Դիտել Ֆարսալոսի ճակատամարտ էջի աղբյուրը

{{այլ|Ֆարսալոսի ճակատամարտ (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ
|Ճակատամարտի անվանում = Ֆարսալոսի ճակատամարտ
|հակամարտություն = [[Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ]]
|պատկեր = [[պատկեր:Battle of Pharsalus, 48 BC.png|300px]]
|Վերնագիր = Ֆարսալոսի ճակատամարտի սխեմա
|թվական = Մ․թ․ա 48 թվական
|վայր = [[Ֆարսալա|Ֆարսալոս]], [[Հունաստան]]
|արդյունք = Կեսարի հաղթանակ, պոմպեոսականների պարտություն
|հակառակորդ1 = 
|հակառակորդ2 = 
|հրամանատար1 = '''[[Հուլիոս Կեսար]]''' <br> [[Մարկոս Անտոնիոս]] <br> [[Գնեոս Դոմիցիոս Կալվինոս]] <br> [[Պուբլիոս Կոռնելիուս Սուլլա]]
|հրամանատար2 = '''[[Գնեոս Պոմպեոս]]''' <br> [[Տիտոս Լաբիեն]] <br> [[Մետելլոս Սցիպիոն]] <br> [[Լուցիոս Դոմիցիոս Ագենոբարբ (մ․թ․ա 54, կոնսուլ)|Լուցիոս Դոմիցիոս Ագենոբարբ]] <br> [[Լուցիոս Կոռնելիուս Լենտուլոս Կրուս]]
|ուժեր1 = 22 հազար լեգեոներ <br> 1000 հեծյալ
|ուժեր2 = 40 հազար լեգեոներ{{sfn|Fields|2008|pp=55, 62}}{{sfn|Brunt|1971|pp=691–692}}{{sfn|Delbrück|1975|p=545}} <br> 3․000–6․700 հեծյալ
|կորուստներ1 = 230-1200 զոհ{{sfn|Appian|loc=2.82}}
|կորուստներ2 = 6000 զոհ {{sfn|Goldsworthy|2006|p=430}} <br> զորքի մեծ մասը հանձնվել է
}}

'''Ֆարսալոսի''' կամ '''Ֆարսալի ճակատամարտ''', [[Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ]]ի [[վճռական ճակատամարտ]]։ Տեղի է ունեցել մ․թ․ա․ 48 թվականի օգոստոսի 9-ին կենտրոնական [[Հռոմեական Հունաստան|Հունաստանում]], որտեղ միմյանց դեմ են դուրս եկել մի կողմից [[Հուլիոս Կեսար]]ը իր դաշնակիցների հետ, մյուս կողմից՝ հանրապետական զորքերը՝ [[Պոմպեոս]]ի գլխավորությամբ։ Պոմպեոսի պաշտպանության տակ էին գտնվում նաև սենատորների մեծ մասը, որոնք հիմնականում [[օպտիմատներ]] էին։ Վերջիս զորքերը թվապես գերազանցում էին Կեսարի զորքերին։

Մի քանի ամիս շարունակվող տարակուսանքներից հետո երկու զորքերը դուրս են եկել իրար դեմ։ Կեսարը ուներ ավելի թույլ և անբարենպաստ դիրք, քան Պոմպեոսը։ Նա իր 22 հազար լեգեոներների հետ մաիասն շրջափակման մեջ էր գտնվում թշնամական երկրում, իսկ Պոմպեոսը, որի զորքերը մոտավորապես երկու անգամ ավելի մեծ էին, գտնվում էր գետի հակառակ ափին։ Պոմպեոսը ցանկանում էր ձգձգել ճակատամարտի պահը՝ կարծելով, որ հակառակորդը վերջիվերջո սովից և ուժասպառությունից կհանձնվի։ Այնուամենայնիվ, հայտնվելով սենատորների և իր սպաների ճնշման տակ՝ Պոմպեոսը ճակատամարտում է, սակայն ջախջախիչ պարտություն է կրում, փախչում է ճամբարից՝ հագնելով շարքային մարդու հագուստներ։ Շուտով [[Պտղոմեոս XIII Թեոս Ֆիլոպատոր|Պտղոմեոս XIII-ի]] հրամանով Պոմպեոսը սպանվում է [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս]]ում։

