Վիքիպեդիա:Վիքին սիրում է Երևանը/Ալեքսանդր Թամանյանի անվան ճարտարապետության ազգային թանգարան-ինստիտուտ/Ալեքսանդր Թամանյան

Հայերեն

ԹԱՄԱՆՅԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ (04.03.1878 թ. – 20.02.1936 թ.)

Սանկտ Պետերբուրգի Կայերեկան Գեղարվեստի Ակադեմիաի ակադեմիկոս և փոխ նախագահ, Հայկական ԽՍՀ ժողովրդական ճարտարապետ, Ստալինյան մրցանակի դափնեկիր, ժամանակակից հայ ճարտարապետության և ճարտարապետական դպրոցի հիմնադիր Ա. Թամանյանը ծնվել է 1878թ. Եկատերինադար քաղաքում (այժմ` Կրասնադար): 1898թ. ավարտելով ռեալական ուսումնարանը, ընդունվում է Սանկտ Պետերբուրգի Կայսերական Գեղարվեստի Ակադեմիաին կից Գեղարվեստի բարձրագույն ուսումնարան:1902-1904թթ. ճարտարապետական նախագծում է սովորել պրոֆ. Ա. Պոմերանցևի արվեստանոցւոմ: 1904թ. ավարտել է ուսումնարանը, ստանալով նկարիչ ճարտարապետի որակավորում:

Ա. Թամանյանի կյանքն ւոստեղծագործական գոծունեությունը բաժանվում է երեք ժամանակահատվածների` ռուսաստանյան, հայաստանյան և պարսկական ( թավրիզյան):

Ռուսաստանյան ժամանակաշրջան (1904-1918թթ.)

1902թ. Ա.Թամանյանը, դեռ ուսանող, ստանում է «կառույցներ ինքնուրույն իրականացնելու իրավունք» և Ս. Պետերբուրգի Հայկական եկեղեցիների գույքի կառավարման խորհրդի հանձնարարությամբ իրականացնում է որոշ կառույցներ Ս.Պետերբուրգի Սմոլենսկոե Հայկական հայկական գերեզմզնատանը:

Ակադեմիան ավարտելուց հետո, Հայկական եկեղեցիների խորհրդուm նա զբաղեցնում է գլխավոր ճարտարապետի պաշտոնը մինչև (1904-1916թթ.)

Ստեղծագործական գործունեությունը Թամանյանը սկսեց Նևսկի պողոտայում գտնվող Սուրբ Կատարինե հայկական եկեղեցու (1780թ., ճարտ. Յ. Ֆելտեն) վերակառուցումից : Այս նախագծի իրականացումը բացահայտեց Թամանյանի բարեխիղճ հետազոտողի հատկությունները, ինչպես նաեւ արտակարգ նուրբ ճաշակն ու դասական ճարտարապետության խորը իմացությունը։ Այս աշխատանքի, ինչպես նաև դրան հաջորդած մի քանի աշխատանքների շնորհիվ Թամանյանը լայն ճանաչում ձեռք բերեց մասնագետների շրջանում։ Երեսունը հազիվ բոլորած նա արդեն ճանաչված վարպետ է, ունի իր արվեստանոցը , աշխատում է մեծահարուստների, ազնվականների, բարձրաստիճան պալատականների և կայսերական ընտանիքի անդամների պատվերներով: Նրա պատվիրատուների թվում են. արքունի արարողապետ կոմս Վ. Կոչուբեյը, Յարոսլավլի նահանգապետ կոմս Դ. Տատիշչևը, իշխաններ Շչերբատովը, Կուրակինը, Գոլիցինը, կոմսուհի Շուվալովան, Մեծն իշխանուհիներ Ելիզավետա Ֆյոդորովնան (կայսրուհու քույրը) և նորին կայսերական մեծություն մեծն իշխանուհի Օլգա Ալեքսանդրովնան (Նիկոլայ II կայսեր կրտսեր քուրը):

