Սերգեյ Զուբատով

Սերգեյ Վասիլեվիչ Զուբատով;
Ծնվել է	մարտի 26 (ապրիլի 7) 1864
Ծննդավայր	Ռուսական կայսրություն, Մոսկվա
Մահացել է	մարտի 15, 1917 (52 տարեկանում)
Մահվան վայր	Ռուսական կայսրություն, Մոսկվա
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Մասնագիտություն	ոստիկան, արհմիութենական գործիչ և քաղաքական գործիչ
Գործունեություն	Քաղաքացիական հետաքննությունՔաղաքացիական հետաքննություն
Պարգևներ և ; մրցանակներ	և
Երեխաներ	Նիկոլայ

Սերգեյ Վասիլեվիչ Զուբատով (ապրիլի 8, 1864(1864-04-08), Մոսկվա, Ռուսական կայսրություն - մարտի 15, 1917(1917-03-15), Մոսկվա, Ռուսական կայսրություն)` Ռուսական կայսրության ոստիկանական վարչության պաշտոնյա (երիտասարդ տարիքում՝ գաղտնի աշխատակից), քաղաքական խուզարկու և ոստիկանության ադմինիստրատոր, դատական խորհրդական։ 1896-1902 թվականնեին եղել է Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքի ղեկավար, 1902-1903 թվականներին եղել է ոստիկանության հատուկ բաժնի պետ։ Զուբատովին կարելի է համարել Ռուսաստանի նախահեղափոխական, քաղաքական հետախուզական համակարգի հիմնադիր^[1]։ Իր ստեղծած իրավական աշխատանքային կազմակերպությունների շնորհիվ, որը հեղինակի անունով ստացել է «Զուբատովշինի» անվանումը՝ ձեռք է բերել մեծ ճանաչում։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սերգեյ Վասիլեվիչ Զուբատովը ծնվել է Մոսկվայում, 1864 թվականի մարտի 26-ին, օբեր-սպայի ընտանիքում (Զուբատովների ազնվական տոհմի հետ կապ չի ունեցել)։ Զուբատովի հայրը աշխատել է Տվերկի բուլվարում, Մալյուտինի մեծ տանը, որպես կառավարիչ, այնտեղ էլ ապրել է նրա ընտանիքը։ Ստեչկինը նշում է Զուբատովի երկու քույրերի մասին^[2]։

1881 թվականին, պրոգիմնազիան ավարտելուց հետո, Զուբատովը ընդունվեց սովորելու Մոսկվայի հինգերորդ վարժարան, որտեղ սովորեց 5-7-րդ դասարաններում^[3]։ Վարժարանում սովորելիս նա տարվել է նիգիլիզմի նորաձև գաղափարներով, կարդացել Դ. Ի. Պիսարևի արգելված ստեղծագործությունները։ 1882 թվականին ստեղծեց նիգիլիստներից կազմված իր սեփական գիմնազիան, որտեղ նա առաջնային դերում էր։ Հաճախ էր վիճում ուսուցիչների հետ, սովորողների մեջ նիգիլիստական մտքեր էր տարածում։ Ամբողջ ազատ ժամանակը ծախսում էր ինքնակրթությանը, սովորում էր Դ. Ի. Պիսարևի, Ն. Գ. Չերնիշեվսկոյի, Վ. Վ. Բերվի-Ֆլերովսկոյի, Ջ. Միլլյայի, Գ. Սպենսերի, Չ.Դարվինի, Կ. Մարկսի ևայլնի շարադրությունները^[2]։ 1884 թվականին վարժարանի 7-րդ դասարանից հեռացվել է հոր պահանջով, որը դժգոհ է անհուսալի անձանց հետ նրա կապերից^[4]։

Վարժարանից հեռանալուց հետո Զուբատովը գրասենյակային ծառայող է դարձել Մոսկվայի ազնվական խնամակալության ներքո։ Միաժամանակ մի փոքր վճարի դիմաց աշխատել է Տվերի բուլվարումԱ. Ն. Միխինայի գրադարանի վարիչ, որի տիրուհին՝ Ալեքսանդրա Նիկոլաևնան շուտով ամուսնացել է^[3]։ Միխինայի գրադարանը մեծ հայտնություն էր վայելում Մոսկվայի երիտասարդության կողմից, քանի որ այնտեղից կարելի էր ձեռք բերել շրջանառությունից հանված գրքեր։ Զուբատովը պատրաստակամորեն տվել է արգելված գրականությունը ցանկացողներին և նրա ծառայություններից հաճույքով օգտվել են երիտասարդ հեղափոխականները^[5]։

