Դիտել Սիմոն Վրացյան էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ
 | հայերեն անուն = Սիմոն Վրացյան
 | բնօրինակ անուն = 
 | պատկեր =Simon Vratsian.jpg
 | պատկերի լայնություն = 250px
 | նկարագրություն =

 | տիտղոս = [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] վարչապետ
 | դրոշ = Flag of Armenia.svg
 | կառավարման սկիզբ = [[Նոյեմբերի 25]], [[1920]]
 | կառավարման ավարտ  = [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]]
 | կառավարման ժամանակ = 
 | նախորդող = [[Համո Օհանջանյան]]
 | հաջորդող = Պաշտոնը կասեցվել է

 | տիտղոս_2 = [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] Արտաքին գործերի նախարար
 | դրոշ_2 = Flag of Armenia.svg
 | կառավարման սկիզբ_2 = [[Նոյեմբերի 25]], [[1920]]
 | կառավարման ավարտ_2  = [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]]
 | կառավարման ժամանակ_2 = 
 | նախորդող_2 = [[Համո Օհանջանյան]]
 | հաջորդող_2 = Պաշտոնը կասեցվել է

 | տիտղոս_3 = [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] Գյուղատնտեսության ու պետական գույքի նախարար
 | դրոշ_3 = Flag of Armenia.svg
 | կառավարման սկիզբ_3 = [[Ապրիլի 3]], [[1920]]
 | կառավարման ավարտ_3  = [[Նոյեմբերի 23]], [[1920]]
 | կառավարման ժամանակ_3 = 
 | նախորդող_3 = [[Թադևոս Թոշյան]]
 | հաջորդող_3 = [[Արշակ Հովհաննիսյան]]

 | տիտղոս_4 = [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] Աշխատանքի նախարար
 | դրոշ_4 = Flag of Armenia.svg
 | կառավարման սկիզբ_4 = [[Ապրիլի 3]], [[1920]]
 | կառավարման ավարտ_4  = [[Նոյեմբերի 23]], [[1920]]
 | կառավարման ժամանակ_4 = 
 | նախորդող_4 = 
 | հաջորդող_4 = [[Արշակ Հովհաննիսյան]]

| ծննդյան օր = [[1882]]
| ծննդավայր = գ. Մեծ Սալա, [[Նոր Նախիջևան]] <br>  ([[Ռուսաստան]]) {{flagicon|Russia|Ռուսաստան}}
| վախճանի օր = [[Մայիսի 21]] [[1969]]
| վախճանի վայր = [[Բեյրութ]] <br>([[Լիբանան]]) {{flagicon|Lebanon|Լիբանան}}
 | դինաստիա = 
 | հայր = 
 | մայր = 
 | ամուսին = 
 | զավակներ = 
 | պարգևներ = 
 | ինքնագիր = 
 | Վիքիպահեստում =
}}
{{Լուսանկարի հատված
 |պատկեր=
 |դիրք=right
 |լայնք=70 
 |ընդհանուր=450 
 |վերև=120
 |աջ=95 
 |ներքև=0 
 |ձախ=185
 |շրջանակ= 
 |մեծացնել = 100}}
'''Սիմոն Վրացյան''' (''Սիմավոն Ղազարոսի Գռուզյան'') ({{ԱԾ}}) (դասական ուղղագրությամբ՝ Սիմոն Վրացեան), հայ հասարակական-քաղաքական, ազգային պետական գործիչ, [[Դաշնակցական կուսակցություն|դաշնակցական]] ղեկավար։ Եղել է [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի առաջին հանրապետության]] հիմնադիրներից մեկը, գյուղատնտեսության և պետական գույքի, ինչպես նաև աշխատանքի նախարար ու [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն (1918-1920)|չորրորդ վարչապետը]]։

== Կենսագրություն ==
Սիմոն Վրացյանը ծնվել է [[1882]] թվականի մարտի 24-ին Ռոստովի մերջակայքում՝ [[Նոր Նախիջևան]]ի Մեծ Սալա գյուղում, Ղրիմից գաղթած գյուղացու ընտանիքում։ Նրա հայրը հարուստ, բայց աղքատացած Մերկյան Քերոբի ժառանգներից էր՝ չարքաշ հողագործ և վարձու աշխատավոր։ Ավելի ուշ, երբ տնից հեռու էր, հայրը՝ Ղազարոսը, [[Նոր Նախիջևան]]ում իջևանատուն ուներ և ապրում էր ավելի բավարար նյութական պայմաններում։ Ղազարոսի ընտանիքը կրում էր Գռուզյան (Գրուզյան) ազգանունը, համաձայն ընտանեկան ավանդության «գռուզ» (գանգուր) մազեր ունենալու պատճառով, որը դպրոցում դարձավ Գրուզինյան, ապա թարգմանվեց հայերեն՝ Վրացյան<ref>Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանի կյանքն ու գործունեությունը. վաղ շրջան, «Պատմաբանասիրական հանդես», 2008թ․, թ․Ե, էջ 110։</ref>։

Ընտանիքի կազակական բնակավայր տեղափոխվելու պատճառով՝ Ս․Վրացյանը սկզբնական կրթությունը ստացել է ռուսական դպրոցում, մի հանգամանք, որը չափազանց վշտացրել է ավանդապահ ու հավատացյալ մորը։ Ինչպես վկայում է Սիմոն Վրացյանն իր հուշերում, մայրն անընդհատ կրկնում էր․ «Վախ, վախ, զավակներս ձեռքե կերթան», իսկ երբ հայրը նրան տանում է ռուսական դպրոց, մոր վերջին խոսքը լինում է «Նայե , հայնակ չմոռնաս»։

Հայրենի գյուղում, ուր ընտանիքը շուտով վերադառնում է, Ս․Վրացյանի առաջին ուսուցիչը եղավ Խաչիկ վարժապետը, որը դասավանդում էր գյուղական Ս․ Համբարձումյան ծխական դպրոցում։ Լավ երգում էր և վայելում գյուղացիների սերն ու հարգանքը։ Գյուղի տարրական նախակրթարանն ավարտելուց հետո նա կրթությունը շարունակում է Նոր Նախիջևանի թեմական դպրոցում։ Հուշագրության էջերում նա երախտագիտությամբ է հիշում թեմականում սովորելու տարիները, հատկապես դպրոցում տիրող ավանդապաշտ հայկական ոգին․ հանդեսներում արտասանում էին [[Ռափայել Պատկանյան|Գամառ Քաթիպայի]] հրաշունչ ազատության երգերը։ Սիրված երգերն էին «Ծիծեռնակ», «Արի, իմ սոխակ» և այլն։

