Կոշչեյ

Կոշչեյ Անմահ
Տեսակ	դիցաբանական կերպար և immortal being?
Դիցաբանություն	Սլավոնական
Սեռ	արական
Հիշատակումներ	Ռուսական ժողովրդական հեքիաթներ՝ «Մարիա Մորեվնա», «Գորտ-արքայադուստր» ասքեր՝ «Իվան Գոդինովիչ»
Ատրիբուտներ	գավազան
Koschei Վիքիպահեստում

Կոշչեյ կամ Կաշչեյ Անմահ (ռուս.՝ Коще́й Бессме́ртный), հավանաբար՝ ոսկոր, նախնական իմաստը՝ «նիհար, բարակ»), սլավոնական առասպելների և բանահյուսության կերպար է (հանդես է գալիս հատկապես՝ հեքիաթներում)։ Չար կախարդ է, որի մահը թաքնված է մի քանի, իրար մեջ տեղադրված, կախարդական կենդանիների մեջ և առարկաներում . «Ծովում, օվկիանոսում կա մի կղզի, այդ կղզում կա մի կաղնու ծառ, ծառի տակ թաղված է արկղ, արկղում՝ նապաստակ, նապաստակի մեջ՝ բադ, բադի մեջ՝ ձու, ձվի մեջ՝ ասեղ և Կոշչեյի մահը»։

Թագավոր, կախարդ, երբեմն՝ կախարդական, խոսող ձիու հեծյալ։ Հաճախ հանդես է գալիս գլխավոր հերոսի հարսնացուին առևանգողի կերպարում։ Պատկերվում է՝ նիհար, բարձրահասակ ծերունու կամ կենդանի կմախքի տեսքով, հաճախ ներկայացվում է որպես՝ ժլատ։

Բացի ռուսական ժողովրդական հեքիաթներից, հիշատակվում է նաև չեխական «Պղնձամորուքը» և լեհական «Հինգ ոչխարները» հեքիաթներում, որտեղ անվանվում է Կոշչեյ Պղնձամորուք և բացահայտ հայտարարում է, որ ինքը ստորգետնյա թագավորության տերն է։

Կոշչեյի կերպար

Վիկտոր Վասնեցով . Կոշչեյ Անմահ

Ռուսական ժողովրդական հեքիաթներում Կաշչեյը հանդես է գալիս երեք հիմնական կերպարով՝ թագավոր և կախարդ, որն օժտված է գերբնական ուժով, ձիու վրա կամ առանց, առևանգում է գեղեցկուհիների։ «Իվան Բիկովիչ» հեքիաթում նա հիշատակվում է որպես Չուդո-յուդի հայր, կախարդուհու ամուսին, պառկած է երկաթե անկողնում՝ փակ կոպերով, որոնք բարձրացնում են 12 հզոր հսկաներ։ Մի շարք հեքիաթներում ներկայանում է ծերունու կերպարով, որն ապրում է հավի ոտքեր ունեցող խրճիթում և հանդիսանում է Ստորերկրյա թագավորության տիրակալ։ Ժողովրդական հեքիաթներում նրա հակառակորդը Իվան Ցարևիչն է։

Կաշչեյի ուժ

Ջուրը Կաշչեյին տալիս էր գերբնական ուժ։ Խմելով Իվան Ցարևիչի բերված երեք դույլ ջուրը, Կաշչեյը կոտրում է 12 շղթաները և ազատվում Մարիա Մորևնայի բանտից։ Կաշչեյը հանդես է գալիս որպես շատ հզոր կախարդ.

• «Իվան Սոսոևիչ» հեքիաթում քարը վերածում է մի ամբողջ թագավորության,
• «Գեղեցկուհի Ելենա» հեքիաթում Իվան Ցարևիչին դարձնում է ընկույզ,
• «Արքայադուստր Օձ» հեքիաթում արքայադստերը դարձնում է օձ,
• «Արքայադուստր Գորտ» հեքիաթում պատժում է արքայադստերը` նրան հագցնելով գորտի կաշի։

Ինքը՝ Կաշչեյը, սովորություն ուներ փոխակերպվել ագռավի։ Կաշչեյին հնարավոր չէր հաղթել ինչպես՝ մնացած թշնամիներին։ Նրան հաղթել հնարավոր էր միայն որոշակի մանիպուլյացիաների կատարելու միջոցով.

... հեշտ չէ հաղթել Կաշչեյին. նրա մահը ասեղի ծայրին է, ասեղը՝ ձվի մեջ, ձուն՝ բադի, բադը՝ նապաստակի, այդ նապաստակը արկղի մեջ, արկղը բարձր կաղնու վրա է, ծառը Կաշչեյը պաշտպանում է՝ ինչպես իր աչքը։

Մարիա Մորևնայի մասին հեքիաթում Կաշչեյի պարտությունում կարևոր դերակատարում ունի կախարդական ձին.

Իվանը կերակրեց քուռակին կանաչ մարգագետիններում և նա մեծանալով դարձավ գեղեցիկ ձի։ Նա ձին հեծած գնաց Մարիայի հետևից և նորից նրան Կաշչեյից տարավ։ Կաշչեյը փորձեց նրանց հետապնդել, բայց հիմա Իվանի ձին ավելի լավն էր, քան՝ Կաշչեյինը։ Երկար, թե կարճ Կաշչեյը հետապնդում էր փախչողներին և ուզում էր սրով հարվածել Իվանին, բայց Իվանի ձին հարվածեց Կաշեյին ու ջարդուփշուր արեց նրա գլուխը։ Իվանը խարույկ վառեց և այրեց Կաշչեյին, իսկ քամին քշեց նրա մոխիրը։

Շատ հեքիաթներում հիշատակվում է, որ Կաշչեյը եղել է գերի, 300 տարի շղթայված է եղել որոշ հեքիաթներում` աշտարակում, մյուսներում` գետնի տակ։

«Կաշչեյ» բառի ծագում

Ըստ Ֆասմերի, «կաշչեյ» բառի երկու նշանակություններն ունեն տարբեր ստուգաբանություն.

• «նիհար, հյուծված մարդ, քայլող կմախք» կամ «ժլատ» - առաջացել է «ոսկոր» բառից։
• Հին ռուսերեն «երիտասարդ տղա, գերի, ստրուկ»։

Սերգեյ Մալյուտին . Կաշեյ (1904)

Նիհար, ժլատ մարդ

Կաշչեյ՝ որպես հեքիաթի հերոսի անուն և որպես նիհար մարդու նկարագիր, Մաքս Ֆասմերը իր բառարանում համարվում է ի սկզբանե սլավոնական բառ և կապվում է ոսկոր բառի հետ (ընդհանուր սլավոներեն *kostь): «Կաշչեյ» բառն այլ սլավոնական լեզուներում թարգմանվում է որպես՝ «կաշի, վիզ, ոսկոր»։

Մահ

Հեքիաթներում ասվում է, որ նա «անմահ» է, սակայն Կաշչեյը մահ ունի, բայց այն թաքցված է։ Ըստ վարկածներից մեկի՝ նրա մահը գտնվում է ասեղի ծայրին, ասեղը՝ ձվի մեջ, ձուն՝ բադի, բադը՝ նապաստակի, նապաստակը թաքնված է արկղում, արկղը շխթաներով կախված է կաղնուց, որն աճում է Սև լեռան վրա կամ՝ Բույան կղզում։

Թշնամիներ

• Մի շարք հեքիաթներում Կաշչեյի թշնամի է հանդիսանում Բաբա-Յագան, ով Իվան Ցարևիչին ասում է, թե ինչպես կարելի է նրան սպանել։ Սական ժամանակ առ ժամանակ նրանք գործում են միասին։
• Կաշչեյի թշնամի են հանդիսանում Դուբինյա, Գոռինյա, Ուսինյա եղբայրները՝ «Իվան Սասնովիչ» հեքիաթից։ Նրանցից երկուսին Կաշչեյը սպանում է, իսկ երրորդին՝ մահացու վիրավորում։ Այդ հեքիաթում Կաշչեյը սպանվում է Իվանի ձեռքով։

Կաշչեյի մասին հեքիաթներ

Ռուսական և սլավոնական ժողովրդական հեքիաթներ

• Մարիա Մորևնա
• Արքայադուստր Գորտ
• Արքայադուստր Օձ
• Իվան Սասնովիչ
• Կաշչեյ Անմահ
• Իվան Բիկովիչ
• Պղնձամորուք

Հեղինակային

• Հեքիաթ՝ արքա Բերենդեյի, նրա որդի Իվան Ցարևիչի, Կաշչեյ Անմահի խորամանկությունների մասին (Վասիլի Ժուկովսկի)։
• Կախարդական գետի հատակը (Էդուարդ Ուսպենսկի)
• Ռուսլան և Լյուդմիլա (Ալեքսանդր Պուշկին)
• Ավազակ սոխակն ընդդեմ՝ Կաշչեյի և Վովկա-խաչակրի

Տես նաև

• Լիչ
• Անգմարի կախարդ արքա
• Նազգուլ
• Վոլան դե Մորտ

Գրականություն

• Кащей Бессмертный / Иванов В. В., Топоров В. Н. // Мифологический словарь / гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М. : Советская энциклопедия, 1990. — С. 278.
• Кощей // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986. — Т. II : Е — Муж. — С. 374.
• Шанский Н. М. и др. Кощей // Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя / Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова. — М.: Просвещение, 1971. — С. 217–218.

Արտաքին հղումներ

• Текст сказки «Иван Соснович» Արխիվացված 2017-08-01 Wayback Machine
• Берёзкина С. В. Пушкинская фольклорная запись и «Сказка о царе Берендее» В. А. Жуковского
• Кротова Н. С. Как убить Кощея бессмертного? (культурно-мифологическое значение атрибутов смерти сказочного персонажа). Պահված է 2011 թվականի օգոստոսի 25-ին

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կոշչեյ» հոդվածին։