1909-1915թթ. Ա.Թամանյանի ստեղծագործական կենսագրության ամենահագեցած ու բեղմնավոր տարիներն են: Այդ տարիներին նա ստեղծում է իր ամենանշանավոր գործերը` կոմս Վ.Պ. Կոչուբեի առանձնատունը Ցարսկոե Սելոյում (այժմ` ք.Պուշկին), իշխան Ս.Ա. Շչերբատովի առանձնատունը և եկամտաբեր տունը Մոսկվայում (I մրցանակ և ոսկե մեդալ) և Յարոսլավլի Հոբելյանական ցուացահանդեսի համալիրը, կառուցված Ռոմանովների գահակալության 300-ամյակին նվիրված հանդիսությաունների շրջանակներում: 1914թ. Ա. Թամանյանին շնորհվում է Կայսերական Գեղարվեստի Ակադեմիաի ակադեմիկոսի կոչում «գեղարվեստի ասպարեզում մեծ համբավ ձեռք բերելու համար»:

Ռուսաստանում Ա.Թամանայնը դրոևորեց իրեն ոչ միայն որպես փայլուն ճարտարապետ, այլև հմուտ քաղաքաշինարար, կատարելով Մոսկվա-Կազան երկաթուղու համար Պրոզորովսկայա հոբելյանական ավանի նախագիծը և կառուցումը (իրագործվել է մասամբ): 1916թ. Թամանյանը իր ուժերը փորձում է թատերական ձևավորման ասպարեզում` Կ.Ս. Ստանիսլավսկու պատվերով կատարում է Ա. Բլոկի «Վարդ և Խաչ» պիեսի ձևավորումը, իսկ 1918թ. նրան համագործակցության է հրավիրում ռւոս անվանի դերասան Յ.Յուրևը Ողբերգության թատրոնի հիմնադիրը: Թատրոնի անդրակիկ բեմադրություը` Շեքսպիրի «Մագբեթը» ձևավորում է Թամանայնը:

Լարված ու բեղմնավոր ստեղծագործական գործունեությունից բացի Թամանյանը նաև զբաղված էր ակտիվ հասարակական, մանկավարժական, անգամ լրագրողական ու խմբագրական գործունեությամբ: Նա ճարտարապետ նկարիչների ընկերոևթյան ակտիվ անդամն էր, զբաղվում էր շինարար վարպետների կատարելագործման դասընթացների կազմակերպման, Գեղարվեստի ակադեմիայի վերակազմավորմամբ, դասավանդեւմ էր Ե.Ֆ.Բագաևայի կանանց բարձրագույն ճարտարապետական դասընթացներւմ, խմբագրում էր ճարտարապետա-գեղարվեստսկսն շաբաթաթերթը, հոդվածներ էր գրում Ապոլլոն ամսագրի համար:

1916թ. Թամանյանը նշանակվեց նորին Կայսերական Մեծսւթյան գրասենյակին կից տեխնիկակն կոմիտեի անդամ ապա գեղարվեստսկսն հսկողության կոմիտեի անդամ և բաժնի վարիչ: 1917թ. Կայսերական արքունի նախարարության գոսրծերով Ժամանակավոր կառավարության կոմիսար Ֆ.Ա. Գոլովինի հրամանով Թամանայանը նշանակվեց Գեղարվեստի Ակադեմիայի փոխնախագահի պաշտոնում: Ակադեմիայի նախագահի պաշտոնը ավանդաբար հանդիսանում էր զուտ ներկայացչական և այն զբաղեցնում էին կայսերական ընտանիքի անդամները, այսպիսով Թամանյանը դարձավ այս հեղինակավոր կազմակերպության փաստացի ղեկավարը: Նա պաշտոնավարում է մինչև 1918թ. դեկտեմբերը`Գեղարվեստի Ակադեմիայի լուծարումը:

1919 թ. հունվարին Ա.Թամանյանը մեկնում է Պետրոգրադից:

14 տարի աշխատեց Թամանայանը Ռուսաստանում, կառուցեց Պետերբուրգում և Մոսկվայում, արվարձաններում, գավառներում, նվաճեց իր մասնագիտության համար բոլոր հնարավոր բարձունքները և գրավեց իր պատվավոր տեղը 20-րդ դարասկզբի ռուսական ճարտարապետության պատմության մեջ որպեսի ռուսական նեսկլասիցիզմի փայլուն ներկայացուցիչ:

Հայաստանյան ժամանակաշրջան (1919թ. հոկտեմբեր – 1921թ. ապրիլ)

Պատմական Հայաստանի մի փոքր հատվածի վրա թ. մայիսի 28-ին կազմավորվեց Հայաստանի առաջին հանրապետությունը: հոկտեմբերին Ա. Թամանայանը գալիս է պատմական հայրենիք, որի մասին վաղուց ի վեր երազել էր. «Ես անպայման ապրելու եմ Հայաստանում և կառուցելու եմ այնտեղ»:

Կարճ տևեց Թամանայնի գործունեությունը առաջին հանրապետության օրոք: Այս կարճ ժամանակահատվածում նա մշակեց ՀՀ զինանշանը, հիմնեց և ղղեկավարեց Հնության պահպանության կոմիտեն և սկսեց աշխատել Երևանի վերակառուցման և զարգացման գլխավոր հատակագծի վրա:

1920թ. նոյեմբերի 30-ին տեղի ունեցավ իշխանափոխություն և Հայաստանը հռչակվեց Խորհրդային Սոցիալիստական հանրապետություն: Կողմերի բանակցություբնների արդյունքում կայացած համաձայնագրով երաշխավորվում է նախկին իշխանության քաղաքացիական և զինվորական պաշտոնյաների անվտանգությունը: Դա վերաբերում էր նաև Ա.Թամանյանին: Նոր իշխանության օրոք նա մնաց իր զբաղեցրած պաշտոններում` Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր ճարտարապետի վարչության նախագահի, պետական հիմնարկների շենքերի կառուցման շինարարական հանձնաժողովի նախագահի և հնության և գեղարվեստի պահպանման հանձնաժողովի նախագահի:

Բոլշևիկները, սակայն, հետ կանգնեցին համաձայնագրով ամրագրված կետերից: Սկսվեցին համատարած բռնություններ բարձրաստիճան զինվորականների, քաղաքացիական պաշտոնյաների, մտավորականների նկատմամբ: Բացառված չէր նաև Թամանյանի ձերբակալությունը: Նա որոշում է հեռանալ և տարագիրների առաջին խմբի հետ 1921թ. ապրիլի 21-ին մեկնում է Պարսկաստսն:

Թավրիզյան ժամանակաշրջան (1921թ.մայիս -1923թ. մարտ)

1921թ. մայիսի 18-ին Ա.Թամանայանը իջևանում է Թավրիզում: Այստեղ նա աշխատում է քաղաքապետարանում որպես ճարտարապետ մինչև իր վերադարձը Երեևան: Այստեղ նա իրականացրել քաղաքի բարեկարգմանը և կառուցապատմանը վերաբերող որոշ քաղաքաշինական նախագծեր, կառուցել է ՀՀ Դաշնակցության պանթեոնը Լիլավայի Ս. Սարգիս եկեղեցու տարածքում, կատարել է մասնավոր տների նախագծեր, ինչպես նաև քաղաքի համար հասարակական և մշակութային կենտրոնի մի նախագի (չի իրագործվել):

Հայաստանյան ժամանակաշրջան (1923թ.մարտ – 1936թ.)