Ծանոթություն հեղափոխականների հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիտասարդ տարիքում Զուբատովը հարաբերություններ էր պահպանում ժողովրդական ինքնակամ խմբակների մասնակիցների հետ, թեև ինքը այդ խմբերում չէր և չէր կիսում հեղափոխական հայացքները^[2]։ Մոտ 1884 թվականին նա ծանոթանում է Միխայիլ Գոցի թատերական խմբակի հետ, որտեղ էին նաև Օ. Գ. Ռուբինոկը, Մ. Ի. Ֆունդամինսկին և այլք։ Խմբակի անդամները սովորում էին ազգական դերասանների՝ Պ. Լ. Լավարովի, Ն. Կ. Միխայլովսկովի հմտությունները, և արդյունքում դառնում էին հեղափոխականներ^[6]։ Գոցը և իր ընկերները հաճախ էին գնում Միխինոյի գրադարան և այնտեղից վերցնում արգելված գրականությունը։ Զուբատովը նրանց հետ բարեկամական հարաբերություններ էր պահպանում, բայց հեղափոխականների գաղափարներին չէր համակրում և իր միջավայրում նրանց մասին արհամարհական էր արտահայտվում^[2]։ Հետագայում Զուբատովը ապացուցել է, որ իրենց տարաձայնությունները սկզբունքային բնույթ էին կրում՝ նրանք «հասարակական գործիչներ» էին՝ Լավարովի և Միխայլովսկովի հոտևորդները, իսկ նա՝ «մշակութաբան»՝ Պիսարևի հետևորդ^[4]։ Մ. Ռ. Գոցի հիշելով, Զուբատովը նրանց մեջ առաջացրել էր բնազդային տհաճություն և չէր վայելում նրանց վստահությունը^[6]։ Սակայն դա չէր խանգարում նրանց օգտվել գրադարանից։

1886 թվականին Զուբատովը ստանձնեց Մոսկվայի կենտրոնական կայանի հեռագրչի պաշտոնը, այնուհետև ստանձնել է հեռագրի պաշտոնը «Սլավոնական շուկա» և «Շրջանային դատարան» կայարաններում։ 1886 թվականի ամռանը նա հարցաքննության է կանչվել Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքի պետի՝ Ն. Ս. Բերդյաևի մոտ։ Բերդյաևը հայտնեց Զուբատովին, որ նրա գրադարանը հեղափոխական խմբակների կողմից օգտագործվել է իբրև գաղտնի բնակարան, և նրան հարցաքննության են կանչել, որպես կասկածյալներից մեկ^[3]։ Զուբատովը, իր խոսքերով, խիստ վրդովված է եղել «կարմիր ճիզվիտներն» առանց իմացության գրադարանը վերածել են «կոնպերացիայի օջախի»։ Այդ պատճառով «նա իրեն երդում է տալիս այսուհետ պայքարել մարդկանց այդ վնասակար կատեգորիայի դեմ՝ նրանց կոնսպիրացիային արձագանքելուվ հակահամաճարակային կոնսպերացիայով, ատամը ատամին տալուվ, սեպը սեպով թեքելով»^[4]։ Այդ նպատակով, ռոտմիստր Բերդաևի առաջարկով նա համաձայնել է դառնալ անվտանգության բաժանմունքի գաղտնի աշխատակից, որպեսզի գործնականում ապացուցի իր հավատարմությունը գոյություն ունեցող կարգին «և մեկընդմիշտ վերացնի կասկածն իր քաղաքական անվստահության մեջ»^[3]։

Այլ տվյալներով^[5]՝ Զուբատովը ոստիկանության վարչության կողմից հավաքագրվել է ծատ ավելի վաղ, հնարավոր է՝ Աննա Սերեբրյակավայի միջնորդությամբ։

