Օգտագործելիություն

Օգտագործելիություն (անգլ.՝ usability՝ «հարմարավետություն և օգտագործման դյուրինություն, օգտագործման դյուրինության աստիճան»^[1]), նաև օգտագործման հարմարավետություն, օգտագործման պիտանիություն, Էրգոնոմիկա՝ տվյալ պայմաններում օգտագործողի համար հասկանալի, ուսումնասիրվող, օգտագործվող և գրավիչ լինելու հնարավորություն (ISO/IEC 25010)^[2], համակարգի, ապրանքի կամ ծառայության հատկություն, որի առկայության դեպքում կոնկրետ օգտատերը կարող է համակարգը շահագործել որոշակի պայմաններում՝ անհրաժեշտ արդյունավետությամբ և բավարարվածությամբ սահմանված նպատակներին հասնելու համար (ISO 9241-210)^[3]։

Համակարգի օգտագործման հարմարավետությունը (պիտանիությունը) չի սահմանափակվում միայն նրանով, թե որքան հեշտ է այն շահագործել։ «ISO 9241» սերիայի ստանդարտներին համապատասխան՝ այս բնութագիրը պետք է ավելի լայնորեն հասկանալ՝ հաշվի առնելով օգտատիրոջ անձնական նպատակները, համակարգի ընկալման հետ կապված նրա հույզերն ու զգացողությունները, ինչպես նաև աշխատանքից բավարարվածությունը։ Օգտագործման պիտանիությունը ապահովելու համար անհրաժեշտ հատկությունները կախված են նաև առաջադրանքից և շրջակա միջավայրից։ Օգտագործման պիտանիությունը բացարձակ հասկացություն չէ, այն կարող է տարբեր կերպ դրսևորվել շահագործման որոշակի պայմաններում^[4]։

Օգտագործման հարմարավետության գնահատումներ

Ապրանքի օգտագործման հարմարավետությունը (պիտանիությունը) գնահատելու երկու հիմնական եղանակ կա.

ուղղակի գնահատում՝ հիմնված իրական պայմաններում արտադրանքի շահագործման արդյունքում ձեռք բերված արդյունավետության և բավարարվածության վերլուծության վրա. եթե նշված պայմաններում մի համակարգն ավելի էրգոնոմիկ է, քան մյուսը, ապա գնահատումը պետք է բացահայտի դա,
անուղղակի գնահատում՝ հիմնված անհատական բնութագրերի վերլուծության վրա, որոնք արտացոլում են համակարգի որոշակի հատկությունները սահմանված գործառնական պայմաններում։

Ուղղակի գնահատումը դիտարկվում է «ISO 9241-11» ստանդարտում, որը բխում է այն փաստից, որ համակարգի էրգոնոմիկան կախված է բոլոր ցուցանիշներից, ներառյալ ինչպես կազմակերպչական ցուցանիշները (օրինակ՝ աշխատանքային հմտությունները, գտնվելու վայրը կամ արտադրանքի տեսքը), այնպես էլ օգտագործողների միջև անհատական տարբերությունները, ինչպիսիք են մշակութային մակարդակը և նախասիրությունները։ Ուղղակի գնահատումը հիմնված է այն փաստի վրա, որ համակարգի էրգոնոմիկ նման լայն մոտեցումն ունի իր առավելությունները, որոնք ներառում են արտադրանքի ստեղծման ժամանակ իրական նպատակների կողմնորոշումը, որոնցից գլխավորը իրական տեխնիկական, ֆիզիկական և կազմակերպչական միջավայրում իրական առաջադրանքներ կատարող իրական օգտատերերի կարիքների բավարարումն է։

Անուղղակի գնահատումը դիտարկվում է «ISO/IEC 25010» ստանդարտում, որը նկարագրում է օգտագործման դյուրինության հետևյալ բնութագրերը․

