Զայատուլյակ և Խիուխիլու

Զայատուլյակ և Խիուխիլու;
Ժանր	էպոս
Երկիր	Բաշկորտոստան
Բնագիր լեզու	բաշկիրերեն

«Զայատուլյակ և Խիուխիլու» (բաշկիրերեն՝ Заятүләк менән Һыуhылыу), բաշկիրական էպոս (կուբաիր)։ Բաշկիր ժողովրդի էպիկական ստեղծագործությունների վաղ հուշարձաններից մեկը։

Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչ օրս բանավոր շրջանառվող սյուժեն ներկայացված է բազմաթիվ տարբերակներով և հանդիսանում է բաշկիրական բանահյուսության սեփականություն։

1843 թվականին առաջին անգամ ռուսերենով հրատարակվել է «Մոսկվիտյանին» ամսագրում Վլադիմիր Դալի կողմից «Բաշկիրական ջրահարս» անվամբ։ Վ. Դալի ներկայացմամբ, իր գեղարվեստական ձևով այն փոքր-ինչ տարբերվում է բաշկիրական տարբերակներից։ Պատմությունը շարադրվում է արձակ, այն դեպքում, երբ բաշկիրական տարբերակների որոշ մասը փոխանցվում է բանաստեղծական երգասացության ձևով (բաշկիրերեն՝ һамаҡ)։

1858 թվականին Լև Սուխադոլսկին հրապարակել է «Բաշկիրական լեգենդ տուլյակի մասին» անվամբ։ Ի տարբերություն առաջին հրապարակման, այս տարբերակում որոշ մասը ներկայացված է եղել բանաստեղծակա ձևով։

Պոտանինն իր «Ծովի դուստրը տափաստանային էպոսում» աշխատության մեջ դիմում է Լ. Սուխոդոլսկիի տարբերակին։ «Զայա-Տուլյակ և Խիուխիլու» սյուժեն նա դիտարկում է ոչ այնքան որպես բաշկիր ժողովրդի բանավոր պոեզիայի բնօրինակի ստեղծում, որը առաջացել է կոնկրետ պատմական հիմքի վրա, որքան ՝ որպես թուրքական այլ էպիկական ստեղծագործությունների հետ համեմատության համար նյութ։

1875 թվականին ազգագրագետ Իգնատևը հրապարակել է էպոսի մի տարբերակ, որը կոչվում է «Հեքիաթ Աբդրախման Խարա Սախիպի որդու մասին»։

1894 թվականին Ռիբակովը կատարել է էպոսի նոտագրում։

1901 թվականին հունգարացի թյուրքագետ Պրյոլեն ձայնագրել է «Զայատուլյակ և Խիուխիլու» էպոսի հետաքրքիր տարբերակ։ Մի փոքր մասն է այն նյութերի հրապարակվել է Բուդապեշտում «Բաշկիրական հայտնի հեքիաթի տարբերակ» վերնագրով գերմաներեն և հունգարերեն լեզուներով։

Էպոսի տարբերակը, որը հրապարակվել է Խ. Ս. Սուլտանովի կողմից 1902 թվականին «Զայա-Տուլյակ և Սու-Սուլու» անվամբ, բավականաչափ տարբերվում է մյուսներից։ Օրինակ, գլխավոր հերոսի հոր անունը Սամար չէ, այլ Խարիմիրկիսա է։ Ստեղծագործությունը չի ավարտվում նաև Զայատուլյակի և Խիուխիլուի մահվամբ, այլ պատմվում է այն մասին, թե ինչպես հերոսները երկար ու երջանիկ ապրել են Բալկանտաուում։

Մ. Ղաֆուրին, Զայատուլյակ և Խիուխիլու» էպոսը ձայնագրել և գրառել է 1909 թվականին, այն բանից հետո, երբ այցելել է բաշկիրներին, ովքեր ապրում էին Ասիլիկուլ լճի մոտակայքում։ Նրա գրառած էպոսի տարբերակում հերոսները պատկերված են վսեմ-ռոմանտիկ կերպ։ Տվյալ տարբերակի առանձնահատկությունը մեծ արխայիկությունն է, որը պայմանավորված է օղուզերեն տարրերի առկայությամբ։

Հայտնի են նաև անվանումների այլ տարբերակներ` «Զայատուլյակ», «Տուլյակ», «Բալկանտաու» և այլն, որոնք գրառել են Մերգենը, Նադրշինան, Սագիտովը, Շունկարովը և այլք։

Մինչև 1917 թվականը «Զայատուլյակ և Խիուխիլու» էպոսը տարածվել է նաև դեռևս ձեռագիր վիճակում։ Սա հաստատվել ժամանակ հնագիտական արշավախմբի աշխատանքների արդյունքում։ Վերջին տարիներին բանահավաք-գիտնականները արձանագրել են տվյալ էպոսի մի շարք տարբերակներ Բաշկորտոստանում և Օրենբուրգում։

