Ալեքսիթիմիա
Ալեքսիթիմիա (հին հունարեն՝ ἀ-՝ բացասական նշանակություն ունեցող նախածանց, λέξις՝ բառ, θυμός՝ զգացմունք, բառացիորեն «առանց բառերի զգացմունքների համար»), սեփական վիճակը բանավոր նկարագրելու, հաղորդելու դժվարություն[1]։
Կարող է հանդես գալ որպես անձի բնութագիր, որը ներառում է հետևյալ առանձնահատկությունները՝
- սեփական և այլ մարդկանց հույզերը սահմանելու և նկարագրելու (բանավոր ասելու) դժվարություն,
- հույզերի և մարմնական զգացողությունների տարբերակման դժվարություն,
- սիմվոլիզացիայի կարողության, մասնավորապես՝ երևակայության, նվազեցում,
- կենտրոնանացում հիմնականում արտաքին իրադարձությունների վրա՝ ի վնաս ներքին անհանգստություններին,
- հակվածություն դեպի հստակ, օգտակար, տրամաբանական մտածողության՝ զգացմունքային ռեակցիաների դեֆիցիտի դեպքում։
Այս բոլոր հատկանիշները կարող են դրսևորվել հավասարապես, կամ դրանցից մեկը կարող է գերակշռել։
Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալեքսիթիմիան հոգեսոմատիկ հիվանդությունների ռիսկային գործոն է։ Այս տեսակետը հաստատվում է կլինիկական ուսումնասիրություններով։ Ալեքսիթիմիայի զարգացման պատճառները պարզ չեն։ Պարզվել է, որ առաջնային ալեքսիթիմիայի հաղթահարումը ենթակա չէ հոգեթերապիային։ Միևնույն ժամանակ, երկրորդային ալեքսիթիմիայի հոգեթերապիան արդյունավետ է։
Ալեքսիթիմիան հանդիպում է աուտիստական սպեկտրի խանգարմամբ տառապող մարդկանց զգալի մասի (մինչև 85 %) մոտ[2][3]։ Ալեքսիթիմիան չափելու համար օգտագործվում են ախտորոշիչ հարցազրույցներ, ինքնաբացարկի սանդղակներ, նախագծային տեխնիկա։
«Ալեքսիթիմիա» եզրույթը 1973 թվականին առաջարկել է Պիտեր Սիֆնեոսը (Peter Emmanuel Sifneos)։ Իր՝ դեռևս 1968 թվականին հրապարակված աշխատանքում նա նկարագրել է իր դիտարկած հոգեսոմատիկ կլինիկայով հիվանդների առանձնահատկությունները, որոնք արտահայտվել են օգտակար մտածող ձևով, կոնֆլիկտային և սթրեսային իրավիճակներում գործողությունները օգտագործելու միտումով, աղքատ կյանքի երևակայություններով, նեղացնելու սրտառուչ փորձով և, հատկապես, իրենց զգացմունքները նկարագրելու համապատասխան բառեր գտնելու դժվարություններով։
Ալեքսիթիմիան բառացիորեն նշանակում է «առանց բառերի զգացմունքների համար» (կամ մոտ թարգմանությամբ՝ «չկան բառեր զգացմունքները նկարագրելու համար»)։ Եզրույթը ենթարկվել է քննադատության, այդ թվում` իր համապատասխանության բացակայության պատճառով, բայց հաստատապես իր տեղն է գրավել հոգեսոմատիկ հիվանդությունների վերաբերյալ գրականության մեջ, և դրա հետ կապված ալեքսիթիմիայի հայեցակարգն ավելի ու ավելի է տարածվում, ինչն արտացոլվում է տարբեր երկրներում հրապարակումների աճող թվով։ Ալեքսիթիմիայի հայեցակարգի զարգացմանը նախորդել են ավելի վաղ դիտարկումները, որոնք հաստատում էին, որ դասական հոգեսոմատիկ հիվանդություններով տառապող և «մանկական անհատականություն» ունեցող շատ հիվանդներ դժվարանում են զգացմունքների բանավոր խորհրդանշական արտահայտման մեջ։
Ալեքսիթիմիայի չափման մեթոդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալեքսիթիմիայի արտահայտվածության աստիճանը որոշելու համար օգտագործվել են տարբեր հարցաթերթիկներ՝ BIQ (Բեթ հարցաթերթիկ, Իսրայել), ARVQ (ստեղծվել է BIQ սանդղակի հիման վրա), SSPS (Sifnoes անձնական սանդղակ), կիրառվել է նաև MMPI-ում ալեքսիթիմիայի 22-կետանոց սանդղակը։ Բայց նրանք բոլորն էլ շատ հակասական տվյալներ են տվել, ուստի գիտական հետազոտություններում լայն կիրառություն չեն գտել։
