Դիտել Ֆոսգեն էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Նյութ
 | պատկեր 3D = Phosgene-3D-vdW.png
 | քիմիական անվանում =  Կարբոնիլի դիքլորիդ
 | ավանդական անվանում = ֆոսգեն
 | վիճակ = տհաճ հոտով անգույն գազ
 | դիպոլ մոմենտ = 1,17
 | թունավորություն = խիստ թունավոր է, ունի  խեղդող հատկություններ 
<br />[[Պատկեր:Hazard TT.svg|60px]]
 | ԳՀՀ = {{ԳՀՀ պատկերագրեր|կոռոզիա|գանգ}} 
}} 
'''Ֆոսգեն''' (COCl<sub>2</sub>)։ [[Ածխաթթու|Ածխաթթվի]] դիքլորանհիդրիդ։ Օգտագործվել է [[առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ում, որպես թունանյութ։

== Հատկություններ ==
[[Պատկեր:Picture posed in France, near front line trenches, by Major Evarts Tracey, Engineer Corps, U.S.A., to illustrate... - NARA - 530749.tif|200 px|մինի|ձախից|Ֆոսգենի օգտագործումը աշխարհամարտերի ժամանակ]]
Ջրում վատ է լուծվում, իսկ օրգանական լուծիչներում՝ լավ([[բենզոլ]], [[տոլուոլ]], [[քլորոֆորմ]], [[քացախաթթու]] և այլն)։ Այն թափանցիկ [[գազ]] է, որի հոտը նման է նեխած [[մրիրգ|մրգերի]] հոտի։ 8,2&nbsp;°C ջերմաստիճանից ցածր ջերմաստիճաննորում վեր է ածվում անգույն [[հեղուկ]]ի։ Սենյակային ջերմաստիճանում այն կայուն [[նյութ]] է։ Տաքացնելիս մասամբ քայքավում է առաջացնելով [[քլոր]] և [[շմոլ գազ]], իսկ 800&nbsp;°C բարձր ջերմաստիճանում ամբողջությամբ դիսոցվում է<ref>{{Cite web |url=http://encyclopedia.airliquide.com/Encyclopedia.asp?GasID=100 |title=Ֆոսգենի ֆիզիկական հատկություններ |accessdate=2014 թ․ հուլիսի 14 |archive-date=2015 թ․ փետրվարի 24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150224171440/http://encyclopedia.airliquide.com/Encyclopedia.asp?GasID=100 |url-status=dead }}</ref>։ Ֆոսգենի պայթյունից անջատված թունանյութերի քանակը շատ քիչ է, դրա համր ֆոսգենը օգտագործում են պայթուցիկ նյութերում։ Ֆոսգենը [[երկաթ]]ե բալոններում երկար պահելիս առաջանում է երկաթի պենտակարբոնիլ՝ Fe(CO)<sub>5</sub> (կարմրադեղին [[հեղուկ]], որը ծանր է ֆոսգենից և տրոհվում է լույսի ազդեցությամբ ֆոտոկատալիտիկ [[եղանակ]]ով, շմոլ գազի անջատմամբ)։ Ֆոսգենը համարյա չի [[հիդրոլիզ]]վում, դրա համար ֆոսգենի [[ամպ]]ը երկար ժամանակ կարող է մնալ օդում։ Ակտիվ փոխազդում է ամոնիակի հետ առաջացնելով [[կարբամիդ]] և [[ամոնիումի քլորիդ]]`

::<math> COCl_2 + NH_3 \rightarrow (NH_2)_2CO + NH_4Cl</math>: 
Այս ռեակցիան օգտագործվում է  ֆոսգենի [[արտահոսք]]ը հայտնաբերելու համար [[ամոնիակ]]ի լուծույթով թրջված  բամբակը ֆոսգենի միջավայրում սկսում է արձակել ծուխ, որը կազմված է ամոնիումի քլորիդի [[բյուրեղներ]]ից։ 
::<math> HCl + RNCO\xleftarrow{RNH_2{{{*}}}HCl} COCl_2 \xrightarrow {RNH_2} CO(NHR)_2 + HCl </math>

::<math> 3COCl_2 + Al_2O_3 \rightarrow 2AlCl_3 + 3CO_2</math><ref name="chem" />:
Ֆոսգենի լրիվ պոլիկոնդեսացումից երկատոմ [[ֆենոլներ]]ի հետ առաջացնում են [[պոլիկարբոնատ]]ներ` 
::<math> nCOCl_2 + nHOC_6H_4C(CH_3)_2C_6H_4OH \xrightarrow {NaOH} </math>