1900 թվականներին Վրացյանը իբրև նոր Նախիջևանի եկեղեցական հոգաբարձության որդեգիր՝ ընդունվում է [[Գևորգյան հոգևոր ճեմարան|Գևորգյան ճեմարանի]] դպրոցական բաժնի 4-րդ դասարանը։ Ճեմարանի լսարանն ավարտում է 1906 թվականին։ Նրա ավարտական թեզի՝ «Ղրիմի հայերի գաղթականությունն ու պատմությունը» աշխատանքի վրա ճեմարանի բազմամյա ուսուցիչ [[Ստեփան Կանայան|Ս․ Կանայանը]] մակագրում է «Հույժ գովելի»։ Ս․ Վրացյանը «գովելի» գնահատականով ճեմարանն ավարտելով՝ ստանում է մանկավարժ-ուսուցչի որակավորում (որը համազոր է մեր ժամանակի բարձրագույնին)։ Ճեմարանում Վրացյանն աշակերտում է 20-րդ դարի առաջին տասնամյակների լավագույն հայ գիտնական, հասարակական, գրական գործիչ-մանկավարժների, Եվրոպայի և Ռուսաստանի մանկավարժական, գիտական օջախներում կրթություն ստացած առաջադեմ գաղափարներով տոգորված հայրենասերների։ Դրանք էին [[Մանուկ Աբեղյան|Մ․Աբեղյան]], [[Հակոբ Մանանդյան|Հ․Մանանդյան]], Գ․Հովսեփյան,[[Կարապետ Տեր-Մկրտչյան|Կ․ Տեր-Մկրտչյան]],[[Կոմիտաս]], [[Ստեփան Կանայան|Ս․ Կանայան]] և այլն։

Վրացյանը ճեմարանի հանդեպ ունեցել է հատուկ վերաբերմունք և այն անվանել է «լույսի աղբյուր»։ 1906 թվականին Վրացյանն ավարտելով Գևորգյան ճեմարանը, վերադառնում է հայրենի քաղաք՝ Նոր Նախիջևան՝ ուսումը շարունակելու նպատակով։ Նոր-Նախիջևանից Ս. Վրացյանը թղթակցում է «[[Մշակ (թերթ, Թիֆլիս)|Մշակին]]», տեղի հայությանը հուզող հարցերին վերաբերող նյութերով։ Այսպես, 1907 թվականի փետրավրի 8-ին նա ընդարձակ հոդված է ուղարկում «Մշակին»՝ քաղաքի արհեստավորական դպրոցի կրթական խնդիրների վերաբերյալ «Վուլկան» ստորագրությամբ։ «Նոր կյանքում» նա հանդես էր գալիս Սիգ, Մար-Շիմոն, Մամուրյան, Մորգան և այլ կեղծանուններով<ref>Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանի խմբագրական գործունեությունը, «Պատմաբանասիրական հանդես»,2011թ․,թ․Ե,էջ 107։</ref>։  Այստեղ նա գործուն մասնկացություն է ունենում տեղում հրատարակվող «[[Նոր կյանք (թերթ)|Նոր կյանք]]» թերթի աշխատանքներին, խմբագրում է այն, սակայն նրան միայն 1908 թվականին հաջողվում է ընկերների նյութական աջակցությամբ մեկնել [[Սանկտ Պետերբուրգ|Ս․ Պետերբուրգ]]։ [[1908]]-[[1910]] թվականներին սովորել է [[Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարան|Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի]] մանկավարժական և իրավաբանական ֆակուլտետներում, միաժամանակ նաև բարձրագույն ուսումնական ճեմարանում։

[[1906]] թվականից սկսել է հեղափոխական գործունեությունը. զենք ձեռք բերելով ուղարկել է Արևմտյան Հայաստան՝ [[Ֆիդայական շարժում|ֆիդայական ջոկատներին]]։ [[1907]] թվականին մասնակցել է Վիեննայի դաշնակցական 4-րդ կոնգրեսին։ Գևորգյան ճեմարանում գործում էին դաշնակցական մի շարք գաղտնի խմբեր Վաղարշապատի կոմիտոի վերահսկողության ներքո։ Խմբերն ունեին պայմանական անուններ՝ Դաշույն, Վրեժ, Սասուն, Չոբանքյարա և այլն<ref>Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանի խմբագրական գործունեությունը, «Պատմաբանասիրական հանդես»,2011թ․,թ․Ե,էջ 113։</ref>։

Սիմոն Վրացյանի գործուն մասնակցությամբ Պետերբուրգում հիմնադրվում է գրական-գեղարվեստական խմբակ, որն իր հավաքույթներում քննարկում էր ժամանակի գրական նոր ստեղծագործությունները, հետևում թատերական կյանքին, արվեստի նորույթներին, այցելում թանգարաններ, ունկնդրում հայտնի դասախոս-տեսաբանների ելույթներ։ Համալսարանում նա ներկա է լինում Ն․ Ադոնցի առաջին դասախոսությունը, այնուհետև հայ ուսանողների հետ կազմակերպում որոշակի թվով ուսանողների ներկայության Ն․Ադոնցի դասերին, որն անհրաժեշտ էր նրա պաշտոնավարության համար։

Պետերբուրգում ուսանելու ժամանակ Ս․Վրացյանը Թիֆլիսի մամուլի պաշտոնական թղթակից էր և հաճախ ներկա էր լինում Պետական Դումայի նիստերին, տեղեկություններ և իր տպավորությունները հաղորդում Թիֆլիս։ Ս․ Վրացյանն իր բարձրագույն կրթությունն ավարտել է 1910 թվականին։ Պետերբուրգում եղած ժամանակ հնարավորություն է ունենում մոտիկից ծանոթանալու, լսելու ժամանակի առաջադեմ գործիչների, մանկավարժների դասախոսությունները, դիտելու ներկայացումներ, մի խոսքով հաղորդակցվելու մայրաքաղաքի հասարական ու մշակութային, կրթական կյանքի կարևոր իրադարձություններին։ «Պետերբուրգը լրացրեց էջմիածնի ճեմարանի թերիները, - գրում է հետագայում Ս.Վրացյանը<ref>Նույնը, էջ 107։</ref>։ 
Ուսանելուն զուգահեռ նա թղթակցում է Թիֆլիսի մամուլին «Ս. Վրացյան» ստորագրությամբ, ինչպես նաեւ Կ.Պոլսի «Ազատամարտին»։