Աշխատանքը գաղտնի աշխատակցի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1886 թվականի աշնանը, Զուբատովը սկսեց իր գաղտնի աշխատակցի աշխատանքը։ Հեղափոխական միջավայր մուտք գործելու համար նրանք նամակ են գրել հայտնի ժողովրդագոհ Վասիլի Մորոզովի անունով։ Դրանով Զուբատովը ցանկություն էր հայտնել աջակցել ձերբակալություններով թուլացած ժողովրդական արդար կազմակերպությանը և խնդրել էր նրան տրամադրել երաշխավորագիր նամակներ^[3]։ Մեկ տարվա ընթացքում, 1886-1887 թվականներին, Զուբատովը շատ հաջող խաղացել է հեղափոխականի դեր։ Հեղափոխականի տարբեր հմտություններ ցուցաբերելու ընթացքում, նա միաժամանակ լուսաբանել է նրանց հակաօրինական գործողությունները։ Հաջողված գործունեություն ծավալելու արդյունքում ոստիկանության Զուբատովին հաջողվեց բացահայտել մի շարք ազգագոհների, այնպիսին՝ ինչպիսին են Մորոզովը, Դենիսովը, Լոմակինը, Գոցը, Ֆունդամինսկին, Սոլոմոնովը, Ստեչկինը, Բոգորազը, Կոգանը և այլք^[3]։

Մեկնաբանելով իր գործակալական գործունեությունը Մոսկվայի օբեր-ոստիկանապետ Ե. Կ. Յուրկովսկու անվամբ գրության մեջ, Զուբատովը գրել է՝ «Ահա իմ նշած անձինք, նրանց մեղավորությունը և հանցավոր գործունեությունը հաստատված են ժանդարմական վարչություններում ժամանակին կատարված հետաքննության փաստացի տվյալներով, ես նրանց չեմ մղել հեղափոխական ճանապարհի վրա, բայց հեղափոխականի դեմքն իմ վրա հագնելով ես նրանց հայտնաբերեցի»^[3]։ 1887 թվականին Զուբատովը բացահայտվեց և հայտարարվեց «սադրիչ», իսկ մեկ աշխատանքային խմբակում նույնիսկ որոշում կայացվեց սպանել նրան։ Դրաից հետո նրան առաջարկել են բաց ծառայություն անցնել ոստիկանությունում, և 1889 թվականի հունվարի 1-ից նա ընդգրկված էր Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքի ցուցակում^[3]։ Շատ տարիներ անց Վ. Լ. Բուրցեվին ուղված նամակում Զուբատովը խոստովանել է. «Արդարությունը պահանջում է ավելացնել, որ կարճ ժամանակամիջոցում (մի քանի ամիս) հակահամաճարակային գործունեության ընթացքում տեղի է ունեցել երկու-երեք դեպք, որոնք շատ ծանր են իմ բարոյական էակի համար, բայց դրանք տեղի են ունեցել ոչ թե իմ մեղքով, այլ ջանասիրաբար և իմ ղեկավարների անտեղի տեխնիկայի պատճառով»^[4]։

Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1889 թվականին Զուբատովը աշխատել է Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքում ինչպես հատուկ հանձնարարությունների պաշտոնյա։ Այդ պաշտոնում նա գլխավորել է գաղտնի գործակալության հետ աշխատանքը, որպես մարդ, որը «լիովին ծանոթ է նրա գործունեությանը»։ Անվտանգության բաժանմունքում գործունեություն ծավալելու ընթացքում նա ցուցաբերել է «բացառիկ ունակություններ» հեղափոխականներին բացահայտ ցուցմունքներ տալու և նրանց կողմից քաղաքական հետախուզման գաղտնի ծառայություններ մատուցելու հակումով^[3]։ Գեներալ Ա. Ի. Սպիրիդովիչի հիշելով Զուբատովը հավաքագրման բոլոր ձևերից գերադասում էր համոզելու ճանապարհը։ Հերթական խոշոր ձերբակալություններից հետո նա իր աշխատասենյակ էր հրավիրել ձերբակալվածներից մեկին, ով իրեն հետաքրքիր էր թվում։ Այստեղ, մի բաժակ թեյ խմելով, նա սկսել է մի քանի ժամ զրուցել հեղափոխական շարժման ուղիների մասին։ Զուբատովը երիտասարդ հեղափոխականներին համոզում էր, որ իրենց ընտրած ճանապարհը կեղծ է, և նրանք շատ ավելի մեծ օգուտ կբերեն իրենց հայրենիքին, եթե համաձայնեն համագործակցել իշխանությունների հետ։ Նույնիսկ այն դեպքերում, երբ ձերբակալվածը հրաժարվում էր համագործակցությունից, Զուբատովին հաճախ հաջողվում էր կասկած սերմանել նրա մեջ, և շատերը, ոգևորված լինելով նրա զրույցներից, լքում էին հեղափոխական շարժումը^[7]։