1923թ. մարտին Խորհրդային Հայաստանի կառավարութայան պատվերով Թամանայնը վերադառնում է Երևան և արդեն մինչև մահը նա ապրում և ստեղծագործում է Հայաստանում:

20-ական թվականներին Թամանյանը զբաղված է էներգետիկաի և որոգման հարցերով` նախագծում է և կառուցում ջրանցքներ, ջրհան և հիդրոէլեկտրոկայաններ: Թամանայնի անդրանիկ կառույցը Հայաստանում` Երևանի հիդրոէլեկտրակայանն է (1925թ.): Այս կառույցի համար, ինչպես նաև հանրապետության էներգետիկայի զարգացման համար 1926թ. Թամանայնին շնորվում է ՀԽՍՀ ժողովրդական ճարտարապետի կոչում:

1924թ. ապրիլի 3-ին կառավարությունը հաստատում է Թամանայնի ներկայցրած Երևանի վերակառուցման ու զարգացման գլխավոր հատակագիծը: Ըստ Թամանյանի, Երևանը քաղաք այգի է 150 հազ. ազգաբնակչությամբ, կառուցապատված է 3-4 հարկանի շենքերով և բաժանված է առանձին գոտիների` վարչական, մշակութային, ուսանողական, արդյունաբերական և ալն: Քաղաք ուներ երկու կենտրոնական հրապարակ` Թատերական (հետագայում Պետթատրոնի հետ միասին) որպես մշակութային կենտրոն և Լենինի անվ. Կառավարական տան հետ միասին որպես վարչական կենտրոն: Հյուսիսային պողոտան միացնում էր քաղաքի այս երկու դոմինանտները և ավարտվում էր Արարատի շքեղ հեռանկարով:

Թամանյանը աշխատում է ինչպես քաղաքաշինական նախագծերի վրա հանրապետության մի շարք քաղաքների համար, այնպես էլ մայրաքաղաքի տասնյակից ավելի ճարտարապետական կառույցների վրա` հիվադանոցներ, գրադարաններ, ինստիտուտներ, թատրոններ, վարչական շենքեր:

Թամանայնի խոշորագույն կառույցներն են` Կառավարական տունը և Ժողտունը (Օպերայի և բալետի պետական թատրոն): Այս նախագծերի վրա մշտապես կատարելագործելով, նա աշխատել է մինչև իր մահը: Նա չտեսավ իր այդ երու գլուխգործոցները կառուցած ավարտված: 1926-1929թթ. կառուցվեց միայն Կառավարական տան մի մասը Նալբանդյան փ. հարող Հողժողկոմի շենքը: Ա. Թամանյանի մահից հետո այս կառույցները կյանքի կոչվեցին նրա որդու Գևորգ Թամանայնի ճարտարապետական հսկողությամբ: Ժողտան և Կառավարական տան նախագծերը ամենաբարձր գնահատականի արժանացան. 1937թ. Փարիզի Համաշխարհային ցուցահանդեսում Ժողտունը արժանացավ մեծ ոսկե մեդալի (Grand prix), իսկ Կառավարական տունը 1942թ. ստացավ Ստալինյան մրցանակ:

Թամանյանը ապրեց երջանիկ ստեղծագործական կյանք։ Նա նվաճեց իր մասնագիտության համար բոլոր հնարավոր գագաթները։ Ավելին, նա առաջինն էր, որ դարձավ միջնադարի հայ վարպետների ստեղծագործական ժառանգությանը, հայ ճարտարապետության դարերի ընթացքում հղկված լուծումներին, արտահայտչամիջոցներին, եւ, համադրելով դրանք համաշխարհային դասականության լավագույն ավանդույթների հետ, դրեց մեր նոր ճարտարապետության հիմնաքարերը,ստեղծեց մի ամբողջ ճարտարապետական դպրոց, որը կոչվեց թամանանյական:

Ծանոթագրություններ

1. Ալեքսանդր Թամանյան (1878-1936), փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, ՀՀ կառավարությանն առընթեր արխիվային գործի վարչություն, Հայաստանի Հանրապետության նորագույն պատմության կենտրոնական պետական արխիվ, ՀՀ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան, 2000 թ.
3. Լևոն Զորյան, Թամանյան, «Սովետական գրող» հրատարակչություն, Երևան, 1978 թ.
5. Ալեքսանդր Թամանյան, հոդվածներ, փաստաթղթեր, ժամանակակիցները նրա մասին, Հայկական ՍՍՌ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան, 1960 թ.
7. Мастера советской архитектуры об архитектуре. Бархин М.Г., Иконников А.В. и др. (ред.). 1975

Ռուսերեն

Александр Иванович Таманян (04.03.1878 - 20.02.1936)

Академик и вице-президент Российской императорской академии художеств, народный архитектор Армянской ССР, лауреат Сталинской премии второй степени (посмертно), основоположник современной армянской архитектуры и национальной архитектурной школы.

