Սխալ գծեր. ինչպես են թաքնված կոտրվածքները դեռ սպառնում համաշխարհային տնտեսությանը
Սխալ գծեր. ինչպես են թաքնված կոտրվածքները դեռ սպառնում համաշխարհային տնտեսությանը անգլ.՝ Fault Lines: How Hidden Fractures Still Threaten the World Economy | |
|---|---|
| Ենթավերնագիր | how hidden fractures still threaten the world economy |
| Հեղինակ | Raghuram Rajan? |
| Տեսակ | գրական ստեղծագործություն |
| Ժանր | նոնֆիքշն |
| Թեմա | տնտեսագիտություն |
| Հրատարակիչ | Princeton University Press |
| Հրատարակման տարեթիվ | 2010 |
«Սխալ գծեր. ինչպես են թաքնված կոտրվածքները դեռ սպառնում համաշխարհային տնտեսությանը», հնդիկ տնտեսագետ Ռագուրամ Ռաջանի 2010 թվականի գիրքն է՝ նվիրված 2008 թվականի ֆինանսական ճգնաժամի հիմքում ընկած պատճառներին և համաշխարհային տնտեսության կառուցվածքային թուլություններին։ 2010 թվականին այն արժանացել է Financial Times-ի և McKinsey-ի «Տարվա բիզնես գիրք» մրցանակին։
Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռաջանն ամենավաղ տնտեսագետներից էր, ով ուշադրություն հրավիրեց մոտալուտ ֆինանսական ճգնաժամի հնարավորության վրա։ Ջեքսոն Հոլի համաժողովը, որն ամեն տարի կազմակերպվում է Կանզաս Սիթիի Դաշնային պահուստային բանկի կողմից, Ջեքսոն Հոլում, Վայոմինգ, աշխարհի ամենաերկարատև կենտրոնական բանկային համաժողովներից մեկն է[1]։ Այն համախմբում է մասնակիցների ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածներից՝ քննարկելու բանկային քաղաքականության երկարաժամկետ խնդիրները։ 2005 թվականի համաժողովը պետք է վերջինը լիներ Դաշնային պահուստային համակարգի նախագահ Ալան Գրինսպենի համար, և թեման Գրինսպենի դարաշրջանի ժառանգությունն էր[2]։ Ռաջանը ներկայացրել է «Արդյո՞ք ֆինանսական զարգացումն ավելի ռիսկային է դարձրել աշխարհը» վերնագրով հոդված։ որը պնդում էր, որ նախորդ տասնամյակի ընթացքում բանկերն ավելի շատ են ենթարկվել ռիսկի, ինչը պայմանավորված է շեղված դրդապատճառներով, որոնք բանկիրներին դրդել են ռիսկի ավելի բարդ ձևեր ընդունել։ Թեև Ռաջանն այն ժամանակ արժանացավ լայնածավալ քննադատության, 2008-ին ֆինանսական շուկաների վերջնական փլուզումը հանգեցրեց նրան, որ նրա տեսակետները ընկալվեցին որպես կանխատեսող[3][4]։
Ամփոփում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2008 թվականի ֆինանսական ճգնաժամի արմատների վերաբերյալ Ռաջանի վերլուծությունը կենտրոնացած է երեք հիմնարար շեշտադրումների վրա՝ եկամուտների անհավասարության ընդլայնում ԱՄՆ-ում, համաշխարհային տնտեսության մեջ առևտրային անհավասարակշռությունը, որը բխում է ուշ զարգացող երկրների պատմական հետագծերից և բախում ֆինանսական համակարգերի միջև։ ինչպես առկա են ԱՄՆ-ում և Բրիտանիայում, և հարաբերությունների վրա հիմնված ֆինանսական համակարգերը, ինչպես առկա են Չինաստանում և Ճապոնիայում[5][6]։
