Մասնակից:Խանճեան/Ավազարկղ 01
Հայ Գրականութիւնը Կիլիկեան Շրջանին
Միջավայրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայ գրականութիւնը ժողովուրդին հետ գաղթեց Կիլիկիա. Մեծ Հայաստանի մէջ քիչ ներկայացուցիչներ մնացին: Կիլիկիա աւելի նպաստաւոր միջոցներ ստեղծեց հայ գրողին: Կիլիկիացի գրողը գաղափարի, ոճի եւ նիւթի կենսական փոփոխութիւնը կրեց ազդուելով ծովէն, եւրոպացիներէն եւ ապրելակերպի նոր պայմաններէն: Ռուբինեան եւ Հեթումեան թագաւորները դրամով եւ բարոյեական օգնութեամբ ճշմարիտ մեկենասներ եղան, մասնաւորապէս Լեւոն Բ.ը:
Գրականութեան նիւթն ու ձեւը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կիլիկեան գրողները թէպէտ չկրցան գրաբառի գեղեցկութեամբ ոսկեդարուն հասնիլ, սակայն անոնք բաւական մխքուր լեզու գործածեցին: Այս գրականութիւնը թէպէտ մեծ մասով կրօնական նիւթեր կը շօշափէ, սակայն մեծ ուշադրութիւն դարձուցին որ արդիական նիւթեր ալ մշակուին, այսպէս ունեցանք առակագիրներ, բանաստեծներ, իրաւագիտութեամբ զբաղողներ, բժշկութեան վրայ գրողներ: Գրելու ձեւն ալ փոխեցին, ջանալով աւելի ճշգրիտ ու պարզ ըլլալ, ինչպէս ոսկեդարուն մէջ: Կիլիկեան շրջանին շատ աւելի հարոգտ եղաւ նիւթերու զանազանութեամբ՝ քան թէ ոսկեդարունը. հեղինակները թարգմանելէ աւելի՝ իրենք կը գրէին: Կիլիկիոյ մէջ գրաբառին հետ սկսաւ զարգանաք ժողովրդական խօսուած լեզուն, այս նոր լեզուով ալ գրողներ եղան մասնաւորապէս առակներ, գիտական երկիր եւ քերթուածներ գրեցին:
Գրական կեդրոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինչպէս Մեծ Հայաստանի մէջ, Կիլիկիոյ գրականութիւնն ալ ծաղկեց վանքերու հովանիին տակ: Գրական մեծ վառարններ եղան Հռոմկլան: Դրազարկ, Արքայակաղնի, Սկեւռա, Գռներ, Ակներ՝ գիտութեան իսկական վառարաններ եղան: Այսօր մեր ձեռքը հասած ձեռագիրներունմեծ մասը կիլիկիայէն մնացած են: Կիլիկեան շրջանը նշանաւոր է նաեւ իր Մանրանկարչութեամբ: Այս արւեստին ամէնէն մեծ վարպետներն եղան Կոստանդին, Թորոս Ռոսլին եւ Սարգիս Պիզակ:
Հեղինակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Գրիգոր Մագիստրոս, Գրած է շատ մը կարեւոր նամակներ, ըրած է բազմաթիւ թարգմանութիւններ: Իր որդին՝ Գրիգոր Վկայասէր կաթողիկոսը, գրեց սուրբերու վարքեր եւ յիշատակարաններ:
- Ս. Ներսէս Շնորհալի, (1102-1173, Ծովք դղեակի), եղաւ եկեղեցական բանաստեղծ, զարդարեց շարականոցը բազմաթիւ ոտանաւորներով, ինչպէս Առաւոտ Լուսոյ, Աշխարհ ամենայն, Զարթիքները, Նայեաց սիրով, Այսօր անճառ, Վարդանանց շարականը Նորահրաշ պսակաւոր: Նաեւ գրած է Յիսուս որդի, Ողբ Եդեսիոյ: Ունի Ընդհանրական Թուղբ մը, Ներբողներ, Մեկնութիւններ ու Հանելուկներ:
- Ս. Ներսէս Լամբրոնացի, (1153-1199), 23 տարեկանին Տարսոնի արքեպիսկոպոս եղաւ: Թագաւորներու կողմէ ստէպ պատգամաւոր գնաց Պոլիս, Կիպրոս: Գրած է Ճառեր, Մեկնութիւններ, Թուղթեր, Քերթուածներ: Նշանաւոր է իր Պատարագի մեկնութիւնը:
Կիլիկեան ուրիշ հեղինակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հեղինակներէն զատ Կիլիկիա տուած է բազմաթիւ գրողներ, ինչպէս՝
- Գրիրոր Տղայ, (1173-1193), եղած է կաթողիկոս:
- Սըմբատ Գունդստապալ, գրեց համառոտ տարեքիր մը եւ թարգմանեց հայերէնի Անտիոքի Օրինագիրքը՝ որ Անտիոքայ կը կոչուի:
- Հեթում, գրեց Պատմութիւն Թաթարաց լատիներէն լեզուով:
- Վարդան Այգեկցի, (Մարաթա (Աֆրին)), (անյայտ-1250), թողած է բազնաթիւ առակներ:
Մեծ Հայաստանի Հեղինակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նշանաւոր եղան՝
- Արիստակէս Լաստիվերտցի, նկարագրած է Անիի, Արծնի, Կարինի կործանումները Սելճուքեան Թուրքերու ձեռքով:
- Յովհաննէս Սարկաւագ, (1050-1123), հեղինակ քերթուածներու եւ ճառերու:
- Մխիթար Քօշ, (անյայտ-1213), գրեց դատաստանագիրք մը, ուր ամփոփած է Հայոց կրօնական եւ քաղաքական օրէնքները:
- Մատթէոս Ուռհայեցի, (Ուրֆա), գրած է Խաչակիրներու եւ Ռուբինեանց պատմութիւնը:
- Սամուէլ Անեցի, կազմած է ժամանակագրական ցուցակ պատմական դէպքերու: Վանական վարդպետ եղած է դաստիարակ շատ մը գրողներու:
- Վարդան պատմիչ, ունին հայոց պատմութիւն:
- Կիրակոս պատմիչ կամ Գանձակեցի, գրեց պատմութիւն մը Լուսաւորիչէն մինչեւ թաթարներու արշաւանքը:
- Յովհաննէս Երզնակացի, (1250-1338), ունի շատ գործեր զանազան նիւթերու վրայ, նաեւ ճառեր եւ կրօնական մեկնուդիւններ ու քերթուածներ:
- Ստեփանոս Օրպէլեան, գրած է Սիւնիքի իշխանութեան պատմութիւնը՝ հասցնելով մինչեւ 1299 թւականը:
Աղբիւր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Պատմութիւն Հայոց, 5, Էջ 305 306 307 308