համապատասխանության որոշելիություն (անգլ.՝ appropriateness recognizability)․ օգտագործողի կարողությունը՝ հասկանալու, թե արդյոք ապրանքը կամ համակարգը հարմար է իր կարիքների համար, նախնական տպավորությունների, փաստաթղթերի և տրամադրված այլ տեղեկատվության հիման վրա,
ճանաչողություն (անգլ.՝ learnability)․ համակարգի օգտագործման ուսուցման արդյունավետության, արտադրողականության և օգտագործողի բավարարվածության աստիճանը,
կառավարելիություն (անգլ.՝ operability, controllability)․ կառավարման և վերահսկման հեշտության ապահովում,
օգտագործողի՝ սխալներից պաշտպանություն (անգլ.՝ user error protection)․ որքանով է համակարգը պաշտպանում օգտագործողին սխալներից,
օգտագործողի ինտերֆեյս (անգլ.՝ user interface aesthetics), այն աստիճանը, որով օգտագործողի ինտերֆեյսը բավարարում է օգտագործողին և հաճույք է պատճառում նրան փոխազդեցության գործընթացից,
մատչելիություն (անգլ.՝ accessibility)․ ապրանքի կամ համակարգի օգտագործման հնարավորությունը ամենատարբեր (այդ թվում՝ սահմանափակ) հնարավորություններ ունեցող մարդկանց լայն շրջանակի կողմից։

Օգտագործելիություն և էրգոնոմիկա

Ընդհանուր լեզվական աղբյուրների մեծ մասում էրգոնոմիկայի հայեցակարգը համընկնում է օգտագործման հարմարության (պիտանիության) հայեցակարգի հետ, օրինակ՝

Էրգոնոմիկա (հին հունարեն՝ ἔργον — «աշխատանք» և νόμος՝ «օրենք»)՝ հարմարվածություն գործածության համար (Ռուսաց լեզվի մեծ բացատրական բառարան^[5]։

Էրգոնոմիկա՝ պայմանների, հնարավորությունների առկայություն՝ որևէ բանից հեշտ, հաճելի, ոչ ծանր օգտվելու կամ որևէ կարիք, պահանջմունք բավարարելու համար (Ռուսաց լեզվի մեծ բացատրական բառարան)^[6]։

Խորհրդային ռազմական հանրագիտարան էրգոնոմիկան սահմանում է հետևյալ կերպ․

Էրգոնոմիկա՝ գործառույթների ռացիոնալ բաշխում մարդ-օպերատորի և տեխնիկական սարքերի միջև մարտական միջոցների կիրառման բոլոր փուլերում^[7]։

Օգտագործման հարմարավետության ապահովման սկզբունքներ

Հայտնի դիզայներ Յակոբ Նիլսենն առաջարկել է 10՝ էվրիստիկայի կամ փոխազդեցության նախագծման սկզբունքների հավաքածու^[8]։

Համակարգի կարգավիճակի տեսանելիություն: Օգտագործողը միշտ պետք է իմանա, թե ինչ է տեղի ունենում՝ ընդունելի ժամանակահատվածում համապատասխան արձագանք ստանալով։

Համապատասխանություն համակարգի և իրական աշխարհի միջև: Համակարգը պետք է «խոսի օգտագործողի լեզվով»՝ օգտագործելով իր համար հասկանալի տերմինաբանությունն ու հասկացությունները, այլ ոչ թե «համակարգային կողմնորոշված» լեզուն։

Կառավարելիություն և ազատություն օգտագործողի համար: Օգտագործողը հաճախ սխալմամբ ընտրում է համակարգի գործառույթները և պետք է ունենա հստակ տեսանելի «վթարային ելք» համակարգի անցանկալի վիճակից, որը չի պահանջում բարդ երկխոսություններ։ Պետք է պահպանել չեղարկել (undo) և կրկնել (redo) գործառույթները։

Հետևողականություն և ստանդարտներ: Օգտագործողները չպետք է գուշակեն, թե արդյոք տարբեր բառեր, իրավիճակներ կամ գործողություններ նշանակում են նույն բանը։ Նաև պետք է հետևել տվյալ հարթակի համար ընդունված համաձայնագրերին։

Սխալների կանխարգելում: Խելացի դիզայնը, որը թույլ չի տալիս որևէ խնդրի նույնիսկ առաջանալ, ավելի լավ է, քան սխալի ամենալավ հաղորդագրությունները։ Սխալների առաջացման պայմանները պետք է վերացվեն, կամ հայտնաբերվեն և օգտագործողին նախազգուշացվեն առաջիկա խնդրի մասին։