Դաշնակցության դեմ սկսված հալածանքները հարկադրեցին Ս. Վրացյանին թողնել Պետերբուրգը եւ ապաստանել Թուրքիայում։ 1910 թ. նա գտնվում էր Կարինում, որտեղ դասավանդում է Սանասարյան վարժարանում՝ մանկավարժություն և Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոցում՝ Հայոց պատմություն։	
[[1910]] թվականին Մոսկվայում լույս է ընծայել «Պսակ» ժողովածուն, որի մեծ մասը ցարական կառավարությունն առգրավել է։ Վախենալով հետապնդումից՝ Վրացյանը փախել է [[Բաթում]], ապա [[Տրապիզոն]] ու [[Կոստանդնուպոլիս]]։ Հետագա տարիներին դասավանդել է [[Կարին]]ի որոշ ուսումնական հաստատություններում, խմբագրել է [[Կարին]]ում և [[Եվրոպա]]յում հրատարակվող մի շարք թերթեր։ Թուրքիայում ապրելու ժամանակահատվածում Ս․ Վրացյանը հնարավորություն է ունենում մոտիկից ծանոթանալու արևմտահայության որոշ հատվածների տնտեսական ու հասարակական կյանքին։ Նշանավոր քաղաքական պետական հասարակական գործիչ Սիմոն Վրացյանի խմբագրական-լրագրողական աշխատանքը եղել է նրա բազմաբնույթ գործունեության անբաժանելի օղակը և կարող է պատիվ բերել յուրաքանչյուր մասնագետ լրագրողի, խմբագրի։

Ս. Վրացյանի կյանքի առաջին շրջանից սկսած նրա գործունեության բոլոր դրսևորումներին զուգահեռ ընթացել է լրագրողական, խմբագրական աշխատանքը։Կարինում Ս. Վրացյանը 1910-1911 թթ. խմբագրում է «Յառաջ» թերթը։ «Իմ գլխավոր զբաղումը Կարինում, -իհարկէ, «Յառաջի» խմբագրութիւնն էր»  և ապա արտաքին բարեփոխումներից զատ, որ կատարում է խմբագիրը, գլխավորն իհարկե բովանդակությունն էր, ընդգրկման սահմաններն էին, խնդիրների բազմազանությունը, որ արծարծում էր «Հայրենիք» և դրանով իսկ ձեռք բերում հեղինակություն Կարինի հայոց շրջանակներում։

[[1911]]-[[1913]] թվականներին [[ԱՄՆ]]-ում թողարկում է [[Հայրենիք (օրաթերթ)|«Հայրենիք»]] օրաթերթը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին վերադարձել է [[Թիֆլիս]], որտեղ մասնակցել է հայկական կամավորական ջոկատների կազմակերպմանը։ [[1917]] թվականի Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո [[Թիֆլիս]]ում հրատարակել է «Հորիզոն» թերթը։

[[1918]] թվականին ընտրվել է [[Անդրկովկասի սեյմ|Անդրկովկասյան սեյմի]], ապա [[1919]] թվականին դաշնակցական բյուրոյի անդամ։ [[1918]] թվականին անդրկովկասյան կառավարության կազմում մասնակցել է [[Բաթում]]ի թուրք-անդրկովկասյան բանակցություններին։

[[Պատկեր:Simon-Vratsyan-on-negotiations-with-Turkey.jpg|left|մինի|Սիմոն Վրացյանի գրությունը թուրքերի հետ բանակցությունների մասին]] Անկախության հռչակումից հետո ([[1918]]) թվականին նշանակվել է Հարավ Ռուսական կամավորական բանակին կից դիվանագիտական առաքելության ղեկավար։ [[1919]] թվականին ընտրվել է [[ՀՀ|Հայաստանի Հանրապետության]] խորհրդարանի անդամ։ [[1920]] թվականի մայիսին նշանակվել է [[Համո Օհանջանյան|Հ. Օհանջանյանի]] գլխավորած կառավարության գյուղատնտեսության և աշխատանքի նախարար։ 1920 թվականի նոյեմբերի 23-ին Հայաստանի Հանրապետության Խորհրդարանի արտակարգ նիստում, որն ընթանում որն ընթանում էր Ամերիկայից նոր վերադարձած [[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհաննես Քաջազնուն]]ու նախագահությամբ, [[Համո Օհանջանյան]]ի Բյուրո-կառավարությունը ներկայացնում է իր Հրաժարականը։ Այն ընդունվում է ձայների մեծամասնությամբ՝ 34 կողմ և մեկ ձեռնպահ։ Նիստում ձայների նույն հարաբերակցությամբ վարչապետ է ընտրվում Խորհրդարանի անդամ, [[Համո Օհանջանյան|Հ. Օհանջանյան]]ի կառավարության գյուղատնտեսության և պետական գույքի նախարար Սիմոն Վրացյանը։ Նա նիստում ներկայացնում է կառավարության հայտարարագիրը(դեկլարացիան)։

[[Հայաստան]]ում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, 1921 թվականի փետրվարին տեղի ունեցել է [[փետրվարյան ապստամբություն]]ը խորհրդային կառավարության անիրավությունների դեմ։ Դրանից հետո, Վրացյան, որն ապստամբության նախօրյակին գտնվել է ընդհատակում և դեմ է եղել ապստամբության գաղափարին, գլխավորել է ''[[Հայրենիքի փրկության կոմիտե|Հայրենիքի Փրկության Կոմիտե]]ն''։ Ավելի քան մեկ ամիս տևած քաղաքացիական բախումերի անհաջող ելքի պատճառով անցել է Զանգեզուր, որից հետո [[Իրան|Պարսկաստան]]ի միջով [[Գարեգին Նժդեհ|Նժդեհի]] հետ դուրս է եկել երկրից։ [[1921]] թվականի օգոստոսից հետո ապրել է [[Ֆրանսիա]]յում, [[ԱՄՆ]]-ում, [[Լիբանան]]ում՝ շարունակելով քաղաքական գործունեությունը։