::<math> \xrightarrow {NaOH} Na[OC_6H_4C(CH_3)_2C_6H_4OCO]_n + (2n-1)NaCl </math><ref name="chem" />:

Ֆոսգենը մտնում է Ֆրիդել-Կրաֆցի [[ռեակցիա]]յի մեջ, օրինակ՝ եռակի արոմատիկ [[ամին]]ների հետ, առաջացնելով ամինոխառնված դիարիլկետոններ, որոնք օգտագործում են [[ներկանյութ]]երի սինթեզի համար՝ 
::<math> COCl_2 + C_6H_5N(CH_3)_2  \rightarrow CO[C_6H_5N(CH_3)_2]_2 + Cl_2 </math>:
Քանակական և որակական անալիզի համար օգտագործում նրա ռակցիան անալինի հետ N,N'դիֆենիլմիզանյութի CO(NHC<sub>6</sub>H<sub>5</sub>)<sub>2</sub> առաջացմամբ<ref name="chem">[http://www.xumuk.ru/encyklopedia/2/4814.html Քիմիական տեղեկագիրք]</ref>։

== Ստացում ==
[[Պատկեր:Phosgene-3D-balls.png|մինի|Կառուցվածք]]
Առաջինը ֆոսգեն ստացավ Հեմֆրի Դեվին [[1812]] թվականին։ Ֆոսգենը ստացվում է [[քլորոֆորմ]]ի թթվեցումից օդի թթվածնով, [[լույս]]ի ազդեցությամբ։ Արդյունաբերության մեջ ֆոսգեն ստանում են CO և Cl<sub>2</sub> տաքացումով՝ ակտիվ ածխի առկայությամբ՝

::<math> CO + Cl_2 \xrightarrow {120-150 C^o, C} COCl_2</math>:
Լաբարատորիաում կարելի հեշտ ստանալ SO<sub>3</sub>-ի և CCl<sub>4</sub>-ի խառնուրդի տաքացումից՝ 
:: <math> 2SO_3 + CCl_4 \rightarrow S_2O_5Cl_2 + COCl_2 </math><ref name="chem" />

== Որպես  թունանյութ ==
Ունի խեղդող հատկություններ։ Մահացու կոնցետրացիան 0,01 - 0,03 մգ/լ, 15 րոպեի ընթացքում։0,022 մգ/լ կոնցենտրացիաով ֆոսգենը արդեն մահացու է 30 րոպեից։0.1 մգ/լ կոնցենտրացիաով ֆոսգենով թունավորման դեպքերի 50 տոկոսը 30 - 60 րոպեների ընթացքում բերել է մահվան, իսկ մնացած 50 տոկոսը մնացել են պարալիզացված։ Ֆոսգենի և թոքային [[հյուսվածք]]ի հպաման ժամանակ առաջանում է [[ալվեոլ]]ների խոցելիություն և արագ զարգացող թոքային իդեմա։ Անտիդոտ գոյություն չունի։ Ֆոսգենից պաշտպանվել կարելի է միայն հակագազի միջոցով։

=== ''Թունային հատկությունները'' === 
Ֆոսգենի գոլորշիները շատ թունավոր են։ Թունավորման հստակ նախանշանները ի հայտ են գալիս թունավորումից 4-ից 8 [[ժամ]] հետո։ Տարբեր աղբյուրներում գրված տեղեկություններից ապացուցվել է, որ 0,004 մգ/լ [[կոնցենտրացիա]]ով ֆոսգենը 60 - 90 [[րոպե]]ների ընթացքում թունավորում չի առաջացնում։ 0,01 մգ/լ կոնցենտրացիաով ֆոսգեն պարունակող [[մթնոլորտ]]ում կարելի է մնալ ընդամենը մեկ ժամ։ Փոքր կոնցենտրացիաով ֆոսգենը ազդում է համային [[ռեցեպտոր]]ների վրա։ Ֆոսգենի հոտը զգացվում է 0,004 մգ/լ կոնցենտրացիաի ժամանակ, բայց ֆոսգենը խոչընդոտում է հոտառական նյարդի ազդեցության։ Այդ ժամանակ ֆոսգենի ավելի մեծ կոնցենտրացիաները անզգալի են մարդու կողմից։

