվականի վերջին[11]։
Ցանգյանին հաջորդեց Քելսանգ Գյացոն, որը ծնվել էր Լիթանգում, որպես Դալայ Լամա VII։
Ծանոթություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեջբերումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Pas L. v. Genealogics — 2003.
- ↑ Cordier, Henri; Pelliot, Paul, eds. (1922). T'oung Pao (通報) or Archives. Vol. XX1. Leiden: E.J. Brill. էջ 30.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «The Sixth Dalai Lama TSEWANG GYALTSO». Namgyal Monastery. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Tawang Monastery». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
- ↑ The Dalai Lamas of Tibet, p. 93. Thubten Samphel, Tendar. Roli & Janssen, New Delhi. (2004). 81-7436-085-9.
- ↑ «Chinese policy and the Dalai Lama's birthplaces». International Campaign for Tibet (ամերիկյան անգլերեն). 2014 թ․ հուլիսի 10. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 22-ին.
- ↑ Warren Smith, Tibetan Nation: A History Of Tibetan Nationalism And Sino-Tibetan Relations (Taylor & Francis, 2019)
- ↑ Christoph Baumer, The History of Central Asia (Bloomsbury Publishing, 2018)
- ↑ Alexandra David-Neel, Initiation and Initiates in Tibet, trans. by Fred Rothwell, New York: University Books, 1959
- ↑ Yu Dawchyuan, "Love Songs of the Sixth Dalai Lama", Academia Sinica Monograph, Series A, No.5, 1930
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Stein 1972, էջ. 85
- ↑ Chapman, F. Spencer. (1940). Lhasa: The Holy City, p. 127. Readers Union Ltd. London.
- ↑ Mullin 2001, էջեր. 274–5
- ↑ Buckley, Michael and Strauss, Robert. (1986). Tibet: a travel survival kit, p. 45. Lonely Planet Publications. South Yarra, Vic., Australia. 0-908086-88-1.
- ↑ Ngawang Lhundrup Dargyé, "The Hidden Life of the Sixth Dalai Lama", 1757. Translated by Simon Wickham-Smith. Lanham, MD: Lexington Books, 2011
Մեջբերված աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Mullin, Glenn H. (2001). The Fourteen Dalai Lamas: A Sacred Legacy of Reincarnation. Santa Fe, NM: Clear Light Publishers. էջեր 238–275. ISBN 1-57416-092-3.
- Nanda, Neeru (2020). «Tawang and the Mon in their Borderlands: A Historical Overview». In Mayilvaganan, M.; Khatoon, Nasima; Bej, Sourina (eds.). Tawang, Monpas and Tibetan Buddhism in Transition: Life and Society along the India-China Borderland. Springer Singapore. էջեր 29–44. doi:10.1007/978-981-15-4346-3_3. ISBN 9789811543463. S2CID 226473864.
- Stein, R. A. (1972). Tibetan Civilization. Stanford University Press. ISBN 0-8047-0901-7.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Dhondup, K. (2005 թ․ հունիսի 13). «Erotic Verse Sheds Light on 'Playboy Lama'». The Seoul Times.