[[1945]] թվականին, որպես Հայկական ազգային կոմիտեի նախագահ հուշագիր է ներկայացրել [[Սան Ֆրանցիսկո|Սան-Ֆրանցիսկոյում]] [[ՄԱԿ]]-ի հիմնադիր համաժողովի կազմակերպիչ պետություններին՝ նրանց ուշադրությունը գրավելով հայ ժողովրդի հանդեպ պատմական անարդարության վրա։ [[1951]] թվականից մինչև կյանքի վերջը Վրացյանը [[Բեյրութ]]ի «Նշան Փալանջյան» ճեմարանի տնօրենն էր։

Գրել է պատմագիտական և հուշագրական արժեքավոր աշխատություններ («Հայաստանի Հանրապետություն», 1928թ., «Կյանքի ուղիներով», հ.1-6, 1955-67թթ, «Հին թղթեր նոր պատմության համար», 1962թ., նամակների ժողովածու և այլն), հրատարակել է «[[Վէմ|Վեմ]]» հանդեսը (1933-38թթ), կարդացել զեկուցումներ («Քաղաքական մոմենտի մասին» և այլն)։ Մահացել է Բեյրութում։

Վրացյանի «Հայաստանի Հանրապետություն» գիրքը ունեցել է մի քանի հրատարակություն։

== Վարչապետ ==
{{Հիմնական|Հայաստանի առաջին հանրապետության միջազգային դրությունը}}
{{Հիմնական|Հայաստանի առաջին հանրապետության ներքին դրությունը}}

=== Պատմական իրադրություն ===
1918-1920 թվականներին Հայաստանը հայտնվել էր ներքին և, հատկապես, արտաքին քաղաքական տագնապալի վիճակում։ Հյուսիսից սպառնում էր Խորհրային Ռուսաստանը, Հարավ-արևմուտքից Հայաստանի Հանրապետության տարածք ներխուժած ու Ալեքսանդրապոլը գրաված [[Քեմալական շարժում|քեմալական Թուրքիան]], իսկ արևելքից Նախիջևանի թուրքերն ու մուսավաթական Ադրբեջանի ասկյարները։ Իսկ [[Վրաստան]]ը, չեզոքության քողի տակ Հայաստանի հետ կնքած ժամանակավոր համաձայնագրով զորքերը մտցնելով [[Բորչալու]]ի գավառ, ձգտում էր այն վրացական անվիճելի տարածք դարձնել։ [[Համո Օհանջանյան|Հ. Օհանջանյանի]] կառավարությունն իրեն սպառել էր արդեն<ref>[[Ա. Խատիսյան]], Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը, Բ տպգր., 1966, էջ 296-297, «Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (քաղաքական պատմություն)», Երևան, 2000, էշ 340-341, վավ. №300, 301, Կ. Սարդարյան, Հայ֊վրացական հարաբերությունները 1918-1921 թթ., Երևան, 2002, Էջ 182-189</ref>։

Հասարակական-քաղաքական շրջաններում երկու լուծում էին տեսնում։ Մի մասը համարում էր, որ բոլոր կուսակցությունները պետք է համախմբվեն այնպիսի մեկի նախագահությամբ, ով կկարողանար միավորել բոլոր քաղաքական ուժերը և վստահություն ներշնչեր թուրքերին։ Մյուս մասը իրավիճակի ելքը տեսնում էր «ձախակողմյան» կառավարություն կազմելը, որով հնարավոր կլիներ ընդհանուր լեզու գտնել բոլշևիկների հետ<ref>Ս. Վրացյան. Կյանքի ուղիներով. Հ. Ե, Պեյրութ, 1966, էջ 180</ref>։ Ընտրությունը կանգ էր առել [[Քաջազնունի Հ.|Քաջազնունու]] թեկնածության վրա, ով դեռևս 1918 թվականինօ օգոստոսի 3-ին արտահայտվել էր հատկապես թուրքերի հետ խաղաղության հաստատման կարևորության օգտին<ref>Հայաստանի ազգային արխիվ (ՀԱԱ), ֆ. 198, ց. 1, գ. 10, թ. 6, Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրասլետություն, Երևան, 1993, էջ 195-197</ref>, բայց [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն|Դաշնակցություն կուսակցության]] ներսում պետական-կուսակցական սկզբունքային հակասություններ կային, որը մի երրորդ խումբ էր կազմում.

{{քաղվածք|Մի խումբ էլ կար միջին տեղը բռնող Վրացյանի, Ջամալյանի գլխավորությամբ, որ կամուրջն էր այսպես ասած ռուսական կամ բոլշևիկյան ուղղության և ծայրահեղ անկախության կողմնակիցների կամ ավելի շուտ ազգայնականների միջև... Սրանց ձգտումն էր Հայաստանը և կառավարությունը հայացնել լեզվով, սովորույթով ու օրենքով, անխնա լինել բոլոր նրանց դեմ, որոնք դեմ են անկախ Հայաստանին, և տատանվողներին չհավատալ<ref>Ռուբեն, Հայ Հեղափոխականի մը հիշատակներ, Հ. է, Գ. Հրատ., Թեհրան, 1982, Էջ 346-347</ref>։|Զինվորական նախարար Ռուբեն}}

Քաջազնունուն չհաջողվեց կոալիցիոն կառավարություն ստեղծել<ref>Ս. Վրացյան, Կյանքի ուղիներով, Հ. Ե., էջ 181</ref>։ 1920 թվականի նոլեմբերի 23-ին Հայաստանի Հանրապետության Խորհրդարանի արտակարգ նիստում, որի նախագահն էր Հովհաննես Քաջազնունին, [[Համո Օհանջանյան|Հ. Օհանջանյանի]] բյուրո-կառավարությունը ներկայացնում է իր հրաժարականը և նույն նիստում առաջարկվում է Սիմոն Վրացյանի թեկնածությունը՝ որպես «ձախ» կառավարություն։ Սիմոն Վրացյանը, ով այդ ժամանակ գյուղատնտեսության և պետական գույքի նախարարն էր, ընտրվում է [[Հայաստանի Հանրապետության Կառավարություն (1918-1920)|ՀՀ վարչապետ]]<ref>Հայաստանի Ազգային արխիվ ֆ. 198, ց. 1, գ. 75, թթ. 1-4: «Հառաջ» (Երևան), 25. 11. 1920: Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 520</ref>։ Վրացյանի հավաստմամբ «անսպասելի էր առաջակը», սակայն նա այդ հակասական ժամանակներում ստանձնում է վարչապետի պաշտոնը, «քանի որ դա կուսակցության որոշումն էր և ինքը պարտավոր է ենթարկվել կարգապահությանը»<ref>{{Cite book |first=Սիմոն Վրացյան |title=Կյանքի ուղիներով |publisher=Երևան |pages=181}}</ref>։