Կազմվել է Բաշկիրական բանահավաքչության մեջ մեծ աշխատանք է կատարված տվյալ էպոսի ուսումնասիրության համար։ Օրինակ, Կիրեյ Մերգենի «Բաշկիր ժողովրդի էպիկական ժառանգությունը» գրքում դրա մասին առանձին գլխով է խոսվում։ Այդտեղ գիտնականը ընդգծում է «Զայատուլյակ և Խիուխիլու» էպոսի որոշ մոտիվների նմանությունը «Ուրալ Բատիր» էպոսի հետ։

Սյուժե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Զայատուլյակ և Խիուխիլու» էպոսում պատմվում է լեգենդար բագատուր Զայատուլյակի և դստեր տիրոջ Ասիլիկուլ և Կանդրիկուլ լճերի տիրակալ Խիուխիլուի դստեր սիրո մասին։ Ինչպես «Ուրալ Բատիր» և «Ակուբզատ» հնագույն էպոսներում, գործողությունը ծավալվում է ոչ միայն երկրի մակերևույթի վրա, այլ մի ֆանտաստիկ ստորջրյա աշխարհում։ Լեգենդի իրադարձությունները զարգանում են էպիկահեքիաթային իմաստով։

Իմ անունը Խիուխիլու է,
Ես ստեղծված եմարևի ճառագայթներից,
Մի հոգնիր ինձ,
Ստիպելով քայլեք գետնի վրա։
Ճառագայթներից ստեղծված աղջիկը
Երկրի որդուն հավասար չի լինելու,
Մի փորձիր համոզել ինձ, եղեր,
Բաց թող ինձ, երկրի որդի,
Թե չէ իմ հարազատ հայրը
Քեզ պատերազմ կհայտարարի...

- «Զայատուլյակ և Խիուխիլու» էպոս, Խիուխիլուի խոսքից մի հատված

Ստորջրյա արքայադուստր Խիուխիլուի գեղեցկությամբ հմայված, Զայատուլյակը իջնում է լճի հատակը և ամուսնանում է նրա հետ։ Բայց շուտով նա սկսում է կարոտել երկրային կյանքը։ Խիուխիլուն փորձում է շեղել նրան այդ տխուր մտորումներից, ցույց է տալիս նրան իր հոր պալատը, ստորջրյա աշխարհի տարբեր գանձերը։ Բայց այս ամենին Զայատուլյակը պատասխանում է հայրենի երկրի ու հարազատ Բալկանտաու լեռան գովեստներով։ Փեսայի տառապանքի մասին իմանում է ստորջրյա աշխարհի թագավորը և ուղարկում իր դևերին, որպեսզի նրանք Բալկանտաուն քաշեն-բերեն ստորջրյա թագավորություն։ Նրանք չեն կարողանում Բալկան լեռը գտնել և վերադառնում են պալատ մի այլ լեռան հետ։ Զայատուլյակն անմիջապես նկատում է կեղծիքը և նրանց պատասխանում է երգով, որում փառաբանում է Բալկանտաուն։

Վերջապես, թագավորը ստիպված է լինում բաց թողնել Զայատուլյակին իր դստեր հետ միասին, որ վերադառնա հայրենի երկիր։ Եվ որպես օժիտ նվիրում է ձիերի երամակ Տուլպարի հետ միասին։ Սակայն շուտով մահանում է Զայատուլյակի հայրը` լեգենդար Սամար-խանը, և նրա վեց որդիները սկսում են պայքարել խանի գահի համար։ Ժողովուրդը կանչում է Զայատուլյակին, որ նա խաղաղություն և կարգ հաստատի երկրում։ Հեռանալուց առաջ Խիուխիլուն զգուշացրել է ամուսնուն. «ես կսպասեմ քեզ, բայց ես չեմ ապրի քառասուն օրվանից ավելի առանց Ասիլիկուլ լճի և առանց քեզ»։

Զայատուլյակը երկրում խաղաղություն է հաստատում։ Պետական գործերով զբաղված լինելով նա չէր էլ նկատել, թե ինչպես էր հասել նշանակված ժամը։ Տուլպարի վրա հեծնում է դեպի Բալկանտաու, բայց արդեն ուշ էր. ջրահարսը մահանում էր սիրեցյալին սպասելու կարոտից, ով ուշացել էր ընդամենը մեկ օր։ Չկարողանալով տանել այս դժբախտությունը, Զայատուլյակը Խիուխիլուի գերեզմանի մոտ խոցում է իրեն բուլատե նիզակով։