Ավելի լավ է ճաանաչել, քան հիշել: Նվազագույնի հասցրեք օգտագործողի հիշողության ծանրաբեռնվածությունը ՝ բացահայտորեն ցույց տալով նրան առարկաներ, գործողություններ և ընտրություններ։ Օգտագործողը չպետք է հիշի երկխոսության մի մասում այն տեղեկատվությունը, որը նրան անհրաժեշտ կլինի մեկ այլ մասում։ Համակարգի օգտագործման հրահանգները պետք է տեսանելի կամ հեշտությամբ հասանելի լինեն ցանկացած վայրում, որտեղ հնարավոր է։

Օգտագործման ճկունություն և արդյունավետություն: Արագացուցիչները (հրամանի արագ կատարման գործիքներ), որոնք սկսնակը նույնիսկ չի տեսնում, հաճախ կարող են արագացնել փոխգործակցությունը էներգիայի օգտագործողի համար։ Հետևաբար, համակարգը պետք է բավարարի ինչպես անփորձ, այնպես էլ փորձառու օգտվողներին։ Դուք պետք է հնարավորություն ընձեռեք հարմարեցնել հաճախ օգտագործվող գործողությունները։

Գեղագիտական և մինիմալիստական դիզայն: Ինտերֆեյսը չպետք է ունենա տեղեկատվություն, որը օգտագործողը չի ցանկանում կամ կարող է անհրաժեշտ լինել հազվադեպ դեպքերում։ Երկխոսության յուրաքանչյուր ավելորդ տարր ուշադրություն է գրավում անհրաժեշտ տարրերից։

Օգնել օգտագործողին հասկանալ և ուղղել սխալը: Սխալի հաղորդագրությունները պետք է գրվեն պարզ լեզվով, առանց կոդերի, հստակ ձևակերպելով խնդիրը և առաջարկելով կառուցողական լուծում։

Տեղեկանք և փաստաթղթեր: Չնայած ավելի լավ կլիներ, եթե համակարգը օգտագործելի լիներ առանց փաստաթղթերի, այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է տրամադրել տեղեկանք և փաստաթղթեր։ Տեղեկատվությունը պետք է լինի պարզ որոնման մեջ, համապատասխանի օգտագործողի առաջադրանքին, նկարագրի գործողությունների հատուկ հաջորդականություն և չպետք է չափազանց մեծ լինի։

Տես նաև

Գրականություն

Влад В. Головач. Дизайн пользовательского интерфейса². Искусство мыть слона. — 2009. — 94 с.
Сергеев С. Ф. Инженерная психология и эргономика. — М.: НИИ школьных технологий, 2008. — С. 115—119. — 176 с. — (Учебное пособие). — ISBN 978-5-91447-010-1
Речинский А. В., Сергеев С. Ф. Разработка пользовательских интерфейсов. Юзабилити-тестирование интерфейсов информационных систем. — СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2012. — 145 с. — (Учебное пособие). — ISBN 978-5-7422-3717-4
Сергеев С. Ф. Юзабилити-тестирование интерфейсов информационных систем в гуманитарных науках и искусстве. — СПб.: С.-Петерб. ун-та, 2012. — 86 с. — (Учебное пособие). — ISBN 978-5-8465-1202-3
Якоб Нильсен, Хоа Лоранжер. Web-дизайн: удобство использования Web-сайтов = Prioritizing Web Usability. — М.: «Вильямс», 2007. — 368 с. — ISBN 0-321-35031-6
Стив Круг. Веб-дизайн: книга Стива Круга или «не заставляйте меня думать!» = Don't make me think! — М.: Символ-плюс.
Стив Круг. Как сделать сайт удобным. Целесообразность по методу Стива Круга = Rocket Surgery Made Easy: The Do-It-Yourself Guide to Finding and Fixing Usability Problems. — СПб.: Питер, 2010. — С. 208. — ISBN 978-5-49807-515
Джеф Раскин. Интерфейс: новые направления в проектировании компьютерных систем. — Символ-Плюс. — 2004. — ISBN 5-93286-030-8
Алан Купер. Психбольница в руках пациентов или Почему высокие технологии сводят нас с ума и как восстановить душевное равновесие = The Inmates are Running the Asylum. — Символ-Плюс, 2004. — ISBN 5-93286-071-5
Магазанник В. Д., Львов В. М. Человеко-компьютерное взаимодействие: Учебное пособие для вузов. — Тверь: Триада, 2005. — С. 200. — ISBN 5-94789-119-0
Гарретт Д. Веб-дизайн: книга Джесса Гарретта. Элементы опыта взаимодействия = The Elements of User Experience: User-Centered Design for the Web. — Символ-Плюс, 2008. — С. 192. — ISBN 5-93286-108-8
Баканов А. С., Обознов А. А. Эргономика пользовательского интерфейса: от проектирования к моделированию человеко-компьютерного взаимодействия. — М.: Институт психологии РАН, 2011. — 176 с. — ISBN 978-5-9270-0191-0