== Նախապատմություն ==
{{Հիմնական|Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ#Նախապատմություն {{!}} Մինչև պատերազմ|Ռուբիկոնի գետանցում|Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ#Երթ դեպի Հռոմ {{!}} Երթ դեպի Հռոմ|Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ#Առաջին իսպանական արշավանք {{!}} Առաջին իսպանական արշավանք|Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ#Դիրախիումի ճակատամարտ {{!}} Դիրախիումի ճակատամարտ}}{{Բազմապատիկ պատկերներ|գոտի=right|ուղղություն=vertical|վերնագիր=|լայնություն=250|պատկեր1=Retrato de Julio César (26724093101).jpg|նկարագրություն1=[[Հուլիոս Կեսար]]ը  հռոմեական պետական, քաղաքական և ռազմական գործիչ, զորավար, գրող, պատմագիր էր։ Նա հպատակեցրել է ամբողջ [[Գալլիա]]ն, արշավանքներ է ձեռնարկել դեպի [[Բրիտանական կղզիներ|Բրիտանիա]]։ Հաղթել է քաղաքացիական պատերազմն ընդդեմ պոմպեոսականների, դարձել ցմահ դիկտատոր։ Սպանվել է մ․թ․ա․ 44 թվականին Հռոմում։|պատկեր2=Pom004.jpg|նկարագրություն2=[[Պոմպեոս]]ը հռոմեական նշանավոր զորավար և քաղաքական գործիչ։ Նա վարել է քաղաքացիական պատերազմ ընդդեմ կեսարականների և Ֆարսալոսի ճակատամարտում պարտություն կրելով՝ երկու ամիս անց սպանվել է [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոսում]]՝ [[Պտղոմեոս XIII Թեոս Ֆիլոպատոր|Պտղոմեոս XIII]]-ի հրամանով։}}

Առաջին եռապետության փլուզումից հետո սրվում են [[Հուլիոս Կեսար|Կեսարի]] և [[Գնեոս Պոմպեոս|Պոմպեոսի]] հարաբերությունները սրվում են, ինչից հետո Կեսարը, այլ ելք չտեսնելով, [[Ռուբիկոնի գետանցում|անցնում է Ռուբիկոնը]] և մեկը մյուսի հետևից գրավելով մի շարք բուն իտալական քաղաքներ՝ սկսում է [[Բրունդիզիայի պաշարում|Բրունդիզիայի պաշարումը,]] որտեղ իր զորքերով տեղակայված էր Պոմպեոսը։ Շուտով Պոմպեոսը պաշարված քաղաքի նավահանգստից նավերով սկսում է տեղափոխվել [[Բալկանյան թերակղզի]], ինչին չի կարողանում խանգարել Կեսարը, որը համեմատաբար ավելի թույլ ծովային ուժեր ուներ։ Շուտով Կեսարը մուտք է գործում [[Հռոմ]], իսկ որոշ ժամանակ անց արշավում դեպի [[Հռոմեական Իսպանիա|Իսպանիա]]՝ պոմպեոսական պրովինցիա, որը հեշտությամբ հպատակեցնում է իրեն և նոր կառավարիչներ նշանակում։

Վերադառնալով Հռոմ՝ Կեսարը սկսում է Բալկաններ մեկնելու պատրաստություն տեսնել։ Շուտով՝ մ․թ․ա․ 48 թվականի հունվարի 5-ին, Կեսարը ափ է իջնում [[Էպիրուս]]ում և սկսում ճակատամարտի պատրաստություններ տեսնել։ Նա կարողանում է ցամաքից շրջափակման մեջ գցել հակառակորդին, սակայն շուտով պարտություն է կրում [[Դիրախիումի ճակատամարտ]]ում և սկսում շարժվել դեպի կենտրոնական [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկաններ]], որտեղ Ֆարսալի մոտ հանդիպում է հակառակորդին։