Родился в Екатеринодаре (ныне Краснодар). Среднее образование получил в местном реальном училище. В 1899 г. поступил на архитектурный факультет Высшего художественного училища при Российской Императорской академии художеств. В 1904г.окончил училище, получив квалификацию художника-архитектора.

Жизнь и деятельность А. Таманяна делится на три периода – российский (1904-1918), тавризский (1921-1923) и армянский (1919-1921, 1923-1936).

Российский период

Свою творческую деятельность А. Таманян начал в Совете по управления имуществом армянских церквей Санкт-Петербурга в качестве главного архитектора. Работая здесь (1904-1915), он осуществил некоторые сооружения на Смоленском армянском кладбище и произвел реставрацию армянской церкви Сурб Катарине, которая была построена в 70-е годы 18в. по проекту придворного архитектора Ю.М. Фельтена. Здесь Таманян проявил себя неутомимым и добросовестным исследователем, блестящим знатоком классической архитектуры, человеком тонкого вкуса и исключительного архитектурного чутья.

Благодаря этой и ряду других работ Таманян очень скоро приобрел широкую известность в архитектурных кругах.

В качестве стилевого прототипа Таманян принял архитектуру русского классицизма конца18-начала 19вв.. В его ранних работах четко прослеживается приверженность этим традициям.

Благодаря блестящему знанию стилистики эпохи классицизма Таманяну удалось в работе над выставкой в честь 200-летия Царского Села, в рамках которой в Екатерининском дворце по его рисункам и под его руководством были с исторической достоверностью воспроизведены апартаменты русских императоров- от Петра Великого до Николая I.

Особенно ярко проявился талант Таманяна в 1913-1914гг. в двух почти одновременно спроектированных и построенных сооружениях. Это особняк для церемониймейстера императорского двора графа В.П. Кочубея в Царском Селе (ныне г.Пушкин) и особняк для князя С.А. Щербатова в Москве. Последний в 1914г. на конкурсе лучших фасадов был удостоен первой премии и золотой медали.

Особое место в творчестве А.И.Таманяна занимает комплекс Юбилейной показательной выставки в Ярославле (1913г.), которая была устроена в рамках мероприятий по празднованию 300-летия династии Романовых. Здесь А. Таманян выступил как талантливый интерпретатор и глубокий знаток русской национальной архитектуры. Он создал целый комплекс в традициях русского народного зодчества, бережно сохранив и воссоздав особенности архитектуры русского Севера. В 1914г. талантливый и успешный архитектор, работающий по заказам августейших особ и приближенных императорскому дому вельмож по предложению членов Императорской академии художеств был избран в состав академии, став самым молодым его представителем.

Спустя 3 года, в 1917г. по приказу Ф.Головина, комиссара Временного правительства по делам искусства, А. И.Таманян назначается вице-президентом Академии художеств с полномочиями президента.

В октябре 1919 г. Таманян покидает Петроград и направляется на историческую родину – Армению, желая внести свой посильный вклад в дело становления первой Армянской республики. Таманян работает с воодушевлением, с полной отдачей, являясь одновременно председателем Главного архитектурного комитета РА, председателем Комитета по охране памятников старины и искусства и председателем Комиссии по строительству зданий государственных учреждений. В ноябре 1919г. приступает к разработке генплана развития и реконструкции Еревана.

В июле 1920 г. в соавторстве с художником А. Коджояном создает государственный герб РА.