=== ''Ֆիզիոլոգիական ազդեցությունը'' === 
Լատենտային շրջանից հետո առաջանում է ուժեղ [[հազ]], հևոց և դեմքի ու շուրթերի կապտություն։ Արագ զարգացող իդեմիան տանում է շնչահեղձության։ [[Արյուն|Արյան]] ճնշումը կտրուկ ընկնում է, հիվանդը սկսում է շնչել աղմուկով և վերջապես մահանում։ Ֆոսգենի մեծ կոնցենտրցիաներով թունավորման ժամանակ իդեմիան չի զարգանում։ Հիվանդը սկսում է խորը շնչել, ընկնում է գետնին, սկսում է թպրտալ, երեսի [[գույն]]ը սկսում է կապտել և հիվանդը [[մահ]]անում է։ Հեգլերը ֆոսգենով թունավորումը նկարագրում էր այս օրինակով՝
{{քաղվածք|Ուժեղ  և առողջ  մի  երիտասարդ, [[գետ]]ով անցնելիս պատահական  ընկավ  ֆոսգենի  ամպի  մեջ։ Նա արագ  դուրս  եկավ տհաճ  [[հոտ]]ով մթնոլորտից` բարձանալով ցամաք։ Հետո երիտասարդը  դիմեց բժշկին իր մոտ  առաջացած  հազի  պատճառով։ Բժիշկը չկարողացավ հայտնաբերել  հիվանդության  որևէ նախանշաններ, սակայն  նա  հիվանդին զննեց   շատն  լավ։ Բժշկի  բաղադրատոմսին  հետևելով  նա  գնաց քայլելու։ Դրանից  հետո չորս  ժամ  անց նրան  բերեցին հիվանդանոց խորացված իդեմայով և ուժեղ  [[ցիանոզ]]ով, բայց  նրա [[Սիրտ|սրտի]] աշխատանքը շատ լավ  էր։ Դրանից 4,5 ժամ անց հիվանդը  մահացավ։|''Հեգլեր''}} 
Մունտշը այսպես է նկարագրել ֆոսգենով թունավորումը՝
{{քաղվածք|Ցիանոզը և հևոցը  հասնում են  իրենց  բարձրագույն  աստիճանին, սկսում են տնքալ և խնդրել [[օդ]]։ Մահացողը կարծես  թե խեղդվում  է սեփական  հեղուկում, որը  լցնում է նրա  [[թոք]]երը ...|''Մունտշ''}}

== Օգտագործումը զինամթերքում == 
[[Պատկեր:LivensPhosgeneTank.jpg|մինի|Համաշխարհային [[պատերազմ]]ից  պահպանված ֆոսգենով լի [[արկ]]]]
Զինական տեսանկյունից նրա կարևորագույն հատկություններից է լավ լուծելիությոունը [[քլորոպիկրին]]ում, իպրիտում, արիլ և ալկիլքլորարսիններում և թթվային ծխագոյացնող նյութերում՝ [[սիլիցիում]]ի քառավալենտ քլորիդ, [[անագ]], [[տիտան]]։ Ֆոսգենի և ծուխ առաջացնող նյութերի խառնուրդները օգտագործվել են առաջին և երկրորդ համաշխարհային պատերազմներում։

{| class="wikitable"
|-
|+ Ռազմական նշանակում
! Երկիր !! Նշանակում
|-
| [[Գերմանիա]] || Grunkreuz, D-Stoff
|-
| [[Անգլիա]] || PG-Mixture (քլորոպրինի խառնուրդում)
|-
| [[ԱՄՆ]] || CG
|-
| [[Ֆրանսիա]] || Collongite (քառարժեք անագի քլորիդի խառնուրդում)
|-
| [[ՌԴ]] || Фосген
|}

== Կիրառություը  օրգանական սինթեզում ==
Օգտագործում են մի շարք [[ներկանյութ]]եր, պոլիկարբոնատներ, [[միզանյութ]] և նրա [[ածանցյալ]]ները, իզոցիանատներ, անջուր մետաաղների քլորիդներ, պեստիցիդներ ստանալու համար<ref name="chem" />։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
{{Արտաքին հղումներ}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Քիմիական զենք]]
[[Կատեգորիա:Քլորանգիդրիդներ]]