Մասնակից:Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրեան/Ռազմական կառավարում
«Ռազմական կառավարում» հասկացությունը (զինվորական գործով զբաղվող մարդկանց կառավարմամբ զբաղվող պետական իշխանության օրգանների իշխանա-կարգադրողական գործառույթ) վաղուց արդեն կիրառվում է գիտական և քաղաքական աշխատություններում:
Դրա բացատրման առաջին փորձերից մեկը արվել է դեռևս XIX դարի վերջերին տպագրված «Ռազմական և ծովային գիտությունների հանրագիտարան»-ում` «Ռազմական կառավարումը ընդգրկում է բազմաթիվ և բազմաճյուղ ոլորտներ, որոնց տնօրինման համար սահմանվում են համապատասխան հատուկ մարմիններ…»[1]: Այն կիրառվում է նաև ժամանակակից որոշ պաշտոնական փաստաթղթերում ինչպես «ռազմական կառավարում», այնպես էլ «զինվորական կառավարում»[2] ձևով, սակայն այն օգտագործվում է ընդհանրական ձևով, առանց կոնկրետացնելու թե ինչ ոլորտներ է ընդգրկում այն, այսպես ասած խոսքը Զինված ուժերի կառավարման ինստիտուտի մասին է: Իսկ ՀՀ ՊՆ Վ. Սարգսյանի անվան Ռազմական ինստիտուտի շարջանավարտները ստանում են «Ռազմական կառավարման» բակալավրի և մագիստրոսի աստիճան[3]:
Գրեթե գերազանցապես ռազմական կառավարման ուսումնասիրման առարկա է հանդիսանում զորքերի կառավարման հարցերը: Այդ հարցին հնարավոր տրամաբանական բանաձևը ձևակերպել է Ա. Գ. Երմիշյանը[4]: Ըստ նրա, ռազմական կառավարումը հանդիսանում է ռազմական արվեստի բաղկացուցիչ մասերից մեկը, որը ապահովվում է տարբեր տեսակի և նշանակության ռազմական կազմակերպչատեխնիակական ու ավտոմատ կառավարման համակարգերի ստեղծմամբ և գործունեությամբ: Ըստ Երմիշյանի ռազմական կառավարման օրգաններ հանդիսանում են զորամիավորումների, զորամասերի շտաբները, ինչպես նաև հատուկ մարմինները - անմիջական կատարողական ստորաբաժանումները, շտաբների պաշտոնատար առանձին անձինք կամ անձանց խմբեր:
Սակայն ռազմական կառավարումը բավականին լայն կատեգորիա է: Այս հասկացության լիարժեք ներկայացված չէ որևէ աշխատության մեջ: Ռազմական կառավարումը որպես առանձին ուսումնասիրության առարկա բավարար կերպով չի ներկայացվում կամ ընդհանրապես բացակայում է ռազմագիտական հանրագիտարաններում: Ներկայումս ռազմական կառավարումը հանդիսանում է բազմանիստ, բազմաֆակտոր և բազմագործառույթ երևույթ և դրանից ելնելով հանդես է գալիս, որպես տարբեր գիտությունների ուսումնասիրման առարկա. օրինակ՝ փիլիսոփայության և հոգեբանության, սոցիոլոգիայի և մանկավարժության, պատմության և էրգոնոմիկայի, ինֆորմատիկայի և իրավագիտության, ինչպես նաև շատ այլ գիտության ճյուղերի: Ռազմական-կառավարչական խնդիրները նաև մշակվում են օպերացիաների, խաղային թեորիայի, մենեջմենտի, մարկետինգի և այլ նմանատիպ առարկաների հետազոտման ժամանակ:
Ռազմական կառավարման ուսումնասիրման գործընթացում իր ուրույն դերը ունի նաև քաղաքագիտությունը: Այն ունի վերլուծության իր հարթությունը, որտեղ կարելի է առանձնացնել հետևյալ ուղղությունները.