Однако в ноябре 1920 г. происходит смена власти и Таманян вместве с другими представителями армянский интеллигенции эмигрирует в Иран.

Тавризский период

21 мая 1921г. Таманян пребывает в Тавриз. Его приглашают на работу в качестве архитектора в городской муниципалитет. За 2,5 года работы в Тавризе он осуществил проекты нескольких частных домов, проект пантеона партии Дашнакцутюн при церкви Сурб Саркис, благоустройство ул. Парнава в армянском районе Лилава, откорректировал генеральный план Тавриза, а также спроектировал крупный общественно-культурный центр для города, который не был осуществлен. Одновременно он продолжал работать над генпланом реконструкции Еревана.

Армянский период

Правительство Армении, <считая присутствие Таманяна в республике желательным> предлагает ему вернуться <во имя служения родине>. После длительных переговоров в марте 1923г. Таманян возвращается в Армению.

Через год, 3 аперля 1924г., правительство Советской Армении утверждает разработанный им план реконструкции Еревана, в котором проявился весь градостроительный талант Таманяна.

В Ереване Таманян- архитектор продолжил свой творческий путь. Он проектирует и строит в любим им стиле классицизма. В этом стиле выполнены Национальная библиотека, Политехнический и Зооветеринарный институты, Центр материнства и детства, Анатомикум и др. Однако очень скоро его творческая мысль пошла по совершенно иному пути. Он обратился к национальным истокам, к традициям и наследию армянской архитектуры. Первое сооружение Таманяна, выполненное в духе армянской национальной архитектуры – здание Ереванской ГЭС в живописном ущелье реки Раздан. За это сооружение, а также за большой вклад в дело электрификации республики Таманяну было присвоено звание народного архитектора Арм. ССР. Этого высокого звания первым был удостоин Таманян.

В 1925-30гг. темпы работ Таманяна поразительны. В эти годы он спроектировал и претворил в жизнь более 20 жилых, общественных, администрантивных, промышленных зданий. В этом ряду особое место занимает Дом правительства, блестящее проявление его архитектурной мысли и таланта. Это - сооружение, в котором национальная архитектура получила современное звучание. За проект этого здания Таманян посмертно в 1942г. был удостоен Сталинской премии.

В богатейшем наследии Таманяна свое достойное место занимает Ереванский государственный театр оперы и балета. Этот проект был для Таманяна самым дорогим и любимым. Среди театральных сооружений немало подлинных архитектурных шедевров. Ереванский театр оперы и балета один из них. Это грандиозное сооружение с двумя зрительными залами в одном объеме и оснащенной по последнему слову техники единой сценической коробкой в 1937г. на 6-й Всемирной выставке в Париже было удостоено высшей награды - премии Гран-при.

Таманян прожил счастливую творческую жизнь Он покорил все возможные вершины в своей профессии. Более того он первым обратился к богатейшему наследия армянских матеров средневековья, к их векам отточенным объемно-пространственным решениям и выразительным средствам и, сочетая их с лучшими традициями мировой классики, заложил основы нашей новой архитектуры, создав целую архитектурную школу, которая называется таманяновской.

Биографическая справка

Александр Ованесович (Иванович) Таманян( 4 (16) марта 1878, Екатеринодар - 20 февраля 1936, Ереван) родился в Екатеринодаре (ныне Краснодар). Среднее образование получил в местном реальном училище.( Кубанское Александровское реальное училище). В 1898 году Таманян поступил на архитектурное отделение Высшего художественного училища Петербургской Академии художеств. В 1904 году он был удостоен звания архитектора-художника. Первая работа Таманяна — реставрация армяно-григорианской церкви Св. Екатерины на Невском пр. в Петербурге (1904—1906 гг.). В последующие годы (1907—1913) в Петербурге, в Ярославской и Орловской губерниях, в Царском Селе он строит, реставрирует или же отделывает ряд зданий. Среди них выделяется комплекс показательной выставки в Ярославле — живописный ансамбль из дерева, выполненный по мотивам русского народного зодчества.