Ծանոթագրություններ

↑ Usability Արխիվացված 2017-09-24 Wayback Machine в Cambridge Dictionary: the fact of something being easy to use, or the degree to which it is easy to use
↑ ГОСТ Р ИСО/МЭК 25010-2015 Системная и программная инженерия. Требования и оценка качества систем и программного обеспечения (SQuaRE). Модели качества систем и программных продуктов (идентичен ISO/IEC 25010:2011 Systems and software engineering — Systems and software Quality Requirements and Evaluation (SQuaRE) — Systems and software quality models)
↑ ГОСТ Р ИСО 9241-210-2016. Эргономика взаимодействия человек-система. Часть 210. Человеко-ориентированное проектирование интерактивных систем (идентичен ISO 9241-210:2010 Ergonomics of human-system interaction — Part 210: Human-centred design for interactive systems)
↑ ГОСТ Р ИСО 9241-11—2010 Эргономические требования к проведению офисных работ с использованием видеодисплейных терминалов (VDT). Часть 11. Руководство по обеспечению пригодности использования (идентичен ISO 9241-11:2008 Ergonomic requirements for office work with visual display terminals — Part 11: Guidance on usability)
↑ Идеографический словарь русского языка. сост. Баранов О. С. — М.: Издательство ЭТС, 1995.
↑ Большой толковый словарь русского языка. сост. Кузнецов С. А. — 1-е изд-е: — СПб.: Норинт, 1998.
↑ Советская военная энциклопедия в 8-ми томах. — М.: Военное издательство, 1990. — Т. 1 («А» — «Бюлов») — С. 59 — 544 с. — ISBN 5-203-00298-3.
↑ Jakob Nielsen. 10 Usability Heuristics for User Interface Design Արխիվացված 2017-09-20 Wayback Machine

Արտաքին հղումներ

Профессиональные ассоциации:

Статьи:

[1] Usability Արխիվացված 2017-09-24 Wayback Machine в Cambridge Dictionary: the fact of something being easy to use, or the degree to which it is easy to use

[ISO25010-2] ГОСТ Р ИСО/МЭК 25010-2015 Системная и программная инженерия. Требования и оценка качества систем и программного обеспечения (SQuaRE). Модели качества систем и программных продуктов (идентичен ISO/IEC 25010:2011 Systems and software engineering — Systems and software Quality Requirements and Evaluation (SQuaRE) — Systems and software quality models)

[ISO9241-210-3] ГОСТ Р ИСО 9241-210-2016. Эргономика взаимодействия человек-система. Часть 210. Человеко-ориентированное проектирование интерактивных систем (идентичен ISO 9241-210:2010 Ergonomics of human-system interaction — Part 210: Human-centred design for interactive systems)

[ISO9241-11-4] ГОСТ Р ИСО 9241-11—2010 Эргономические требования к проведению офисных работ с использованием видеодисплейных терминалов (VDT). Часть 11. Руководство по обеспечению пригодности использования (идентичен ISO 9241-11:2008 Ergonomic requirements for office work with visual display terminals — Part 11: Guidance on usability)

[5] Идеографический словарь русского языка. сост. Баранов О. С. — М.: Издательство ЭТС, 1995.

[6] Большой толковый словарь русского языка. сост. Кузнецов С. А. — 1-е изд-е: — СПб.: Норинт, 1998.

[7] Советская военная энциклопедия в 8-ми томах. — М.: Военное издательство, 1990. — Т. 1 («А» — «Бюлов») — С. 59 — 544 с. — ISBN 5-203-00298-3.

[8] Jakob Nielsen. 10 Usability Heuristics for User Interface Design Արխիվացված 2017-09-20 Wayback Machine

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]