{{քաղվածք|Ես գիտակցում եմ, թե քաղաքական այս բացառիկ պայմաններում Խորհրդարանն ինչպիսի ծանր բեռ է դնում իմ ուսերին։ Իմ կազմելիք կառավարությունը հաջողություն կունենա, եթե երկիրը և Հայաստանի գերագույն օրենսդրական մարմինը լինեն նրա հետ, ես հավատացած եմ, որ ձեր և երկրի աջակցւթյամբ կհաջողվի մեզ տագնապալի այս վիճակից դուրս գալ պատվով։ Իմ կողմից ես խոստանում եմ թափել ամեն ճիգ և ոչինչ չխնայել մեր Հանրապետության բարգավաճման համար։ Խնդրում եմ 24 ժամ միջոց տալ կառավարության կազմը ձեզ ներկայացնելու համար<ref>{{Cite book |title=«Հառաջ», 25.XI.1920: Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն |year=25.XI.1920 |pages=520}}</ref>։|Սիմոն Վրացյան}}

=== Ս. Վրացյանի կազմած կառավարություն ===
Սիմոն Վրացյանը նոյեմբերի 24 ֊ին ներկայացնում է կառավարության հետևյալ կազմը<ref name=":0">{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ 320. Հայաստանի նախարարապետի հրամանը հանրապետության վերջին կառավարությունը կազմելու մասին |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=356}}</ref>.
{| class="wikitable"
! width="70px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ԼՈՒՍԱՆԿԱՐ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ԱՆՈՒՆ
! width="300px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ՊԱՇՏՈՆ
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;" |ՄԱՆՐԱՄԱՍՆԵՐ
|-
|[[Պատկեր:Vratsyan Simon.jpg|93x93փքս]]
|Սիմոն Վրացյան
|[[ՀՀ Վարչապետ]], [[ՀՀ Արտաքին Գործերի նախարար]]
|[[Սոցիալ-հեղափոխական կուսակցություն]]
|-
|[[Պատկեր:Db_Tro1.jpg|83x83փքս]]
|[[Դրաստամատ Կանայան]]
|[[ՀՀ Ռազմական նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:071_hambardzum_terteryan.jpg|96x96փքս]]
|[[Համբարձում Տերտերյան]]
|[[ՀՀ Ֆինանսների նախարար]], [[ՀՀ Հանրային Խնամատարության նախարար]]
|[[ՀՅԴ]]
|-
|[[Պատկեր:117_vahan_minakhoryan.jpg|89x89փքս]]
|[[Վահան Մինախորյան]]
|[[ՀՀ Կրթության նախարար]]
|[[Սոցիալ-հեղափոխական կուսակցություն]]
|-
|[[Պատկեր:120_arsham_khondkaryan.jpg|93x93փքս]]
|[[Արշամ Խոնդկարյան]]
|[[ՀՀ Կապի նախարար]], Արդարադատության նախարար
|[[Սոցիալ-հեղափոխական կուսակցություն]]
|-
|
|[[Արշակ Հովհաննիսյան|Արշակ Հարությունի Հովհաննիսյան]]
|ՀՀ Գյուղատնտեսության և աշխատանքի նախարար
|[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն|ՀՅԴ]], Բաքվի «Արև» թերթի խմբագիր<ref name=":1">{{Cite web |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ |page=418}}</ref>
|}

Թափուր են մնում ներքին գործոց, հաղորդակցության և խնամատարության նախարարների պաշտոնները, որոնք ժամանակավորապես վերաբաշխվում են Ս. Վրացյանի, Հ. Տերտերյանի և Ա. Խոնդկարյանի միջև<ref>Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 199, ց. 1, գ. 119, թ. 75։ «Հառաջ», 26.XI.1920: Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 521</ref>։ Վրացյանի կառավարության աշխատակազմը նախորդների պես բաղկացած էր 21 հոգուց, ներառյալ տեխնիկական ծառայողները։ Կառավարության կազմն այդպես էլ մինչև վերջ չհամալրվեց և նա վարչապետի պաշտոնում մնաց ընդամենը մոտ մեկ շաբաթ՝ մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը Հանրապետության կազմալուծումը<ref>Հայաստանի Ազգային արխիվ, ֆ. 199, ց. 1, գ. 133, թ. 162</ref>։ ՀՀ կառավարությունը որոշում կայացրեց երկրի ղեկավարությունը հանձնել Զորաբանակի ընդհանուր հրամանատար [[Դրաստամատ Կանայան|Դրոյին]]<ref name=":1" />։

== Քաղաքական մարտահրավերներ ==
Կառավարության հայտարարագրում ([[Հռչակագիր|դեկլարացիա]]) Սիմոն Վրացյանը կարևորել է Հաստատում թուրքերի և հարևան երկրների հետ «խաղաղ համակեցության» հաստատումը, «երկրի ուժերի հավաքումը և ժողավրդական կուռ բանակի կազմակերպումը», պետության ներքին կյանքում «պետության հիմքերը փորող բոլոր ուժերի և երևույթների դեմ» պայքարելը, «օրենքի գիտակցումն» ուժեղացնելը, «հանցավորներին պատժելը», «պարենավորման սուր ճգնաժամը մեղմելը և գաղթականների ծանր վիճակը թեթևացնելը», ինչպես նաև «երկիրը արտաքին փոթորիկներից հեռու պահելը» և Հայաստանի ինքնիշխանության պահպանումը։

{{քաղվածք|Եթե [[Կիլիկիա]]յից մինչև [[Շուշի]] շատ շատ էր մեր համեստ ուժերի համար, ապա [[Նոր Բայազետի գավառ|Նոր Բայազետի]] ու Երևանի շրջաններից կազմված մի փոքրիկ Հայաստանի համար շատ շատ ենք։ Եվ այժմ քննադատելով մեր անցյալ գործելակերպը չպետք է ընկնենք չափազանցությունների մեջ և մեր ձգտումները հարմարացնենք մեր ուժերին»։|Սիմոն Վրացյան, «Հառաջ» 28 նոյեմբերի 1920}}