Գործի նման բեմադրության շնորհիվ Զուբատովին հաջողվել է ձեռք բերել հսկայական հետախուզկան ընկերություն ինչպես Մոսկվայում այնպես էլ դրա սահմաններից դուրս։ Նրա՝ Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքում գործունեություն ծավալելու ընթացքում հայտնաբերվել և վերացվել են շատ հեղափոխական ընկերություններ։ 1892 թվականի ապրիլին հեռացվեց Մ. Բրուսնևի, Մ. Եգուպովի և Պ. Կաշինսկովոյի խումբը, 1894 թվականի ապրիլին՝ «Ազգային իրավունք» ջախջախված կուսակցությունը, Մ. Ա. Նատանսոնոմի և Ն. Ս. Տյուտչեվիմի սեփականը, և պետերբուրգական «Ազգագոհրի խումբ»-ը, «»1895 թվականին ձեռբակալվել է Իվան Ռասպուտինի խումբը, որը մահափորձ էր կազմակերպում թագավորի դեմ^[8]։ Անվտանգության բաժանմունքի իրազեկվածությունը բարձրացել է դեպի աննախադեպ բարձրություն։ Հեղափոխական խմբակներում Մոսկվային համարում էին «սադրանքի» բույն, իսկ Զուբատովի անունը ատելությամբ էր արտաբերվում։ Մոսկվայում հեղափոխական գործը անհույս էր համարվում^[7]։ Հեղափոխականների դեմ պայքարում հաջողությունների համար Զուբատովը Պաշտոնի բարձրացումներ էր ստտանում։ 1894 թվականին նա դարձավ Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքի պետի տեղակալ, իսկ 1896 թվականին Բարդաևի հրաժարականից հետո՝ Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքի ղեկավար։

Ղեկավար Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլխավորելով Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքը՝ Զուբատովը ձեռնամուխ է եղել քաղաքական խուզարկության համակարգի բարեփոխմանը։ Ըստ Պ. Պ. Զավարզինի հիշողությունների, այն ժամանակ Ռուսաստանում քաղաքական խուզարկությունն այնքան թույլ էր, որ նրա պաշտոններից շատերը ծանոթ չէին նույնիսկ այդ աշխատանքի տարրական կանոններին։ Զուբատովն առաջինն է կազմակերպել եվրոպական նմուշի քաղաքական խուզարկություն, «սիստեմատիկ գրանցում է մտցրել, ներքին գործակալության լուսանկարչություն, պատկերազարդում և այլն»^[9]։ Ներքին գործակալության աշխատանքի հետ մեկտեղ Զուբատովը բարեփոխել է արտաքին դիտարկման համակարգը։ Մոսկվայի անվտանգության բաժանմունքում ստեղծված «ֆիլերների թռչող ջոկատը»՝ Ե. Պ. Մեդնիկովի գլխավորությամբ, գործել է ողջ Ռուսաստանում ՝ մշակելով ներքին գործակալության տվյալները և հետևելով հեղափոխականներին։ Կարճ ժամանակ անց Մոսկվայի անվտանգության վարչությունը վերածվել է օրինակելի հաստատության, որի փորձը օգտագործվել է կայսրության բոլոր հետախուզական հաստատությունների կողմից։ Զուբատովը պարբերաբար դասախոսություններ է կազմակերպել ենթակաների համար, որոնցում պարզաբանել Է հետախուզական գործի տեխնիկան։ Զուբատովի շատ աշակերտներ Հետագայում ղեկավարել են ամբողջ Ռուսաստանի անվտանգության բաժանմունքները^[7]։