Ավելի մեծ տարածում է ստացել 1985 թվականին G. Taylr-ի և համահեղինակների առաջարկությունը՝ 26-րդ կետանոց Տորոնտոյի ալեքսիթիմիկ սանդղակ (TAS): TAS-ի կիրառմամբ բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել դրա գործոնի կառուցվածքի կայունությունը, հուսալիությունը և վավերականությունը, և, համապատասխանաբար, ստացված արդյունքները։
TAS-ի ռուսական տարբերակը նույնականացվել է հոգեվերլուծական ինստիտուտում։ Հարցաթերթիկների լրացման ժամանակ փորձարկվողը բնութագրում է իրեն՝ պատասխանների համար օգտագործելով Լիկերտի սանդղակը՝ «բոլորովին համաձայն չեմ»- ից մինչև «միանգամայն համաձայն եմ»–ը։ Ընդ որում, կետերի մի կեսը ունի դրական կոդ, մյուսը՝ բացասական։ Ալեքսիթիմիկ են համարում այն մարդկանց, ովքեր TAS–ի 74 և ավելի միավոր են հավաքել, ալեքսիթիմիայի բացակայությանը համապատասխանում է 62 միավորից պակաս ցուցանիշին։
TAS- ի հիման վրա կա ավելի կարճ սանդղակ մշակելու միտում, ինչը վկայում է դրա 20 բալանոց տարբերակի ստեղծման մասին (TAS-20): Այս մասշտաբով ամեն ինչ գալիս է գնահատելու ալեքսիթիմիայի երեք հիմնական ասպեկտները `զգացմունքները հայտնաբերելու դժվարությունը, զգացմունքները բանավոր ներկայացնելը և արտաքին իրադարձություններին ուղղված ուշադրության աստիճանը։ TAS-20- ով օգտագործված մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս դրա գիտական և գործնական արժեքը։ Ներկայումս գիտական և կլինիկական ուսումնասիրություններում TAS- ի երկու տարբերակները լայնորեն օգտագործվում են։
Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ առողջ մեծահասակ բնակչության 5-ից 23%-ը ունի որոշակի ալեքսիթիմիկ հատկություններ։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Стоименов Й. А., Стоименова М. Й., Коева П. Й. и др. Психиатрический энциклопедический словарь. — К.: «МАУП», 2003. — С. 31. — 1200 с. — ISBN 966-608-306-X
- ↑ Berthoz S., Hill E.L. Reliability of the Bermond-Vorst Alexithymia Questionnaire. Data from adults with autism spectrum disorder, their relatives and normal controls. European Psychiatry, 2005, v. 20, p. 291—298.
- ↑ Hill E., Berthoz S., Frith U., Brief Report: Cognitive Processing of Own Emotions in Individuals with Autistic Spectrum Disorder and in Their Relatives. Journal of Autism and Developmental Disorders, 2004, v. 34, no. 2, p. 229—235.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Гаранян Н. Г. Концепция алекситимии / Н. Г. Гаранян, А. Б. Холмогорова // Журнал социальной и клинической психиатрии. — 2003. — № 1. — С. 128—145.
- Карвасарский Б. Д. «Клиническая психология»
- Николаева В. В. О психологической природе алекситимии.
- Lumley M.A. Alexithymia, emotional disclosure, and health: a program of research. Journal of personality, 2004, v. 72(6) p. 1271—1300.
- De Gucht V., Heiser W. Alexithymia and somatisation: quantitative review of the literature. Journal of psychosomatic research, 2003, v. 54(5), p. 425—434
- Taylor G. J. Recent developments in alexithymia theory and research. Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie, 2000, v. 45(2) p. 134—142
- Lumley M. A, Stettner L., Wehmer F. How are alexithymia and physical illness linked? A review and critique of pathways. Journal of psychosomatic research, 1996, v. 41(6), p. 505—518