Իր կառավարման տասն օրերի ընթացքում մի շարք օրենքներ և որոշումներ ընդունվեցին. ռազմական նախարար Դ. Կանայանի ներկայացրած 36-37 տարեկան զինապարտներին բանակից զորացրելու օրինագիծը (ավելացվեցին նաև 33, 34 և 35 տարեկանների զորացրումը), բանակը սնունդով ապահովելու որոշումներ, 1920 թվականի նոյեմբերի 28֊ին բոլշևիկների հարկադրանքով<ref>Խորհրդային Ռուսաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ [[Բորիս Լեգրան]]ը բողոքել էր ՀՀ կառավարությանը, որ Հայաստանում կոմունիստները հալածանքների են ենթարկվում։</ref> բանտարկությունից ազատ արձակվեցին քաղաքական բոլոր կալանավորները։ Թեև ռուսական կողմն ի պատասխան դրան խոստացել էր ազատ արձակել Խորհրդային Ռուսաստանում ու Ադրբեջանում բանտարկված դաշնակցականներին, սակայն խոստումը թղթի վրա մնաց<ref>Հայաստանի Ազգային ֆոնդեր ֆ. 200, ց. 1, գ. 427, թթ. 419-423: «Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. ...», էջ 365, Վավ. N 332</ref>։

Սիմոն Վրացյանին վիճակված էր իր տրամաբանական վերջնագծին հասցնել հայ-թուրքական ու հայ-ռուսական բանակցությունները։ Ի պաշտոնե նա և՛ վարչապետ էր, և՛ արտաքին գործերի նախարար։

Ալեքսանդրապոլում տեղակայված քեմալական Թուրքիայի ներկայացուցիչ [[Քյազըմ Կարաբեքիր|Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան]] 1920 թվականի նոյեմբերի 18-ին Հայաստանին պարտության մատնելուց հետո վերջնագիր էր ներկայացրել հրաժարվել Սևրի պայմանագրից և վերջնաժամկետ էր նշանակել նոյեմբերի 25-ի ժամը 6:45-ը։ Նախքան հրաժարական տալը, Օհանջանյանի կառավարությունն արդեն որոշել էր Կարաբեքիր փաշայի հետ բանակցություններ վարելու նպատակով Ալեքսանդրապոլ մեկնող պատվիրակության կազմը<ref>Այն գլխավորում էր [[Խատիսյան Ա.|Խատիսյանը]], անդամներն էին նախարար [[Գյուլխանդանյան Աբրահամ|Ա. Գյուլխանգանյանը]], Կարսի նահանգապետ [[Ղորղանյան Ստեփան|Ս. Ղորղանյանը]], պառլամենտի անդամներ [[Վահան Մինախորյան|Վ. Մինախորյանը]], Լ. Զարիֆյանը և այլք։</ref>։ Բանակցությունների վերսկսումը նախատեսվում էր նոյեմբերի 24-ի երեկոյան 24-ը։ Ուշագրավն այն է, որ զարմանալի զուգադիպությամբ Բ. Լեգրանը նոյեմբերի 19-ին էր Երևան ժամանել։ Այդպիսով, ակնհայտ էր ռուս-թուրքական պայմանավորվածության իրողությունը. Ռուսաստանն ակնդետ հետևում էր թուրքական բանակի առաջխաղացմանը։

{{քաղվածք|...Փոխանակ Սևրի դաշնագրի իրագործման, Հայաստանն ունեցավ նոր պատերազմ փաստորեն երկու ճակատի վրա [[Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)|Թուրքիայի]] և [[Խորհրդային կարգերի հաստատումը Հայաստանում|Ռուսաստանի]] հետ<ref>''Սիմոն Վրացյան'' Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 517</ref><ref>''Սիմոն Վրացյան'' Կյանքի ուղիներով, էջ 177</ref><ref>Ա. Խատիսյան  ա ն. նչվ. աչքս., էջ 254-255</ref><ref>{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ 320. Հայաստանի նախարարապետի հրամանը հանրապետության վերջին կառավարությունը կազմելու մասին |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=254-255}}</ref>,։|Սիմոն Վրացյան}}

=== Հայ-ռուսական հարաբերություններում ===
Վրացյանը վարչապետի պաշտոնը ստանձնելուց հետո փորձում էր բարեկամական հարաբերություններ հաստատել Խորհրդային Ռուսաստանի հետ [[Լեգրանի առաքելություն|Լեգրանի միջոցով]], որը Բաքվից Երևան էր վերադարձել նոյեմբերի 19֊ին, թեպետև 1920 թվականի հոկտեմբերի 28-ին ուղևորվել էր Մոսկվա՝ Հայ֊ռուսական պայմանագրի կազմված նախագիծը ստորագրելու ու հաստատելու նպատակով։ Պայմանագիրը Հայաստանի համար բավականին նպաստավոր կետեր էր պարունակում (հատկապես 2-րդ և 4-րդ կետերը)<ref>{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ 320. Հայաստանի նախարարապետի հրամանը հանրապետության վերջին կառավարությունը կազմելու մասին |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=326-327}}</ref>, սակայն Լեգրանը կանգ էր առել Բաքվում։ Այդ ժամանակ Ստալինի և Օրջոնիկիձեի ստորագրությամբ հեռագիր է ուղարկվում Խորհրդային Ռուսաստանի արտաքին գործերի ժողկոմ [[Գեորգի Չիչերին|Չիչերինին]] և Լենինին։ Հեռագրում ասվում էր, որ ''պայմանագիրը «պետք է հանգամանալից քննարկվի և ենթարկվի էական փոփոխության։ Թուրքիան պետք է Ռուսաստանի ճնշման տակ նահանջի մինչև 1914 թվականի սահմանը»''<ref>''Սիմոն Վրացյան'' «Ինչո՞ւ և ինչպե՞ս խորհրդայնացավ Հայաստանը» — Հայրենիք 1941, N 3, էջ 92</ref>։ Բացի այդ նոյեմբերի 16-ին Ստալինը Լենինին հեռագրով տեղյակ էր պահում, որ Մդիվանիին հրահանգել է, որ «դաշնակների պատճառով թուրքերի հետ չկռվել»։