== Ճակատամարտի անվանում ==
Չնայած ճակատամարտը ժամանակակից պատմաբանների կողմից հաճախ անվանվում է Ֆարսալոսի ճակատամարտ, այս անվանումը հազվադեպ է օգտագործվել անտիկ սկզբնաղբյուրներում։ Կեսարը ճակատամարտն անվանում է ''«proelium in Thessaliā»'' («ճակատամարտ Թեսալիայում»), [[Ցիցերոն]]ը և Հիրտոսն այն անվանում են ''«Pharsālicum proelium»'' (Ֆարսալական ճակատամարտ) կամ ''«pugna Pharsālia»'' (Ֆարսալյան ճակատամարտ)․ նույնանման արտահայտությունները օգտագործվել են նաև այլ հեղինակների կողմից։ Սակայն Հիրտոսը (եթե նա է [[Ալեքսանդրյան պատերազմ (գիրք)|«Ալեքսանդրյան պատերազմի»]] հեղինակը) նշում է նաև, որ ճակատամարտը տեղի է ունեցել ''«Palaepharsalus»''-ում․ նույն անունը օգտագործում է նաև Ստրաբոնը, Ֆրոնտինոսը, Եվտրոպոսը և [[Օրոսիուս Պաուլուս|Օրոսիուսը]]։ [[Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ|Քաղաքացիական պատերազմին]] նվիրված իր պոեմի մեջ Լուկանոսը հաճախակի օգտագործում է «Ֆարսալիա» անվանումը<ref name="Morgan 1983, p. 27">Morgan (1983), p. 27.</ref>։ Միակ անտիկ սկզբնաղբյուրները, որոնք ճակատամարտը անվանում են Ֆարսալոսի, ''«Fasti Amiternini»'' անունով հայտնի օրացույցն է, նաև [[Պլուտարքոս]], Ապպիանոս և Պոլիենոս պատմիչները<ref name="Morgan 1983, p. 27"/>։ Ուստի որոշ գիտնականներ պնդում են, որ ''«Ֆարսալիա»'' անվանումը ավելի ճիշտ կլինի ճակատամարտի համար, քան ''«Ֆարսալոսը»''<ref>Postgate (1905); Bruère (1951).</ref>։

== հակառակորդ զորքեր ==
=== Կեսարի ուժեր ===

[[Կեսար Հուլիոս|Կեսարը]] իր զորքի թվաքանակի մասին հայտնում է հետևյալ տվյալները․ 22 հազար մարդ 80 կոհորտաներում և 1,000 հեծելազոր<ref name=LBC>John Leach, ''Pompey the Great'', p. 204; P. A. Brunt, ''Italian Manpower'', p. 691; Julius Caesar, ''Commentarii de Bello Civili'', III, 89.2.</ref>։

Կեսարի զորքի կազմի մեջ էին մտնում հետևյալ լեգեոնները՝

*[[Գալլական պատերազմներ]]ի վետերան լեգեոնները․ Կեսարի սիրելի լեգեոնը՝ [[X Զույգ լեգեոն|X Զույգը]], և հետագայում այս անուններով հայտնի դարձած լեգեոնները՝ [[VIII Օգոստոսյան լեգեոն|VIII Օգոստոսյան]], [[IX Իսպանական լեգեոն|IX Իսպանական]] և [[XII Կայծակնային լեգեոն|XII Կայծակնային]] լեգեոնները։
*Հենց [[Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմի]] համար հավաքված լեգեոններ․ հետագայում այս անուններով հայտնի դարձած լեգեոնները՝ [[I Գերմանական լեգեոն|I Գերմանական]], [[III Գերմանական լեգեոն|III Գերմանական]] և [[IV Մակեդոնական լեգեոն|IV Մակեդոնական]] լեգեոնները։	

Սակայն այս լեգեոնները ուժեղ չէին։ Լեգեոններից մի քանիսը Ֆարսալոսի ճակատամարտի ժամանակ ունեին ընդամենը 1000 զինվոր, ինչի պատճառը [[Դիրախիումի ճակատամարտ]]ում տված կորուստներն էին, ինչպես նաև Կեսարի՝ արագ առաջ շարժվելու ցանկությունը՝ ի հակադրություն դանդաղ, բայց մեծ բանակով առաջ գնալուն<ref>{{Cite news |title=Battle of Pharsalus |url=http://militaryhistory.about.com/od/battleswarsto1000/p/pharsalus.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130625031921/http://militaryhistory.about.com/od/battleswarsto1000/p/pharsalus.htm |archive-date=2013 թ․ հունիսի 25 |accessdate=2013 թ․ հունիսի 18 |publisher=militaryhistory.com}}</ref>։