Եկամտի անհավասարություն ԱՄՆ-ում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռաջանը ցույց է տալիս իր թեզը՝ կապված եկամուտների անհավասարության ընդլայնման հետ՝ ուշադրությունը ուղղելով աշխատավարձերի աճող անհամամասնությանը, որը ԱՄՆ-ում եկամուտների ամենակարևոր բաղադրիչն է, ընդհանուր բնակչության շրջանում։ 90-րդ տոկոսային մակարդակում գտնվող անձի աշխատավարձը, այսինքն՝ ընդհանուր բնակչության 90 տոկոսից ավելին վաստակող անձի աշխատավարձը 1975-ից մինչև 2005 թվականը երեսուն տարվա ընթացքում աճել է մոտ 65 տոկոսով ավելի, քան 10-րդ տոկոսը[7]։ Բազմաթիվ գործոններ, ինչպիսիք են համատարած ապակարգավորումը և դրա հետևանքով մրցակցության աճը, հարկերի դրույքաչափերի փոփոխությունները, արհմիությունների կրճատումը և ներգաղթի աճը, դեր են խաղացել եկամուտների անհավասարության ընդլայնման գործում։ Ամենակարևոր պատճառը, սակայն, հմուտ աշխատողների առաջարկի և պահանջարկի միջև առկա անջրպետն էր, որն առաջանում էր կրթության թերություններից։ Թեև քաղաքական գործիչները դա հասկանում էին, նրանք գիտակցում էին, որ կարճ ժամանակում դժվար կլինի բարելավել կրթության որակը[8]։ Աճող անհավասարությունը հանգեցրեց նաև քաղաքական իսթեբլիշմենտի ավելի մեծ բևեռացման՝ նվազեցնելով կուսակցական գծերից տարբերվող քաղաքական գործիչների՝ հարկման և վերաբաշխման հարցերում միավորվելու հնարավորությունը։ Եվ, հետևաբար, հաջորդ ադմինիստրացիաները դիմեցին վարկերի հասանելիության դյուրացմանը, հատկապես բնակարանային վարկերի տեսքով[9]։
Բնակարանային վարկի և բնակարանների սեփականության հասանելիությունն ընդլայնելու քաղաքական ճնշումը խեղաթյուրեց վարկավորումը ֆինանսական հատվածում, և ինչպես կառավարության կողմից հովանավորվող գործակալությունները, ինչպիսիք են Fannie Mae-ն և Freddie Mac-ը, ինչպես նաև բանկերը փողերը ուղղեցին ցածր եկամուտ ունեցող բնակարանների համար։ Քանի որ բնակարանային գործակալությունները մեծ քանակությամբ գնեցին հիփոթեքային հիփոթեքով ապահովված արժեթղթեր, դրանք բրոքերների համար այլասերված խթաններ ստեղծեցին վարկեր տրամադրելու համար՝ առանց վարկառուների վարկունակության ուսումնասիրության։ Սկզբում այս խնդիրները քողարկվում էին բնակարանների գների աճով և դեֆոլտի ցածր տոկոսադրույքներով։ Քանի որ տների գները շարունակում էին աճել 1999-ից 2007 թվականներին, տնային տնտեսությունները փոխառություններ էին վերցրել գոյություն ունեցող սեփական կապիտալի դիմաց[10]։ Ի վերջո, երբ գները դադարեցին աճել, մեծ թվով վարկառուներ ստիպված եղան դեֆոլտ անել։ Սա հանգեցրեց սուբպրայմային շուկայի փլուզմանը, որն իր հերթին արագացրեց ավելի լայն ֆինանսական վթարը[5]։
Առևտրի անհավասարակշռություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուշ զարգացող տնտեսությունները, հատկապես նրանք, որոնք անկախացան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, վարում էին արտահանման աճի քաղաքականություն։ Սովորաբար, ազգային խնայողությունները ուղղվում էին պետության կողմից վերահսկվող ֆինանսական համակարգի միջոցով դեպի արտոնյալ ընկերությունների փոքր խումբ։ Կառավարությունները պաշտպանեցին իրենց ներքին շուկան օտարերկրյա ներմուծումներից՝ մուտքի արգելքներ կանգնեցնելով բարձր մաքսատուրքերի և ներմուծման սահմանափակումների տեսքով[11]։ Նրանք նաև խթաններ են տրամադրել հայրենական ընկերություններին արտահանմանն