- քաղաքականության ազդեցությունը ռազմական կառավարման բնույթի, բովանդակության և մեթոդների վրա (ռազմական կառավարման քաղաքական դետերմիանցիան),
- ռազմա-կառավարչական որոշումների քաղաքական ասպեկտներ (ռազմա-կառավարչական որոշումների քաղաքական բովանդակությունը),
- տարբեր քաղաքական գործիչների տեղը և դերը ռազմական կառավարման գործընթացում (ռազմական քաղաքականության հրամայականները),
- ռազմական կառավարումը որպես քաղաքականության իրականացման գործիք և դրա արդյունավետության բարձրացման գործոն (ռազմական քաղաքականություն):
«Ռազմական» մակդիրը բնորոշում է այն ամենը, ինչը կապված է պատերազմի և բանակի հետ: Հետևաբար կարելի է ընդունել, որ «Ռազմական կառավարումը» հանդիսանում է պետական կառավարման մարմինների և պաշտոնատար անձանց (ռազմաքաղաքական գործիչների) իշխանական-կարգադրողական գործառույթ, որը ուղղված է ռազմական գործունեությամբ զբաղված մարդկանց կառավարելուն: Այն իրենցի ներկայացնում է սոցիալական կարգավորման հատուկ տեսակ, որը ապահովում է զինվորական կազմակերպությունները ստեղծումը, պահումը և զարգացումը գոյություն ունեցող իրական վտանգների համապատասխան քանակական և որակական հարաբերակցությամբ, ինչպես նաև ապահովում է ռազմական կազմակերպությունների գործունեությունը:
Պետության մեջ զինվորական գործունեությամբ զբաղված են այն անձինք, որոնք իրենց գործունեությամբ և կազմակերպչականորեն մտնում են պետության ռազմական կազմակերպության մեջ: Դրանց թվին կարելի է դասել.
ա) պետական ռազմական և ռազմականացված կառույցների անձնակազմը (դրանց թվում նաև ոչ կանոնավոր կառույցների անձնակազմը),
բ) պետական իշխանության և կառավարման մարմինների ներկայացուցիչները, որոնք անմիջականորեն զբաղվում են պետության պաշտպանության և անվտանգության հարցերով,
գ) այն հիմնարկ-ձեռնարկությունների աշխատակիցները, որոնք ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն զբաղված են զենքի, մարտական տեխնիկայի ստեղծմամբ և զինված ուժերին դրանցող համալրմամբ,
դ) այն հիմնարկությունները և մարմինները, որոնք մտնում են պետության ռազմական կառույցի մեջ:
Այս առումով միանգամայն օրինականորեն կարող ենք առանձնացնել ռազմական գործունեության ռազմատնտեսական, ռազմաֆինանսական, ռազմագիտական, ռազմավարչական, ռազմակրթական և այլ տեսակներ: Սակայն, անհարաժեշտ է հասկանալ, որ ռազմական բնութագիր նրանք ստանում են ոչ թե նրա համար, որ դրանցով զբաղվում են զինվորականները (կարելի է բերել բազմաթիվ օրինակներ, երբ ռազմական գործունեության մեջ ներգրավվում են քաղաքացիական անձինք և ինստիտուտներ), այլ այն բանի համար, որ դրանց գործունեությունը ծավալվում է որպեսզի ապահովվի խաղաղ ժամանակ զորքերի արդյունավետ մարտական պատրաստությունը, իսկ պատերազմական ժամանակ հաջող մարտական գործողությունների վարումը: Քանի որ մարտական պատրաստությունը և մարտական գործողությունները կազմում են ռազմական գործունեության բոլոր տեսակների համակարգակազմ տարրերը: Այստեղից էլ հետևում է, որ մի կողմից ռազմական գործունեությունը չի հանդիսանում բացառապես ռազմական պայքար, պատերազմ կամ ինչպես բնութագրում են որոշ հեղինակներ «այն ուժերի և միջոցների կազմակերպված կիրառումն է առաջադրված խնդիրների կատարման համար», իսկ մյուս կողմից էլ՝ զինվորականների, այդ թվում նաև կառավարչական օղակի, գործունեությունը ոչ միշտ է կրում զինվորական բնույթ:
Սամուել Հանտինգտոնը առաջ էր քաշել մի հարց. «Գոյություն ունի արդյո՞ք ինչ որ մի հատուկ կարողություն, որը ունեն բոլոր զինվորական սպաները, և որը իսպառ բացակայում է բոլոր տեսակի քաղաքացիական խմբերի մոտ»[5]: Ինքն էլ պատասխանելով իր հարցին նա գրել է. «Սպայակազմի հիմնական տաղանդը կայանում է մարդկային կազմակերպված զանգվածի ղեկավարումը և հսկումը, որոնց հիմնական գործառույթը հանդիսանում է բռնության կիրառումը»[6]: Առավել խիստ ձևակերպում է տվել Ալեքսանդր Վլադիմիրովը. «Արհեստավարժ զինվորական - դա բռնությունը կառավարող մասնագետ է և այդ մասնագետ կարող է լինել միմիայն սպան»: Սակայն, այսպիսի կտրուկ և խիստ ձևակերպման հետ դժվար է համաձայնվել:
Առաջին հերթին նրանով, որ բռնության կիրառման կարևորագույն որոշումները ընդունում են ոչ թե սպաները, այլ քաղաքական գործիչները: Ընդ որում հարցը գնում է ոչ միայն ռազմավարական և պետության ռազմական կառավարման որոշումների մասին, այլ նաև բազմաթիվ ցածր օղակներին վերաբերվող հարցերով: Շատ են օրինակները, երբ օպերատիվ, մարտավարական օղակների հրամանատարների գործողությունները հանդիսանում են քաղաքական որոշումների արդյունք: Երկրորդ հերթին, սպան - դա զինված ուժերի հրամանատարական կազմը ներկայացնող անձ է, իսկ բռնության կիրառումը կարող է կառավարել և կրտսեր հրամանատարական կազմը և նույնիսկ քաղաքացիական անձը (ոչ կանոնավոր ռազմականացված խմբերի առաջնորդները քաղաքացիական կամ պարտիզանական պատերազմների ժամանակ):
Երրորդ հերթին մարտի որոշման ընդունման ունակությունները և պարտականությունները, մարտի ղեկավարման կարողությունները չեն սպառում ռազմական (սպայական) մասնագիտության առանձնահատկությունները: Գոյություն ունեն ռազմական ոլորտներ, որոնք ոչ միայն կապ չունեն բռնության կիրառման կառավարման հետ, այլև ուղիղ հակառակ (ռազմաբժշկական ապահովում, դաստիարակչական աշխատանքների կազմակերպում, պաշտպանական ինֆրաստրուկտուրային աջակցում և այլն): Պետք է նշել, որ սա հասկանում է նաև Հենտինգտոնը և դրա համար էլ նա նշում է, որ հրամանատարական պաշտոնների զինվորական սպայի գործունեությունը տարբերվում է զինված ուժերի այլ մասնագետների գործունեությունից. «Այն մարդիկ, որոնք հանդիսանում են սպայական կորպուսի մասը, սակայան բժիշկների նման, չեն տիրապետում «բռնության ղեկավարման» վարպետությանը, սովորաբար տարբերում են հատուկ կոչումներով և տարբերանշաններով և նրանք չեն նշանակվում հրամանատարական պաշտոնների»[7]: Սակայն զինվորական բժիշկը, ինժեները, իրավաբանը և այլ նման մասնագիտության սպաները տարբերվում են ոչ միայն հրամանատարից (հրամանատարական պաշտոն զբաղեցնող սպայից), այլև ունեն նրա հետ ընդհանրություններ և տարբերվում են քաղաքացիական բժշկից, ինժեներից, իրավաբանից և մյուս մասնագետներից: Զինված ուժերի նպատակները, բնույթը հիմնավորում են այն հատուկ պարտականությունները, պատասխանատվությունը, պահանջները և չափորոշիչները, որոնք պետք է պահպանվեն բոլոր զինծառայողների կողմից:
Ռազմական կառավարման հետ օրգանապես կապված են գործունեության այնպիսի տեսակներ ու ուղղություններ, որոնք ծավալվում են ռազմական ոլորտում, սակայն անմիջական կապ չունեն մարտական գործողությունների վարման հետ և բառի բուն իմաստով չեն կարող համարվել ռազմական գործունեություն: Գործունեության այդպիսի տեսակները սովորաբար անվանվում են բարդ անվանումներով, որտեղ դրանց հիմնական բովանդակությունը ընդգծվում է երկրորդ բառով, օրինակ՝ ռազմատնտեսական, ռազմաբժշկական, ռազմաֆինանսական և այլն: Իսկ ռազմական ուժի՝ «բռնության» կիրառման ոլորտները անվանվում են առանց «ռազմական» տերմինի շեշտադրման, օրինակ՝ օպերատիվ, մարտավարական, մարտական, զորքերի կառավարում և այլն:
Հետևաբար կարելի է ընդունել, որ ռազմական կառավարման օբյեկտ հանդիսանում են պաշտպանական ոլորտը և պետության ռազմական կառույցը, հետևաբար, ռազմական կառավարման ոլորտի ամբողջության մեջ պետք է դիտարկվի պետության այն բնակչությունը, տարածքները, տնտեսությունը, որոնք ներգրավված են ռազմական անվտանգության ապահովման մեջ: Ընդ որում կառավարչական ջանքերը կենտրոնացվում են զինված ուժերի զորամասերի, զորամիավորումների կառավարման վրա, իսկ կառավարման անմիջական օբյեկտ հանդես են գալիս զինված ուժերի կազմի մեջ ընդգրկված զինծառայողները և քաղաքացիները:
[1] «Энциклопедия военных и морских наук», генерал-лейтенанта Г. А. Леер, том 8, ст. 50, Санкт-Петербургь, 1897:
[2] ՀՀ ԶՈւ ներքին ծառայության կանոնագիրք, Գլուխ 2, Հոդված 37, Ե., ՀՀ օրենքը «Զինվորական ծառայության անցնելու մասին», Գլուխ 1, Հոդված 5, Ե.:
[3] http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=82952:
[4] http://eurasian-defence.ru/node/23814:
[5] http://magazines.russ.ru/oz/2002/8/2002_08_09.html
[6] Նույն տեղում: