Jump to content

Գալակտիկական կենտրոն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նկարը 400-ից 900 լուսատարի չափի է, բաղկացած է Chandra աստղադիտակի մի քանի լուսանկարներից։ Հարյուրավոր սպիտակ գաճաճ և նեյտրոնային աստղերով և սև խոռոչներով։ Դրանք գազի ամպերի մեջ են, որոնց մասնիկների էներգիաները համապատասխանում են միլիոնավոր աստիճան ցելսիուսների։ Ենթադրվում է, որ գալակտիկական կենտրոնի պայծառության շուրջը գտնվում է գերզանգվածեղ սև խոռոչը(ռադիո աղբյուր Աղեղնավոր A*)։ Պատկերի գույները համապատասխանում են ռենտգենյան էներգիայի միջակայքում `կարմիր (ցածր), կանաչ (միջին) և կապույտ (բարձր):

Գալակտիկական կենտրոն, համեմատաբար ոչ մեծ տիրույթ մեր Գալակտիկայի կենտրոնում, որի շառավիղը կազմում է մոտավորապես 1000 պարսեկ և նրա հատկությունները կտրուկ տարբերվում են մնացած մասերի հատկություններից։ Պատկերավոր ասած՝ գալակտիկական կենտրոնը տիեզերական լաբորատորիա է, որտեղ դեռևս տեղի են ունենում աստղերի առաջացման պրոցեսներ, որում տեղադրված է այն միջուկը, որը ժամանակին մեր աստղային համակարգի խտացման սկիզբն է դրել։

Պատկերի կենտրոնից դեպի աջ, տարածքի լուսավոր մասում, գտնվում է գերզանգվածեղ սև խոռոչը։

Ծիր Կաթինի գալակտիկական կենտրոնը գտնվում է Արեգակնային համակարգից 8,5 կիլոպարսեկ հեռավորության վրա՝ Աղեղնվոր համաստեղության ուղղությամբ։ Գալակտիկական հարթության մեջ կենտրոնացված է մեծ քանակով միջաստղային փոշի, որի պատճառով աստղերից եկող լույսը թուլանում է 30 աստղային մեծության չափով, այսինքն՝ 1012 անգամ։ Այդ պատճառով օպտիկական միջակայքում կենտրոնը (անզեն աչքով և օպտիկական տելեսկոպով) տեսանելի չէ։ Գալկտիկական կենտրոնը տեսանելի է ռադիոմիջակայքում, ինֆրակարմիր, ռենտգեն և գամմա ճառագայթների միջակայքերում։ Գալակտիկայի միջուկի առաջին պատկերն ստացել են Կալինյակ Ա․ Ա,Կրասովսկի Վ․Ի և Նիկոնով Վ․Բ 1940-ական թվականներին, սպեկտրի ինֆրակարմիր միջակայքում[1][2]։

Հասարակածային կորդինտներ ( J2000.0 դարաշրջան):

  • Ուղղակի ծագում․17h 45m 40.04s
  • Թեքում․ -29° 00′ 28.1″
Այս տեսանյութը հնարավորություն է տալիս ավելի մանրամասն դիտել Ծիր Կաթինի հսկայական կենտրոնական հատվածները, ESO VISTA աստղադիտակով ստացված հազարավոր պատկերները միացնելով և համեմատել այն տեսանելի լույսով ստացված պատկերի հետ։ VISTA- ն ունի տեսախցիկ, որը աշխատում է ինֆրակարմիր ճառագայթման միջոցով, իսկ տեսանելի լույսի դեպքում տեսանելիությունը կանխում է փոշու մեծ մասը, չնայած որ այս լուսանկարում հստակ տեսանելի են փոշու շատ անթափանց շերտերը:

Գալակտիկական կենտրոնի կազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գալակտիկական կենտրոնի ամենամեծ առանձնահատկությունը հանդիսանում է այնտեղ գտնվող պտտման էլիպսոիդի տեսք ունեցող աստղային կուտակումը (աստղային բալջ), որի մեծ կիսաառանցքը ընկած է Գալակտիկայի հարթության մեջ, իսկ փոքրը՝ նրա (Գալակտիկայի) առանցքի վրա։

Բալջ (անգլ.՝ bulge — «փքում»), պարուրաձև գալակտիկայի ներքին, պայծառ, սֆերիկ բաղադրիչ մաս է։ Նրա չափերը տատանվում են հարյուրավոր պարսեկներից մինչև կիլոպարսեկներ։ Այն բաղկացած է հիմնականում ծեր աստղերից, որոնք շարժվում են ձգված ուղեծրերով։ Կիսաառանցքների հարաբերությունը 0,4 է։ Մոտավորապես կիլոպարսեկ հեռավորության վրա աստղերի ուղեծրային արագությունը մոտ 270 կմ/վ է, իսկ պտտման պարբերությունը մոտ՝ 24 մլն տարի։ Դրանից ելնելով կարելի է ասել, որ կենտրոնական կուտակման զանգվածը մոտ 10 մլրդ արեգակնային զանգված է։ Կենտրոնին մոտեցմանը զուգընթաց կոնցենտրացիան կտրուկ մեծանում է։ Աստղային խտությունը փոփոխվում է R−1,8 (R -հեռավորությունը կենտրոնից) համեմատականությամբ։ Մոտավորապես կիլոպարսեկ հեռավորության վրա կազմում է մի քանի արեգակնային զանգված մեկ խորանարդ պարսեկում, կենտրոնում՝ 300 հազար արեգակնային զանգված մեկ խորանարդ պարսեկում (համեմատության համար Արեգակի մոտակայքում աստղային խտությունը կազմում է 0,07 արեգակնային զանգված խորանարդ պարսեկում), կուտակման տեղից դուրս են գալիս գազային թևեր, որոնք ձգվում են մինչև 3-4,5 պարսեկ։ Նրանք պտտվում են գալակտիկական կենտրոնի շուրջը և միաժամանակ 50 կմ/վ արագությամբ հեռանում են նրանից։ Շարժման կինետիկ էներգիան 1055 էրգ է։ Կուտակման ներսում հայտնաբերվել է գազային սկավառակ, որի շառավիղը մոտ 700 պարսեկ է, իսկ զանգվածը 100 մլն արեգակնային զանգված։ Սավառակի ներսում գտնվում է ասղագոյացման տիրույթը։

Կենտրոնին մոտ գտնվում է մոլեկուլային ջրածնից կազմված, պտտվող և ընդարձակվող օղակ, որի զանգվածը 100000 արեգակնային զանգված է, իսկ շառավիղը՝ մոտ 150 պարսեկ։ Օղակի պտտման արագությունը 50 կմ/վ է, իսկ ընդարձակման արագությունը՝ 140 կմ/վ։ Պտտման հարթությունը թեքված է Գալակտիկայի հարթության նկատմամաբ 10 աստիճանով։ Ամենայն հավանականությամբ, այդ ընդարձակումը, 12 մլրդ տարի առաջ կենտրոնում տեղի ունեցած պայթյունի հետևանք է։

Ծիր Կաթին գալակտիկայի կենտրոնը ինֆրակարմիր տիրույթում

Օղակում գազը տեղակայված է անհավասարաչափ և ահռելի գազափոշային ամպ է առաջացնում։ Ամենամեծ ամպ է համարվում Աղեղնավոր B2 համակարգը, որը գտնվում է կենտրոնից 120 պարսեկ հեռավորության վրա։ Տրամագիծը՝ 30 պարսեկ, զանգվածը՝ մոտ 30 մլն արեգակնային զանգված։ Այս ամպերում հայտնաբերվել են բոլոր մոլեկուլային միացությունները, որոնցից հանդիպում են տիեզերքում։ Կենտրոնին ավելի մոտ գտնվում է մոտ 15 պարսեկ շառավղով կենտրոնական փոշու ամպը։ Այդ ամպի մեջ պարբերաբար նկատվում են ճառագայթման բռնկումներ, ինչը հուշում է նրանում տեղի ունեցող ակտիվ երևույթների մասին։

Գործնականորեն կենտրոնում գտնվում է ոչ ջերմային ճառագայթման աղբյուր Աղեղնավոր A*, որի շառավիղը կազմում է 0,0001 պարսեկ(մոտ 20,6 ա․մ), իսկ պայծառության ջերմստիճանը՝ 10 մլն աստիճան։ Այդ աղբյուրի ռադիոճառագայթումը սինխրոտրոնային բնույթ ունի։ Ժամանակ առ ժամանակ նկատվում է ժառագայթման հոսքի փոփոխություն։ Գալակտիկայի այլ տիրույթներում նման ճառագայթում չի հայտնաբերվել, բայց նման բան հայտնաբերվում այլ գալակատիկաների կենտրոններում։ Ամենայն հավանականությամբ հենց կենտրոնում գտնվող միջուկում գտնվում է գերզանգվածեղ սև խոռոչ (4,31 ± 0,36)×106 արեգակնային զանգվածին հավասար զանգվածով, ինչի մասին հուշում են մոտակա աստղերի ուսումնասիրությունները[3][4]։

2016 թվականին ճապոնացի գիտնականները հայտնեցին երկրորդ մեծ սև խոռոչի մասին, որը գտնվում է կենտրոնից 200 լուսատարի հեռավորության վրա։ Նրա զանգվածը 100 հազար արեգակնային զանգվածի է հավասար, բայց դեռևս նրա սև խոռոչ լինելը հաստատված չէ[5]։

Գալակտիկայի կենտրոնում գերղանգվածային սև խոռոչի մասին նկարչի տպավորությունը[6]
Ծիր Կաթին գալակտիկայի տիպի շտրիխավորված գալակտիկայի անիմացիա,որը ցույց է տալիս ուռուցիկությունը։

Ծանոթագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Цесевич В. П. § 80. Млечный Путь и строение Галактики // Что и как наблюдать на небе. — 4-е изд. — М.: Наука, 1973. — 384 с.
  2. А. А. Калиняк, В. И. Красовский, В. Б. Никонов Наблюдение области галактического центра в инфракрасных лучах // Доклады Академии наук СССР. — 1949. — В. 1. — Т. 66.
  3. UCLA Galactic Center Group
  4. Gillessen, S.; Eisenhauer, F.; Trippe, S.; Alexander, T.; Genzel, R.; Martins, F.; Ott, T. Monitoring Stellar Orbits Around the Massive Black Hole in the Galactic Center // The Astrophysical Journal. — 2009. — Vol. 692. — С. 1075—1109.
  5. Astronomers spot another giant black hole in our backyard | Science | AAAS
  6. «ALMA Reveals Intense Magnetic Field Close to Supermassive Black Hole». ESO Press Release. European Southern Observatory. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 21-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Физическая энциклопедия / под ред. А. М. Прохорова, ст. «Галактический центр»
  • Агекян Т. А. Звезды, галактики, метагалактика.
  • Каплан С. А., Пикельнер С. Б. Физика межзвездной среды. — М. — 1979
  • Кардашев Н. С. Феноменологическая модель ядра Галактики // в кн. Итоги науки и техники. Серия Астрономия, т. 24. — М. — 1983.
  • Melia Fulvio. The Black Hole in the Center of Our Galaxy, Princeton U Press, 2003 (անգլ.՝ )
  • Eckart A., Schödel R., Straubmeier C. The Black Hole at the Center of the Milky Way. — London: Imperial College Press. — 2005 (անգլ.՝ )
  • Melia Fulvio. The Galactic Supermassive Black Hole. — Princeton U Press, 2007 (անգլ.՝ )

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]