ուղղված լինելու համար՝ միաժամանակ տրամադրելով հարկային արտոնություններ և սուբսիդիաներ՝ աջակցելու նրանց զարգացմանը[12][13]։ Ընտանիքի ցածր պահանջարկը, պատմական կառավարության քաղաքականությունը և ներքին շահերը ավանդական արտահանողներին պահում էին մեծապես կախված արտահանումից և աճի միջազգային պահանջարկից։ Այս երկրների կողմից ապրանքների համաշխարհային շուկայում ներկայացված ավելցուկները կլանվել են զարգացող երկրների կողմից։ Ընթացքում զարգացող այս երկրներն ունեցել են առևտրային դեֆիցիտներ, որոնց ծախսերը ֆինանսավորվել են արտաքին պարտքի հաշվին[14]։
1990-ականների ֆինանսական ճգնաժամերից հետո այս երկրները ձգտում էին ստեղծել առևտրային ավելցուկներ, այլ ոչ թե պարզապես ուղղված լինել արտահանմանը։ Սա նրանց թույլ տվեց նաև արտարժութային պահուստներ ստեղծել։ Այս պաշարները ներդնելու համար արտահանողներին անհրաժեշտ էր մի երկիր, որի ծախսերը գերազանցում էին ներքին արտադրությունը, ինչպես նաև ուժեղ ֆինանսական համակարգ, որն ի վիճակի կլիներ ինչպես ներհոսք ներգրավել, այնպես էլ ապահովել այդ ներդրումների անվտանգությունը։ Այդ պահուստների մի մեծ մասը եկել է ԱՄՆ-ում ներդրվելու[15]։
Համակարգերի բախում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրային տիրույթում սահմանափակ ֆինանսական տեղեկատվության պայմաններում ուշ զարգացող տնտեսությունների ֆինանսական համակարգերը հիմնվում էին երկարաժամկետ գործարար հարաբերությունների վրա։ Դրանով դրանք զգալիորեն տարբերվում էին զարգացած տնտեսությունների ֆինանսական համակարգերից, ինչպիսիք են Միացյալ Նահանգները և Միացյալ Թագավորությունը, որտեղ թափանցիկությունը և պայմանագրերի հեշտ կիրարկումը հանգեցրել են միմյանցից հեռու համակարգերի ձևավորմանը[16]։ Այս անհամատեղելիությունը չափազանց ռիսկային է դարձրել ուշ զարգացող տնտեսությունների համար արտերկրից վարկ վերցնելը ներդրումներին և աճին աջակցելու համար։ 1990-ականների ճգնաժամերից հետո այս երկրները հրաժարվեցին ներդրումային ծրագրերից և պարտքով սնուցվող ընդլայնումից։ Զուտ ներկրողներից նրանք դարձան թե՛ ապրանքների, թե՛ կապիտալի զուտ արտահանողներ։ Dot-com-ի վթարից հետո, երբ արդյունաբերական երկրների ընկերությունների ներդրումները փլուզվեցին, այն մնաց Միացյալ Նահանգներին աճը խթանելու համար[17]։
Ընդունելություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Financial Times-ի սյունակագիր Քլայվ Քրուկը գրել է, որ Ռաջանն «անցնում է ծանոթ պատմվածքով՝ քննարկելով սովորական կասկածյալներին» ֆինանսական ճգնաժամի համատեքստում, «բայց նրանց դնում է ավելի մեծ, ընդգրկող շրջանակում՝ գիրքը նկարագրելով որպես «պարզ և մատչելի, բայց ոչ հանգստացնող, ոչ խրախուսող»[5]։ Տնտեսագետը գրել է, որ գիրքն արժանի էր «լայն ընթերցման այն ժամանակաշրջանում, երբ ամեն ինչ բարդելու միտումը, ինչպիսին է «գլոբալիզացիան», ավելի է տիրում։ Հարվարդի բիզնես դպրոցի պատմաբան Նենսի Ֆ. Քոհնը, գրելով The New York Times-ում, գիրքը նկարագրել է որպես «լուրջ և մտածված», բայց նաև նշել է, որ «ինչ-որ բան բացակայում է» Ռաջանի վերլուծությունից, հատկապես «մարդկային գործակալության դերը՝ արդյունավետ ղեկավարության մեջ»[18]։ Աշխատակիցների ներգրավվածություն, հանրային ծառայություններ մտահոգված քաղաքացիների կողմից, ովքեր նոր ցանկանում են իրենց դերը խաղալ ավելի ու ավելի փոխկապակցված աշխարհում»[6]։