Եվ ահա, Լեգրանը Երևանում, նոյեմբերի 19֊ին Կովկասյան բյուրոյի անդամ Բ. Մդիվանիի մասնակցությամբ երեք ժամ տևողությամբ զրույց է ունենում վարչապետ Հ. Օհանջանյանի և զինվորական նախարար Ռ. Տեր-Մինասյանի հետ։

{{քաղվածք|Զրույցը վարում էր այնպես, կարծես անտեղյակ է [Լեգրանը] ծավալվող իրադարձություններին ու թուրքերի մտադրություններին։ Հետաքրքիր է, որ այս զրույցի ընթացքում չի արծարծվում Հայաստանով Թուրքիա տանող ճանապարհի տրանզիտի հարցը, որը վերջին ամիսներին զբաղեցնում էր ռուսական կողմին և Հայաստանին ներկայացվող հիմնական պահանջն էր։ Այն, ըստ երևույթին, Հայաստանի գրավումով ու խորհրդայնացումով կհամարվեր լուծված։|}}
 
Սիլինին գրած նամակում Լեգրանը գրել է, որ Ստալինի ղեկավարած խորհրդակցությունը բացասական ազդեց Հայ-ռուսական պայմանագրի վրա և «մենք փաստորեն ոչինչ չենք կարող անել թուրքերի հարձակման կապակցությամբ»<ref>{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ 320. Հայաստանի նախարարապետի հրամանը հանրապետության վերջին կառավարությունը կազմելու մասին |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=330, վավ. N 287}}</ref>։

==== Բանակցություններ Լեգրանի հետ ====
Այս պայմաններում, նոյեմբերի 23-ին Հայաստանի Խորհրդարանը վարչապետ է ընտրում Ս. Վրացյանին, որն էլ անմիջապես բանակցություններ է սկսում Բ. Լեգրանի հետ։ Բանակցությունների կարևոր թեմաներն էին. 
* Հայաստանին ինչով և ինչպես կարող է օգնել Խորհրդային Ռուսաստանը։ Ըստ Լեգրանի, պետք է Ալեքսանդրապոլից ետ կանչվի Ա. Խատիսյանի պատվիրակությունը, մերժվեն թուրքերի պահանջները, խորհրդային զորքը մտցվի Հայաստան։ Սակայն Վրացյանն առարկում է ասելով, որ ներկա պահին Հայաստանի սահմանների մոտ անհրաժեշտ քանակությամբ ռուսական զորք չկա և հետևաբար ինչ երաշխիք կա, որ «նախքան ռուսների Երևան հասնելը, թուրքերը, բանակցություններն ընդհատելու դեպքում, ավելի մոտ լինելով ավելի շուտ չեն մտնի Արարատյան դաշտ ավեր ու մահ սփռելով իրենց շուրջը»։ Լեգրանը պատասխանում է, թե թուրքերը, իմանալով ռուսական զորքի Հայաստան մտնելու մասին, չեն համարձակվի հարձակվել։ Վրացյանը նկատում է, որ եթե դա այդպես է, ապա ռուսական կողմի դիվանագիտական միջամտությունը լիովին բավարար կարող է լինել թուրքական հարձակումը կասեցնելու համար, որը, սակայն, չի արվում։ Վրացյանը թեև ծանոթ չէր դաշնակների համար թուրքերի հետ չկռվելու բովանդակությամբ Ստալինի գրած հեռագրին, սակայն հասկանում էր, որ ռուսները թուրքերի հետ Հայաստանի համար չէին կռվի։ Պարզ էր, որ բոլշևիկյան Ռուսաստանի համար թուրքերն ավելի կարևոր նշանակություն ունեին, քան ռուսները թուրքերի համար<ref>''Սիմոն Վրացյան'' Հայաստանի Հանրապետություն, 529</ref>։
* Ռուսական կողմը պահանջում էր հրաժարվել Ամերիկայի և Եվրոպայի օգնությունից։ Սակայն Վրացյանը հասկանում էր, որ հայ ժողովուրդն առանց այդ օգնության սովամահ կլինի, Ռուսաստանից էլ իրական օգնություն չեն կարող ակնկալել, քանի որ հասկանում են, որ Ռուսաստանը նույնպես ծանր տնտեսական վիճակում է։
* Վրացյանը անհրաժեշտ էր համարում Հայաստանի անկախության պահպանումը՝ շեշտելով հատկապես Հայկական Հարցի իրավատերը լինելու հանգամանքը, որը կկորցներ խորհրդայնացման պարագայում։
*Վրացյանը հավաստիացնում էր, որ Հայաստանը պատրաստ է բարի դրացիական հարաբերություններ պահպանել Ռուսաստանի հետ և Ռուսաստանին կտրամադրի Հայաստանով Թուրքիա տանող ճանապարհի տրանզիտ։[[Պատկեր:Simon Vratsyan with Dro.jpg|thumb|Սիմոն Վրացյանը [[Դրաստամատ Կանայան]]ի հետ|300x300փքս]]

Բանակցություններն արդյունավետ չեղան, քանի որ «Հայաստանի Խորհրդայնացման հարցը նախորդ ամիսներին արդեն լուծվել էր Մոսկվայում և Բաքվում։ Սակայն հայ ժողովրդի ֆիզիկական ապահովությունից ելնելով բանակցությունները շարունակվում էին Ալեքսանդրապոլում՝ թուրքերի, Երևանում՝ Լեգրանի հետ։ Թուրքերը կտրականապես մերժեցին Ալեքսանդրապոլում ռուսական կողմը ներկայացնող Մդիվանիի միջնորդությունը։ Իսկ Լեգրանը մերժման այդ հանգամանքով մեկնաբանում է, թե ինչու չի ստացվում թուրքերին Հայաստանի վերաբերյալ պայմաններ առաջադրել։ Մեկ այլ դեպքում ասում է, որ Մդիվանին լիովին թուրքերի ազդեցության տակ է<ref>{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։  N 323, N 330 |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=357, 364}}</ref>։ Ըստ Խատիսյանի. «...ան ավելի շատ խանգարեց մեզ, քան օգնեց»<ref>''Ա. Խատիսյան'', Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը, 1966, էջ 263</ref>։

