Նարտյան էպոս
Նարտյան էպոս (օսերեն՝ Нарты кадджытæ), Հյուսիսային Կովկասի մի շարք ժողովուրդների մոտ ընդունված էպոս, որի հիմքն են կազմում հերոս փահլևանների («նարտերի») ծագման և արկածների մասին պատմվածքներ։ Առաջին հերթին էպոսը գոյություն ունի օսերի և աբխազա-ադըղեական ժողովուրդների (ադըղեների, աբազների, աբխազների) մոտ, սակայն հայտնի են նաև էպոսի տարբերակները չեչենների և ինգուշների, կարաչայների և բալկարների մոտ[1]։
Էպոսի արձագանքները կան սվանների, վրացական լեռնային ցեղերի և Դաղստանի ժողովուրդների մեջ։ «Նարտ» տերմինը ընդհանուր անվանումն է էպոսի հերոսների, որոնք կազմում են յուրօրինակ դյուցազնական միություն, սրա ոգին իմաստուն Սաթանան է (Սաթանե)՝ հզոր կախարդուհին։ Նարտյան էպոսի ծագման պատմությունը դեռևս լրիվ հայտնի չէ։ Անկասկած, հիմքը ալանական հին վիպաշարն է, որ ստեղծվել է մ.թ.ա. VII–IV դդ․ սկյութական ժամանակաշրջանում։ Վիպերգի ազգային տարբերակները հարստացել են տեղի բանահյուսությամբ։ Ծագելով դեռևս մայրիշխանության մնացուկներ պարունակող տոհմական հասարակության պայմաններում՝ Նարտյան էպոսը ներառել է հաջորդ հասարակական ֆորմացիաների տարրերը և առ այսօր պահպանում է իր կենսունակությունը։ Օսերի և ադըղեների նարտյան ասքերն սկսել են գրառվել XIX դ․ կեսերին, մյուսներինը՝ ավելի ուշ։ Աբխազական նարտյան ասքերը հայտնի են դարձել միայն վերջին տասնամյակներին։ Սովետական շրջանում առաջին անգամ հրատարակվել են համահավաք տեքստերը՝ բնագրով և ռուսերեն թարգմանությամբ։ Թարգմանվել են նաև գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 8, էջ 209)։ 
|