=== Պոմպեոսի ուժեր ===
Բացի [[Հռոմեական Իտալիա|Իտալիայից]] բերված 5 լեգեոնները՝ [[Պոմպեոս]]ը ուներ նաև 1 լեգեոն [[Կիլիկիա]]յից, [[Հռոմեական Հունաստան|Հունաստանից]] և 2 լեգեոն [[Ասիա (հռոմեական պրովինցիա)|Ասիայից]], որոնք կազմավորված էին կոնսուլ Լենտինոսի կողմից{{sfn|Sheppard|2006|p=37}}։ Այդ լեգեոնների մեջ բաշխել է մի շարք վետերաններ, որոնք նոր են հավաքագրվել Հունաստանից, ինչպես նաև 15 կոհորտա, որոնք գրավվել են [[Կեսար Հուլիոս|Կեսարի]] աջակցի՝ Գայոս Անտոնիոսի կողմնակից [[Իլիրիա]]յում{{sfn|Sheppard|2006|pp=37–38}}։ Պոմպեոսի ուժերը համալրվել են նաև Կեսարի հարձակումից հետո Իսպանիայից փախած կոհորտաներով{{sfn|Fields|2008|p=62}} և սպասում էր ևս 2 լեգեոնների, որոնք գալիս էին Սիրիայից և հավաքվել էին իր աներոջ՝ Մետելլոս Սցիպիոնի կողմից{{sfn|Sheppard|2006|p=38}}։ Այդպիսով իր զորքի լեգեոնների թիվը հասնում է 11-ի, որից 88 կոհորտան ճամբարել էին Ֆարսալոսի մոտ՝ կազմելով շուրջ 40 հազար ծանրազեն հետևակ{{sfnm|1a1=Fields|1y=2008|1pp=55, 62|2a1=Brunt|2y=1971|2pp=691–692|3a1=Delbrück|3y=1975|3p=545}}{{efn|Caesar put the strength of Pompey's legionaries at 45,000 regular soldiers plus 2,000 [[Evocatus|re-enlisted veterans]] in 110 cohorts (11 legions), but neglected to subtract 7 cohorts left to guard the camp and failed to mention altogether another 15 left behind at Dyrrachium on garrison duty.{{sfn|Fields|2008|pp=55, 62}}{{sfn|Brunt|1971|pp=691–692}}{{sfn|Delbrück|1975|p=545}} The figure of 40,000 legionaries in 88 cohorts, which tallies with the number of cohorts detached (22 from 110), is given by [[Eutropius (historian)|Eutropius]] and [[Orosius]],{{sfnm|1a1=Eutropius|1loc=6.20|2a1=Orosius|2loc=6.15.23}} following [[Livy]] and probably, ultimately, Caesar's officer [[Gaius Asinius Pollio (consul 40 BC)|Gaius Asinius Pollio]]. Brunt suggested that Caesar's figure of 47,000 corresponds to the whole of Pompey's army, not all of which fought at Pharsalus.{{sfn|Brunt|1971|pp=691–692}}{{sfn|Delbrück|1975|p=545}} }}։ Պոմպեոսի օժանդակ (օտարերկրա) ուժերը՝ հտևակը և հեծելազորը, գերազանցում էին Կեսարի տրամադրության տակ եղածին (չնայած նրա օժանդակ ուժերի մասին թվերը հստակ չեն)․ նրա զորքը բազմազգ էր և իր մեջ ներառում էր գալլական և գերմանական հեծելազոր, ինչպես նաև Արևելքի բազմալեզու ազգերի՝ փյունիկացիների, կրետեացի պարսատիկավորների, հույների, հրեաների, արաբների, անատոլիացների, հայերի և շատ այլ ազգերի ուժեր, ինչից հետո Պոմպեոսը այդ տարասեռ զորքին է միացնում նաև իր ստրուկներից զորակոչված հեծյալների գունդը{{sfn|Sheppard|2006|pp=38, 60–61}}։ Այդ օտարերկրացիներից շատերի ղեկավարումը իրականացնում էին հենց իրենց կառավարիչները՝ տասնյակից ավել բռնապետեր և մանր թագավորներ, որոնք Արևմուտքում գտնվում էին հռոմեական ազդեցության ոլորտում կամ հանդիսանում էին Պոմպեոսի կամակատարները{{sfn|Sheppard|2006|pp=38, 60–61}}{{efn|Caesar mentions that Pompey raised 7,000 cavalry, 3,000 archers and two 600-strong cohorts of [[Sling (weapon)|sling]]ers (before Dyrrachium),{{sfn|Caesar|loc=3.88}} but many of these men would be used for garrisoning and other non-combat-related duties.{{sfn|Appian|loc=2.49}} }}։ Պոմպեոսի հեծելազորի թվաքանակի մասին կան տարբեր տեղեկություններ․ ըստ Շեպպարդի՝ Պոմպեոսը իր հետ ունեցել է 6700 հեծյալ{{sfn|Sheppard|2006|p=61}}, իսկ Հանս Դելբրյուկը կարծում էր, որ նրանց թիվն էլ ավելի քիչ էր՝ 3 հազար{{sfn|Delbrück|1975|p=549}}։