Մոսկվայի անվտանգության վարչությունը իր հորթին դարեր շարունակ ունեցել է հետևյալ կազմը։ Դրա գլխին կանգնած էր Սերգեյ Զուբատովը, միակ քաղաքացիական պաշտոնյան՝ անվտանգության բաժանմունքի պետը։ Բաժանմունքի պետի օգնականը եղել է ժանդարմի փոխգնդապետ Յ. Գ. Սազոնովը։ Բաժանմունքում ընդգրկված էին ևս մի քանի սպաներ՝ Բ.Ա. Գերարդին, Ա. Գ. Պետերսոնը, Վ. Վ. Ռատկոն, Ա. Ի. Սպիրիդովիչը և ուրիշներ։ Զուբատովի աջ ձեռքը ավագ պաշտոնատար էր Էրստրատի Մեդնիկովի գործի սխեմաների համար, որը ղեկավարում էր բացօթյա վերահսկողությունը և ստեղծում էր զտիչների հատուկ դպրոց։ Մեդնիկովն էլ հսկում էր պահակային բաժանմունքի դրամարկղը և գաղտնի բնակարան էր պահում, որտեղ Զուբատովը խորհրդակցություններ էր անցկացնում իր գործակալության հետ։ Մասնաճյուղում ներառված էր նաև պաշտոնակատար՝ Ա.Ի. Վիլոշնիկովի հանձնարարականի համար, որը սպանվել էր սոցիալիստ-հեղափոխականների կողմից 1905 թվականի դեկտեմբերին, և Լ.Պ. Մենշչիկովի հանձնարարականների համար պաշտոնատար անձինք, որոնք հետագայում անցան հեղափոխականների կողմը։ Վերջինս ղեկավարում էր նամակների նախապոտմությունը^[7]։ Բաժանմունքի գաղտնի աշխատակիցներից առավել հայտնի են Զ. Ֆ. Ժուչենկոն և Ե. Ֆ. Ազեֆը^[7]։

Զուբատովի գլխավորությամբ Մոսկվայի անվտանգության վարչությունը հաջողությամբ լուծարեց բազմաթիվ հեղափոխական կազմակերպություններ ամբողջ Ռուսաստանում։ 1896 թվականին վերջնականապես լուծարվեց պետերբուրգյան «մի խումբ ազգագոհներ» խումբը։ Նույն թվականին Մոսկվայում վերացվեց Սոցիալ-դեմոկրատական «Մոսկովյան աշխատանքային միությունը»։ 1898 թվականին Մինսկում ձերբակալվեց հրեական Բունդի ողջ վերնախավը՝ Ա. Կրեմերի գլխավորությամբ, իսկ 1900 թվականին Մինսկում ձերբակալվեցին նաև «Ռուսաստանի քաղաքական ազատագրության աշխատանքային կուսակցության» առաջնորդները՝ Գ.Ա. Գերշունու և Լ. Մ. Կլյաչկոյի (Ռոդիոնովա) գլխավորությամբ։ 1901 թվականին Մոսկվայում Ե. Ֆ. Ազեֆի ցուցումներով վերացվել է «հեղափոխական սոցիալիստների Հյուսիսային միությունը» և ձերբակալվել նրա առաջնորդները՝ Ա. Ա. Արգունովի գլխավորությամբ^[7]։

Գրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

С. В. Зубатов. Зубатовщина // Былое. —СПб., 1917. — № 4. — С. 157—178.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ З. И. Перегудова. Политический сыск в России. 1880—1917. — М.: РОССПЭН, 2000. — 431 с.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 С. Соломин (С. Я. Стечкин). Былые мытарства // Пережитое. — 1907. — № 1. — С. 12—15.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 «Хмурый полицейский». Карьера С. В. Зубатова // Вопросы истории / Публ. подгот. Ю. Ф. Овченко. —М., 2009. — № 4—7.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Б. П. Козьмин. С. В. Зубатов и его корреспонденты. — М.-Л.: Госиздат, 1928. — 144 с.
↑ ^5,0 ^5,1 К. М. Терешкович. Московская революционная молодежь 80-х годов и С. В. Зубатов. — М.: Всесоюзное общество политкаторжан и ссыльно-поселенцев, 1928. — 20 с.
↑ ^6,0 ^6,1 М. Р. Гоц. С. В. Зубатов // Былое. —СПб., 1906. — № 6. — С. 63—68.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 А. И. Спиридович. Записки жандарма. — Харьков: «Пролетарий», 1928. — 205 с.
↑ А. И. Спиридович. Революционное движение в России. Выпуск 2-й, Партия Социалистов-Революционеров и её предшественники. — Петроград, 1916.
↑ П. П. Заварзин. Жандармы и революционеры. Воспоминания. — Париж: Издание автора, 1930. — 255 с.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Мемуары и воспоминания

А. И. Спиридович. Записки жандарма. — Харьков: «Пролетарий», 1928. — 205 с.
В. М. Чернов. Записки социалиста-революционера. — Берлин-Петербург-Москва: Издательство З. И. Гржебина, 1922.
Г. А. Гапон. История моей жизни. — М.: «Книга», 1990. — 64 с.
Н. М. Варнашёв. От начала до конца с гапоновской организацией // Историко-революционный сборник. —Л., 1924. — Т. 1. — С. 177—208.
М. Р. Гоц. С. В. Зубатов // Былое. —СПб., 1906. — № 6. — С. 63—68.
С. Соломин (С. Я. Стечкин). Былые мытарства // Пережитое. — 1907. — № 1. — С. 12—15.
К. М. Терешкович. Московская революционная молодежь 80-х годов и С. В. Зубатов. — М.: Всесоюзное общество политкаторжан и ссыльно-поселенцев, 1928. — 20 с.
А. И. Спиридович. При царском режиме // Архивъ русской революціи. Под ред. И. В. Гессена. — Берлин: Slowo-Verlag, 1924. — Т. XV. — С. 85—208.

Документы и исследования

Морской А. Зубатовщина. Страничка из истории рабочего вопроса в России.. — М., 1913. — 210 с.
Б. П. Козьмин. С. В. Зубатов и его корреспонденты. — М.-Л.: Госиздат, 1928. — 144 с.
Д. И. Заславский. Зубатов и Маня Вильбушевич. — М.: Красная новь, 1923.
Н. А. Бухбиндер. О зубатовщине // Красная летопись. —Л., 1922. — № 4. — С. 289—335.
Н. А. Бухбиндер. Зубатовщина в Москве // Каторга и ссылка. —М., 1925. — № 1. — С. 96—133.
Д. В. Поспеловский. На путях к рабочему праву. Профсоюзы в России. — Франкфурт-на-Майне: Посев, 1987. — 236 с.
«Хмурый полицейский». Карьера С. В. Зубатова // Вопросы истории / Публ. подгот. Ю. Ф. Овченко. —М., 2009. — № 4—7.
А. Колпакиди, А. Север. Спецслужбы Российской империи. — М.: Яуза Эксмо, 2010. — С. 228—229. — 768 с. — (Энциклопедия спецслужб). — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-43615-6

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

[Перегудова-1] З. И. Перегудова. Политический сыск в России. 1880—1917. — М.: РОССПЭН, 2000. — 431 с.

[Соломин-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 С. Соломин (С. Я. Стечкин). Былые мытарства // Пережитое. — 1907. — № 1. — С. 12—15.

[Карьера-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 «Хмурый полицейский». Карьера С. В. Зубатова // Вопросы истории / Публ. подгот. Ю. Ф. Овченко. —М., 2009. — № 4—7.

[Козьмин-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Б. П. Козьмин. С. В. Зубатов и его корреспонденты. — М.-Л.: Госиздат, 1928. — 144 с.

[Терешкович-5] 5,0 ^5,1 К. М. Терешкович. Московская революционная молодежь 80-х годов и С. В. Зубатов. — М.: Всесоюзное общество политкаторжан и ссыльно-поселенцев, 1928. — 20 с.

[Гоц-6] 6,0 ^6,1 М. Р. Гоц. С. В. Зубатов // Былое. —СПб., 1906. — № 6. — С. 63—68.

[Спиридович-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 А. И. Спиридович. Записки жандарма. — Харьков: «Пролетарий», 1928. — 205 с.

[8] А. И. Спиридович. Революционное движение в России. Выпуск 2-й, Партия Социалистов-Революционеров и её предшественники. — Петроград, 1916.

[9] П. П. Заварзин. Жандармы и революционеры. Воспоминания. — Париж: Издание автора, 1930. — 255 с.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]