Из работ дореволюционного периода наиболее интересны особняк Кочубея в Царском Селе (1911 —1912), дом Щербатова на Новинском бульваре в Москве(1911 —1913) (за который Московская дума в 1914 году, по конкурсу, присудила Таманяну золотую медаль), больничный комплекс Московско-Казанской железной дороги в Прозоровке, ныне Кратово (1913—1917). Все постройки Таманяна в этот период отличаются своеобразием интерпретации архитектурных форм классики и русской архитектуры конца XVIII — начала XIX века. Для каждого сооружения архитектор находил соответственные формы и новую трактовку. А в лучших работах проявил зрелое мастерство, за которое он еще молодым уже числился в ряде знаменитых зодчих России.

В 1914 году Таманян был избран академиком архитектуры. В 1917 году — он председатель Совета Академии художеств, на правах вице-президента.

Дружба со студенческих лет с В. А. Щуко, а далее с А. В. Щусевым, И. А. Фоминым, И. В. Жолтовским, основанная в первую очередь на общности их взглядов на вопросы искусства, упрочивалась и продолжалась впоследствии в Ленинграде и в Москве, а также и после переезда Таманяна в Ереван.

С 1923 года Таманян в Советской Армении. Первой работой зодчего в Армении стал проект планировки Еревана. Генеральный план Еревана, в котором воплощены гуманистические идеи социалистического общества, явился одним из первых в советском градостроительстве и значительным вкладом в теорию и практику этой области архитектуры. Он стал основой для всех последующих генеральных планов реконструкции Еревана, что показывает прогрессивность планировочных идей Таманяна.

С 1925 по 1933 год Таманяном были выполнены также генеральные планы небольших городов и селений Армении.

С 1923 года являясь председателем технического отдела Совнаркома республики, Таманян развернул чрезвычайно энергичную и плодотворную работу. Многообразны области, в которые вложил свои силы Таманян, — охрана памятников, промышленность строительных материалов, дорожное строительство, осушение болот, строительство каналов и т. д.

Но основной была, конечно, его творческая деятельность архитектора. За большие заслуги в развитии архитектуры республики Таманяну в 1926 году присваивается звание народного архитектора Армении.

Есть нечто общее в творчестве Таманяна в России и в Армении, однако имеются и принципиальные отличия, обусловленные задачами и возможностями нового общественного строя и своеобразными условиями Армении.

Будучи человеком большой культуры и разносторонних интересов, Таманян не мог оставаться безразличным к исторической архитектуре своего народа, известной далеко за пределами Армении. Всегда перегруженный работой, он сумел тем не менее за короткий срок ознакомиться с памятниками армянского зодчества. Перед ним открылся новый мир со всей своей величественной красотой, самобытными принципами, смелыми и остроумными конструкциями, самостоятельными решениями архитектурных задач, гармонировавшими с природой страны. Само по себе это ознакомление явилось целым исследованием. Острый взгляд, тонкий вкус художника, проницательная, аналитическая мысль инженера помогли ему прочувствовать и понять особенности армянской архитектуры и ее закономерности.

Интерес Таманяна к армянской исторической архитектуре не был интересом исследователя древностей, а творческой заинтересованностью большого художника, искавшего новые формы, новые средства, новые решения для создания советской армянской архитектуры. Творческий подход к прогрессивным традициям армянской архитектуры на пути создания нового был для Таманяна не целью, а средством, вернее одним из средств. Как истинный зодчий, Таманян в то же время высоко оценил и строительные материалы — разнообразные камни Армении, которые своими свойствами в основном предопределяли и конструкции зданий и архитектурные формы и убранство.

Представители различных архитектурных направлений в 20—30-х годах, отыскивая новые пути развития советской архитектуры, отвергали творческое направление Таманяна. Однако Таманян был непоколебим. Верный своим принципам, он неотступно шел по избранному им пути.