== Դասավորություն ==
[[պատկեր:BattlePharsalus-LIX.png|մինի|288x288փքս|Ֆարսալոսի ճակատամարտի լեգեոնները, դրանց հրամանատարները և դասավորությունը|ձախից]]

Ըստ Կեսարի «[[Նոթեր քաղաքացիական պատերազմի մասին]]» գրքի՝ Պոմպեոսի զորքի դասավորությունը հետևյալն էր․ ձախ թևում գործում էին այն երկու լեգեոնները, որոնք Սենատի որոշմամբ իրեն էր հանձնել Կեսարը, որտեղ գտնվում էր նաև Պոմպեոսը, կենտրոնական մասը հանձնված էր [[Մետելլոս Սցիպիոն]]ին և նրա սիրիական լեգեոններին, իսկ աջ թևում գտնվում էին մի լեգեոն և [[Լուցիոս Աֆրանիոս|Աֆրանիոսի]] ջանքերով փրկված իսպանական կոհորտաները (այդ զորքերին Պոմպեոսը համարում էր ամենավստահելին)։ Յոթ կոհորտաներ թողնվել էին ճամբարում՝ այն պաշտպանելու համար<ref>{{Cite book |title=Սերգեյ Լվովիչ Ուտչենկո, «Հուլիոս Կեսար» |publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն |year=1980 |location=Երևան |pages=294}}</ref>։

Կեսարի զորքի դասավորությունը հետևյալն էր․ աջ թևում էր գտնվում 10-րդ լեգեոնը, ձախում՝ 8-րդ և 9-րդ լեգեոնները (2 լեգեոն, քանի որ վերջիններս մեծ կորուստներ էին կրել Դիրախիումի ճակատամարտում)։ Ձախ թևի հրամանատարությունը հանձնված էր [[Մարկոս Անտոնիոս]]ին, աջինը՝ [[Պուբլիոս Սուլլա]]յին, իսկ կենտրոնինը՝ [[Դոմիցիոս Կալվինոս]]ին։ Կեսարը հասկացել էր, որ Պոմպեոսի անհամեմատ ավելի հզոր հեծելազորը կարող է շրջանցել իր աջ թևը և հարվածել թիկունքից, ինչի պատճառով էլ նա երրորդ գծի ամեն լեգեոնից մի կոհորտա է առանձնացնում և կազմում 4-րդ գիծ՝ նրանց հայտնելով, որ հավանաբար հենց նրանք են վճռելու ճակատամարտի ելքը։ Նա 3-րդ գծի զինվորներին հրամայում է առանց ազդանշանի հարձակման չնետվել, որպեսզի հակառակորդը չնկատի առանձնացված 4-րդ գիծը<ref name="։295">{{Cite book |title=Սերգեյ Լվովիչ Ուտչենկո, «Հուլիոս Կեսար» |publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն |year=1980 |location=Երևան |pages=295}}</ref>։

== Ճակատամարտ ==
{{external media|width=210px|align=right|video1=[https://www.youtube.com/watch?v=TT6l5kBBnF8 Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ․ մաս 2 (Ֆարսալոսի ճակատամարտ)]}}{{Հատված|Վերնագիր=Կեսարի և իր ցենտուրիոններից մեկի խոսակցությունը ճակատամարտից առաջ|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն= '''Կեսար։''' Գայո՛ս Կրաստինոս, մենք հաղթելու ի՞նչ հույսեր ունենք, ինչպիսի՞ն է տրամադրությունը։