Փոլ Կրուգմանը հակադարձեց Ռաջանի կենտրոնական թեզին, որ կառավարությունը, խրախուսելով բանկերին վարկեր տրամադրել ցածր եկամուտ ունեցող վարկառուներին, պատասխանատու է ճգնաժամի համար՝ պնդելով, որ թեև կառավարությունը մեղքից զուրկ չէր, «նրա մեղքերն ավելի շատ բացթողում էին, քան միջնորդավճար»[19]։ Նա քննադատեց Ռաջանին, պնդելով, որ «պարզ է, որ դեմոկրատները մեծ մասամբ մեղավոր են նրա աշխարհայացքում», և որ «Ռաջանի կողմից պահպանողական պատմվածքի գիծը հավանություն տալը, առանց նույնիսկ այդ գծի խնդիրները ճանաչելու, համարվում է սայթաքուն և խուսափողական»։ . Գրախոսելով գիրքը The New York Review of Books-ում՝ նա գրել է[19].
Թեև դա պատմություն է, որը կապում է ամեն ինչ մեկ կոկիկ փաթեթի մեջ, այնուամենայնիվ, այն կտրականապես հակասում է ապացույցներին։ Եվ հիասթափեցնող է տեսնել, որ Ռաջանը՝ լայնորեն հարգված տնտեսագետը, ով առաջիններից էր, ով նախազգուշացրեց փախած Ուոլ Սթրիթի մասին, թե ինչպես է հիմնականում քաղաքական դրդապատճառներով առասպել։ Ռաջանի գիրքը մեծապես հիմնված է American Enterprise Institute-ի՝ աջակողմյան վերլուծական կենտրոնի ուսումնասիրությունների վրա. նա չի նշում բազմաթիվ ուսումնասիրություններից և մեկնաբանություններից որևէ մեկը, որը ժխտում է «Կառավարությունն արեց դա» թեզը։
Գիրքը ընդգրկվել է 2010 թվականին Financial Times-ի և Goldman Sachs-ի «Տարվա լավագույն բիզնես գիրք» մրցանակաբաշխության համար, և մրցանակը սահմանվել է այն գրքի ճանաչման համար, որն ապահովում է «ամենահուսալի և հաճելի պատկերացումներ ժամանակակից բիզնեսի խնդիրների վերաբերյալ»։ Շորթ ցուցակում ընդգրկված մյուս վերնագրերն էին «Ընտրելու արվեստը», «Ֆեյսբուքի էֆեկտը», «Մեծ կարճ», «Ավելի շատ փող, քան Աստված» և «Չափազանց մեծ՝ ձախողելու համար»։ Այն շահեց 30,000 ֆունտ ստեռլինգ մրցանակը ուժեղ մրցակցության պայմաններում[20]։
Financial Times-ի խմբագիր Լայոնել Բարբերը գիրքն անվանել է «համապարփակ վերլուծություն այն մասին, թե ինչ սխալ է տեղի ունեցել»՝ նշելով, որ «Ռաջանն առաջարկում է պատկերացումներ այն մասին, թե ինչպես ուղղել ֆինանսական կապիտալիզմի թերությունները և լուսաբանում է հանրային քաղաքականության դժվար ընտրությունները»։ Goldman Sachs-ի գործադիր տնօրեն Լլոյդ Բլանկֆեյնն այն անվանել է «խորը, ազդեցիկ գիրք»՝ նշելով, որ Ռաջանի «վերլուծությունը այն մասին, թե ինչ սխալ է տեղի ունեցել, և ինչ պետք է արվի ֆինանսական ճգնաժամի պատճառած կառուցվածքային թերությունները շտկելու համար, պետք է կարևոր ընթերցանություն լինի քաղաքականություն մշակողների և մշակողների համար։ պրակտիկանտները նույն կերպ»[20]։
Պարգևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- 2010 Financial Times and McKinsey Business Book of the Year Award[21]
- 2010 PROSE Award in Economics[22]
- 2011 Gold Medal in Finance/Investment/Economics, Independent Publisher Book Awards[23]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «About the Jackson Hole Economic Policy Symposium». Federal Reserve Bank of Kansas City. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ Rajan, 2011, էջեր 2
- ↑ Lahart, Justin (2009 թ․ հունվարի 2). «Mr. Rajan Was Unpopular (But Prescient) at Greenspan Party». The Wall Street Journal. The Wall Street Journal. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ «Out of the frying pan». The Economist. The Economist. 2013 թ․ օգոստոսի 10. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Crook, Clive (2010 թ․ հունիսի 21). «We were all to blame for the crash». Financial Times. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ 6,0 6,1 Koehn, Nancy F. (2010 թ․ հուլիսի 31). «A Call to Fix the Fundamentals». The New York Times. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ Rajan, 2011, էջեր 24
- ↑ Gunn, Dwyer (2010 թ․ հունիսի 17). «Predicting the Financial Crisis: A Q&A With Fault Lines Author Raghuram Rajan». Freakonomics. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ Rajan, 2011, էջեր 31
- ↑ Rajan, 2011, էջ 41
- ↑ Rajan, 2011, էջ 53
- ↑ Rajan, 2011, էջ 58
- ↑ Rajan, 2011, էջ 56
- ↑ Rajan, 2011, էջ 47
- ↑ Rajan, 2011, էջ 82
- ↑ Rajan, 2011, էջ 11
- ↑ Rajan, 2011, էջ 13
- ↑ «Cracks within». The Economist. 2010 թ․ հունիսի 10. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ 19,0 19,1 Wells, Robin; Krugman, Paul (2010 թ․ սեպտեմբերի 30). «The Slump Goes On: Why?». The New York Review of Books. ISSN 0028-7504. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 13-ին.
- ↑ 20,0 20,1 «Fault Lines – Raghuram G. Rajan wins the Financial Times and Goldman Sachs Business Book of the Year Award 2010» (Press release). Goldman Sachs. 2010 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 11-ին.
- ↑ «Best business books». Financial Times. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 13-ին.
- ↑ «2010 Award Winners - PROSE Awards». PROSE Awards. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 13-ին.
- ↑ «2011 Independent Publisher Book Awards Results Announcement». Independent Publisher. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 13-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Rajan, Raghuram G. (2011 թ․ օգոստոսի 28). Fault Lines: How Hidden Fractures Still Threaten the World Economy. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15263-9.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Why Fault Lines? by Raghuram Rajan from Chicago Booth Review's channel on YouTube
- Discussion on the global economy with Raghuram Rajan, Charles Dallara, and David Wessel hosted by American think tank Brookings Institution
- Talk by Raghuram Rajan on Fault Lines hosted by economic think tank Milken Institute