В Ереване и в других городах Армении Таманян в течение 1923—1936 годов построил здания различного типа и назначения — обсерваторию, анатомикум медицинского института, зооветеринарный, физиотерапевтический, политехнический институты, насосную станцию у Айгр-лича, публичную библиотеку и т. д. Конечно, они не все равноценны, но лучшие из них достигают высокой выразительности и имеют много поучительных сторон.

Как крупнейший мастер советской архитектуры, как зачинатель советской армянской архитектуры, Таманян получил признание такими своими работами, как проект планировки Еревана, здание первой Ереванской гидроэлектростанции (Ергэс-1, 1923 —1925) и особенно двумя крупными произведениями — Домом правительства Армянской ССР (первая очередь — Наркомзем, 1926—1929, далее Дом правительства, 1932—1941) и зданием Театра оперы и балета (1926—1953). Эти монументальные Здания по своему содержанию и замыслу являются сооружениями нового типа. В них много новаторских решений. В основе здания Оперы лежит идея двух залов по обе стороны сцены, трансформации сцены и залов. В Доме правительства распределительный вестибюль играет важную роль в функциональной и пространственной организации здания. К сожалению, ряд замыслов архитектора не нашел в этих зданиях полного воплощения в натуре. За Дом правительства Армянской ССР Таманяну, посмертно, в 1941 году, присуждена Государственная премия СССР. Макет здания Театра оперы и балета на всемирной выставке в Париже в 1937 году получил Большую золотую медаль — Grand prix.

Пример этих произведений Таманяна показывает, что знакомство его с древней архитектурой Армении дало плодотворные результаты. Особенности объемно-пространственных и тектонических решений древнеармянской архитектуры получили в этих работах Таманяна новую трактовку, новое качество. То же можно сказать о свойственных армянской исторической архитектуре неповторимости и многообразии элементов, а также о вопросах взаимосвязей конструкции и орнамента.

Правдивы и органичны формы произведений Таманяна. Эти формы обусловлены главным образом конструктивными средствами и строительным материалом — камнем. Здания, созданные этим мастером, пленяют своими гармоничными пропорциями, выразительными формами, обработанными с большим художественным тактом. Если первая гидростанция Еревана — образец прекрасной гармонии архитектуры с природой, то Дом правительства и здание Театра оперы и балета обусловили и предопределили решение важнейших ансамблей Еревана. Первый из них явился основой для создания ансамбля площади имени Ленина, а второй — театральной площади и ее окружения.

Разрабатывая генеральный план Еревана, Таманян предусмотрел основные ансамбли города, их объемные решения, и любое из запроектированных им зданий представляет органическую часть этих ансамблей.

Творчество Таманяна имело большое значение для архитектуры Советской Армении, оно явилось ключом для понимания архитектурного наследия, развития его традиций и создания на их основе нового.

Под влиянием творчества Таманяна образовалась архитектурная школа, которую по праву можно назвать его именем.

Литературное наследие Таманяна невелико. Это несколько статей и ряд пояснительных и докладных записок. Из них и приводятся высказывания Таманяна, сгруппированные в разделы: вопросы архитектурного творчества, планировка Еревана и проблемы градостроительства и организация архитектурно-строительного дела в Армении.

Примечания

1. Ալեքսանդր Թամանյան (1878-1936), փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, ՀՀ կառավարությանն առընթեր արխիվային գործի վարչություն, Հայաստանի Հանրապետության նորագույն պատմության կենտրոնական պետական արխիվ, ՀՀ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան, 2000 թ.
3. Լևոն Զորյան, Թամանյան, «Սովետական գրող» հրատարակչություն, Երևան, 1978 թ.
5. Ալեքսանդր Թամանյան, հոդվածներ, փաստաթղթեր, ժամանակակիցները նրա մասին, Հայկական ՍՍՌ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան, 1960 թ.
7. Мастера советской архитектуры об архитектуре. Бархин М.Г., Иконников А.В. и др. (ред.). 1975