'''Ցենտուրիոն։''' Մենք լիակատար հաղթանակ կտանենք, Կեսա՛ր։ Այսօր ողջ լինեմ թե մեռած, դու ինձ կգովես,- այդ խոսքերով Ցենտուրիոնը առաջինն է նետվում մարտի՝ իր հետևից տանելով մի ամբողջ մանիպուլ։|Նկարագրություն=|Հավասարեցում=right|Լայնություն=250px|Բարձրություն=|Տառատեսակի չափ=14px|Ֆոն=#eeeeee|Առանց ընդհատումների=}}
Ճակատամարտը սկսվում է մ․թ․ա․ 48 թվականի օգոստոսի 9-ին։ Առաջին հարվածը հասցնում է [[Հուլիոս Կեսար|Կեսարի]] հետևակը, որն ուղղված էր ընդդեմ հակառակորդի կենտրոնական մասի։ Մինչ այնտեղ շարունակվում էր թեժ մարտերը, ինչպես սպաստվում էր, [[Պոմպեոս]]ի անհամեմատ ավելի ուժեղ հեծելազորը հետ է մղում Կեսարի զորքի աջ թևում կռվող հեծյալներին և սկսում առաջ շարժվել, որտեղ գտնվում էր անպաշտպան աջ թևը։ Տեսնելով դա՝ Կեսարը ազդանշան է տալիս իր կողմից նախօրոք առանձնացրած չորրորդ գծին առաջ շարժվել, որի կատաղի գրոհի արդյունքում հանկարծակիի է գալիս պոմպեոսական հեծելազորը։ Պոմպեոսի հեծելազորը, նետաձիգները և պարսատիկավորները հանկարծակիի գալով՝ փախուստի են դիմում, ինչի արդյունքում բաց է մնում Պոմպեոսի զորքի ձախ թևը։ Հենց սա էլ վճռում է ճակատամարտի ելքը<ref name="։295"/>։ Այդժամ Կեսարը կռվի մեջ է մտցնում նաև 3-րդ գծի թարմ ուժերը, որոնց նա նախօրոք հրամայել էր առանց ազդանշանկի մարտի մեջ չմտնել։ Այդ ամենի արդյունքում պոմպեոսականները չեն դիմանում ճնշմանը, և փախուստը համընդհանուր է դառնում։

Սակայն Կեսարը չի բավարարվում միայն այն բանով, որ հակառակորդը պարտություն է կրել ռազմի դաշտում։ Նա հետապնդման է անցնում, մեծ թվով գերիներ վերցնում, գրավում նույնիսկ հակռակորդի ռազմաճամբարը և մեծ թվով ավար գրավում։ Կեսարի զինվորները, ճամբարում այդքան ավար տեսնելով, զարմանքի են մատնվել, քանի որ դա ապացուցում է, որ հակառակորդը նույնսիկ չի էլ մտածել այն մասին, որ կարող է պարտություն կրել։ Ճակատամարտի հաջորդ իսկ օրը բոլոր այն ջոկատները, որոնք շարունակում էին դիմադրություն ցուցաբերել շրջակա բլուրներում, անձնատուր են լինում։ Կեսարը մեղմ է վարվում բորի հետ և ներում շնորհում նրանց։ Կեսարը հրամայում է նաև այրել Պոմպեոսի նամակագրությունը, որպեսզի չբացահայտվեն նրա գաղտնի կապերն ու կողմնակիցները<ref name="։296">{{Cite book |title=Սերգեյ Լվովիչ Ուտչենկո, «Հուլիոս Կեսար» |publisher=«Հայաստան» հրատարակչություն |year=1980 |location=Երևան |pages=296}}</ref>։

== արդյունք և հետագա դեպքեր ==
Ճակատամարտի արդյունքում [[Հուլիոս Կեսար|Կեսարը]] վճռական հաղթանակ է տանում, ինչը փոխում է [[Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ|քաղաքացիական պատերազմի]] ամբողջ ընթացքը։ Տեսնելով իր զորքի պարտությունը՝ [[Պոմպեոս]]ը փախուստի է դիմում դեպի [[Լարիսա (քաղաք)|Լարիսա]], որտեղից էլ պատրաստվում էր մեկնել իր ընտանիքի մոտ, վերցնել նրանց և փախուստի դիմել։ Երբ իր ընտանիքի հետ միասին նա արդեն բաց ծովում էր, միտք է հղանում մեկնել [[Պարթևստան]], այնտեղ քաղաքական ապաստան գտնել, նոր զորք հավաքել և վերադառնալ, սակայն նրա բարեկամներն ու կողմնակիցները կտրուկ մերժում են այս առաջարկը, ինչից հետո նա ստիպված է լինում մենել [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|Եգիպտոս]]՝ [[Պտղոմեոս XIII Թեոս Ֆիլոպատոր|Պտղոմեոս XIII]]-ի երկիր։ Սակայն ափ իջնելով Եգիպտոսում՝ Պոմպեոսը սպանվում է հենց փարավոնի կարգադրությամբ։

Շուտով Կեսարը նույնպես ժամանում է Եգիպտոս, խառնվում ընթացքող քաղաքացիական պատերազմին և փարավոն դարձնում [[Կլեոպատրա]]յին։ Նա այնտեղից մեկնում է [[Հռոմ]], ապա արշավանք ձեռնարկում դեպի [[Աֆրիկա]], հաղթանակ տանում քաղաքացիական պետերազմում պոմպեոսական կուսակցության նոր ղեկավարի՝ [[Մետելլոս Սցիպիոն|Սցիպիոնի]], [[Մարկոս Պորկիոս Կրտսեր|Կատոնի]] նկատմամբ, ապա [[Հռոմեական Իսպանիա|Իսպանիայում]] տեղի ունեցած [[Մունդայի ճակատամարտ]]ով վերջ է դնում [[քաղաքացիական պատերազմ]]ին, սակայն շուտով էլ [[Հուլիոս Կեսարի սպանություն|սպանվում է]] մարտյան իդոսների ժամանակ։

== Մշակույթում ==
Ճակատամարտի անվամբ է անվանակոչվել հետևյալ գեղարվեստական աշխատությունը, աշխարհագրական միավորը և բիզնես կազմակերպությունը․

*[[Ֆարսալիա (Լուկանոս)|Ֆարսալիա]], պոեմ՝ գրված Լուկանոսի կողմից,
*[[Ֆարսալիա, Նյու Յորք]], ԱՄՆ
*Pharsalia Technologies ընկերություն

[[Ալեքսանդր Դյումա (հայր)|Ալեքսանդր Դյումայի]] «[[Երեք հրացանակիրներ]]» գրքում հեղինակը հղում է կատարում [[Հուլիոս Կեսար|Կեսարի]] հրամաններից մեկին, ըստ որի՝ նա իր զինվորների կոչ է անում հարվածել հակառակորդների դեմքին, քանի որ նրանց սնափառությունն ավելի արժեքավոր է իրենց համար, քան կյանքը<ref>{{Cite book |last=Dumas |first=Alexander |title=The Three Musketeers |date=2009 |publisher=Oxford University Press |isbn=0199538468 |page=620}}</ref>։

== Տես նաև ==
*[[Կեսարի քաղաքացիական պատերազմ]]

== Նշումներ ==
{{Ծանցանկ|group=Ն}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանտուփ}}

== Աղբյուրներ ==
=== Անտիկ աղբյուրներ ===

{{Սյուն}}
*[[Ապպիանոս]], ''[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Appian/Civil_Wars/2*.html «Քաղաքացիական պատերազմներ»]''
*Հուլիոս Կեսար, ''[[Նոթեր քաղաքացիական պատերազմի մասին|«Նոթեր քաղաքացիական պատերազմի մասին»]]''
*Eutropius, ''Abridgement of Roman History''
*Frontinus, ''Strategemata''
*Lucan, ''Pharsalia''
*Orosius, ''Seven Books of History against the Pagans''
*[[Պլուտարքոս]], ''Parallel Lives''
{{Սյուն ավարտ}}

=== Ժամանակակից աղբյուրներ ===
* {{Cite book |last=Brunt |first=P.A. |title=Italian Manpower 225 B.C. – A.D. 14 |publisher=Clarendon Press |year=1971 |isbn=0-19-814283-8 |place=Oxford}}
* {{Cite book |last=Delbrück |first=Hans |title=History of the Art of War volume 1: Warfare in Antiquity |publisher=University of Nebraska Press |year=1975 |isbn=0-8032-6584-0 |edition=3rd |place=Lincoln |translator=Walter J. Renfroe Jr. |authorlink=Hans Delbrück |origyear=1900}}
* {{Cite book |last=Fields |first=Nic |title=The Roman Army: the Civil Wars 88–31 BC |date=2008 |publisher=Osprey Publishing |isbn=978-1-84603-262-2 |place=Oxford<!-- |publicationdate=2008-10-10-->}}
* {{Cite book |last=Goldsworthy |first=Adrian |title=Caesar: The Life of a Colossus |publisher=Weidenfeld & Nicolson |year=2006 |isbn=0-297-84620-5 |place=London |authorlink=Adrian Goldsworthy}}
* {{Cite journal |last=Morgan |first=John D. |year=1983 |title=Palaepharsalus – The Battle and the Town |url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-archaeology_1983-01_87_1/page/23 |journal=[[American Journal of Archaeology]] |volume=87 |pages=23–54 |jstor=504663 |number=1}}
* {{Cite book |last=Sheppard |first=Simon |url=http://droppdf.com/files/MHI6G/pharsalus2006sheppard.pdf |title=Pharsalus 48 BC: Caesar and Pompey – Clash of the Titans |publisher=Osprey Publishing |year=2006 |isbn=1-84603-002-1 |place=Oxford |access-date=2020 թ․ հունիսի 16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222150404/http://droppdf.com/files/MHI6G/pharsalus2006sheppard.pdf |archive-date=2020 թ․ փետրվարի 22}}

== Գրականություն ==
* Bruère, Richard Treat, (1951). [https://www.jstor.org/stable/265967 "Palaepharsalus, Pharsalus, Pharsalia"]. ''Classical Philology'', Vol. 46, No. 2 (Apr., 1951), pp.&nbsp;111–115.
* Gwatkin, William E. (1956). [https://www.jstor.org/stable/283876 "Some Reflections on the Battle of Pharsalus"], ''Transactions and Proceedings of the American Philological Association'', Vol. 87.
* James, Steven (2016). [https://www.academia.edu/19860273/48_BC_The_Battle_of_Pharsalus, "48 BC: The Battle of Pharsalus"]. Non-peer-reviewed publication.
* Holmes, T. Rice (1908). [https://www.jstor.org/stable/636174 "The Battle-Field of Old Pharsalvs"] (The Battle-Field of Old Pharsalus). ''The Classical Quarterly'', Vol. 2, No. 4 (Oct., 1908), pp.&nbsp;271–292.
* Lucas, Frank Laurence (1921). [https://www.jstor.org/stable/30102514?seq=1  "The Battlefield of Pharsalos"], ''Annual of the British School at Athens'', No. XXIV, 1919–21.
* Nordling, John G. (2006). [https://www.jstor.org/stable/30038647 "Caesar's Pre-Battle Speech at Pharsalus (B.C. 3.85.4): ''Ridiculum Acri Fortius ... Secat Res''"]. ''The Classical Journal'', Vol. 101, No. 2 (Dec. - Jan., 2005/2006), pp.&nbsp;183–189.
* Pelling, C. B. R. (1973). [https://www.jstor.org/stable/4435333 "Pharsalus"]. ''Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte''. Bd. 22, H. 2 (2nd Qtr., 1973), pp.&nbsp;249–259.
* Perrin, B. (1885). [https://www.jstor.org/stable/287135 "Pharsalia, Pharsalus, Palaepharsalus"]. ''The American Journal of Philology'', Vol. 6, No. 2 (1885), pp.&nbsp;170–189.
* Postgate, J. P. (1905). [https://www.jstor.org/stable/696412 "Pharsalia Nostra"]. ''The Classical Review'', Vol. 19, No. 5 (Jun., 1905), pp.&nbsp;257–260.
* Rambaud, Michel (1955). [https://www.jstor.org/stable/4434412 "Le Soleil de Pharsale"], ''Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte '', Vol.3, No.4.
* Searle, Arthur (1907). [https://www.jstor.org/stable/310555 "Note on the Battle of Pharsalus"]. ''Harvard Studies in Classical Philology'', Vol. 18 (1907), pp.&nbsp;213–218.
* Wylie, Graham (1992). [https://www.jstor.org/stable/41541372 "The Road to Pharsalus"]. ''Latomus'', T. 51, Fasc. 3 (Juillet-Septembre 1992), pp.&nbsp;557–565.

== Արտաքին հղումներ ==
{{Commons category|Battle of Pharsalus}}
* [https://www.ancient.eu/article/697/the-battle-of-pharsalus/ Ֆարսալոսի ճակատամարտ, www.ancient.eu]

[[Կատեգորիա:Կեսարի քաղաքացիական պատերազմի ճակատամարտեր]]
[[Կատեգորիա:Հուլիոս Կեսար]]
[[Կատեգորիա:Հռոմի հանրապետության ճակատամարտեր]]
[[Կատեգորիա:Ճակատամարտեր Հունաստանում]]
[[Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 48]]
[[Կատեգորիա:Մ․թ․ա․ 1-ին դարը Հունաստանում]]
[[Կատեգորիա:Մ․թ․ա․ 1-ին դարի ճակատամարտեր]]
[[Կատեգորիա:Օգոստոսի 9]]