=== Հայաստանի խորհրդայնացում ===
Բաքվում կազմված Հայաստանի Հեղկոմը Կարմիր բանակի ոչ մեծաթիվ զորամասերի ուղեկցությամբ նոյեմբերի 29-ին մուտք է գործում Իջեանի գավառ և հայտարարում խորհրդային իշխանության հաղթանակը ողջ Հայաստանում<ref>{{Cite web |last=Վրացյան |first=Սիմոն |date=26 նոյեմբերի 1920 թվական |title=Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. (Քաղաքական պատմություն)։ N 335, 337, 340 |url=http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf |publisher=Հառաջ |page=370, 371, 374}}</ref>։ Վրացյանը [[Լեգրանի առաքելություն (1920)|Լեգրանին]] է դիմում, որից նախ հերքում է ստանում, ապա որոշ ժամանակ անց հաստատում է։ «Հայաստանի խորհրդայնացումն անխուսափելի էր»<ref>''Սիմոն Վրացյան'' «Ինչո՞ւ և ինչպե՞ս...», էջ 92-94</ref>։ Հնարավոր է, որ Լեգրանն իրոք տեղյակ չէր. նա [[Գեորգի Չիչերին|Գ. Չիչերինին]] ուղղած հեռագրով պահանջում է դադարեցնել ռուսական զորքի առաջ խաղացումը՝ այն հետաձգելով մինչև դեկտեմբերի 3-ը և նշելով, որ խնդիրը խաղաղ ճանապարհով լուծելու համար բանակցություններ է վարում [[Դրաստամատ Կանայան|Դրոյի]] հետ<ref>''Արշակ Բալյան'' [http://hpj.asj-oa.am/3697/1/2005-3(65).pdf Սիմո Վրացյան Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180619032018/http://hpj.asj-oa.am/3697/1/2005-3(65).pdf |date=2018-06-19 }}, էջ 75</ref>։

{{քաղվածք|Ըստ երևույթին Լեգրանի այդ և հետագա քայլերը բացատրվում են նրանով, որ արտաքին աշխարհի առաջ «զավթիչ» չերևալու համար խորհրդայնացումը կատարել «խաղաղ» եղանակով, այսինքն Հայաստանի Կառավարության հոժարությամբ|Սիմոն Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», էջ 527}}

1920 թվականի սեպտեմբերի 17-ին Բաքվում ծրագիր էր մշակված, ըստ որի «թուրքական զորքերը կսկսեն հարձակվել Հայաստանի վրա, իսկ մենք մեր մամուլում և Եվրոպայում գտնվող ազատ մարմինների միջոցով սարսափելի աղմուկ կբարձրացնենք նոր հայ-թուրքական կոտորածի մասին, այն վերջնականապես դադարեցնելու անհրաժեշտության և կոտորածի դադարեցման համար մեր զորքը Հայաստան կմտնի...»<ref>«Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. ...», էջ 285, վավ. № 237</ref>։
{{քաղվածք|Հայաստանի Հեղկոմը իմ ստացած տեղեկությունների համաձայն, մտել է Հայաստանի սահմանները<ref>Ս. Վրացյան «Կյանքի ուղիներով», հ. Ե, էջ 200</ref><ref>Ա. Հակոբյան «Հայաստանի Հանրապետությունը և քաղաքական կուսակցությունները». Երևան, 1998, էջ 34</ref>։|Հայաստանում ՌՍՖՍՌ լիազոր ներկայացուցիչ Բ. Լեգրան» 1920 թվականի դեկտեմբերի 1}}

Լեգրանի Հայաստանի կառավարության նախագահին հանձնած այս հայտարարությունը վերջնագրի է նման։ Խորհրդարանի դաշնակցության խմբակցության դեկտեմբերի 1-ի երեկոյան վերջին նիստում վերջնական որոշում է ընդունվում իշխանությունը հանձնել Դրոյին՝ որպես զորաբանակի ընդհանուր հրամանատար, իսկ նրա խորհրդական-կոմիսար նշանակել Խորհրդային Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Սիլինին։

Դեկտեմբերի 2-ին կողմերը ստորագրում են երկու փաստաթուղթ, որոնցից մեկը կոչվում է ակտ, հայտնի է հայերեն և ռուսերեն տպագիր օրինակներով, մյուսը հայ-ռուսական համաձայնագիր։ Նախքան ակտը կազմելը, ըստ Վրացյանի, համաձայնագիր է կնքվել ՌՍԴԽՀ և Հայաստանի կառավարության միջև։ Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստորագրել են Դրոն և Հ. Տերտերյանը, Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից՝ Լեգրանը։ Ակտի բովանդակությունը հեռագրով հաղորդվել է տեղական իշխանություններին, նաև Վրաստանում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Տ. Բեկզադյանին։

=== ԱՄՆ արձագանք ===
Դեկտեմբերի 2-ին, ռադիոյով ստացած տեղեկության համաձայն ԱՄՆ պրեզիդենտ [[Վուդրո Վիլսոն|Վ. Վիլսոնը]] [[Ազգերի լիգան և Հայկական հարցը|Ազգերի Լիգային]] տեղեկացնում է Հայաստանի և Թուրքիայի միջև միջնորդ լինելու իր համաձայնության մասին և որ կարող է բարոյական ճնշում գործադրել Թուրքիայի վրա<ref>«Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ. ...», էջ 387, վավ. N 356</ref>։

{{քաղվածք|Երբ Արևելյան Հայաստանը վտանգված էր և հայերը կը պարտավորեին Թուրքիո գլուխ ծռել, նոյեմբերի 22-ին էր միայն որ Նախագահ Ուիլսըն կը ստորագրեր իր իրավարարությունը Հայաստանի սահմաններու մասին, որ պիտի ընդգրկեր Վանը, Մուշր, Էրզրումը և Տրապիզոնը։ 10 օգոստոսեն 22 նոյեմբեր այս ձգձգումը ի միջի այլոց քաջալերած էր թուրքերր հայ-թրքական պատերազմը սկսելու<ref>Զ. Մսորլյան «Երեք Դաշնագրեր (Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի և Կարսի
դաշնագրերը). Բեյրութ, 1979, էջ 76</ref>։|Զ. Մսորլյան «Երեք Դաշնագիր»}}

== Հրաժարականի տեքստ ==
{{քաղվածք|Ի նկատի ունենալով արտաքին հանգամանքների շնորհիվ երկրում ստեղծված կացությունը, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունն իր 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ի նիստում որոշեց հրաժարվել իշխանությունից և հանձնել զինվորական ու քաղաքացիական բովանդակ իշխանությունը զորաբանակի ընդհանուր հրամանատարին, որպիսի պաշտոնում նշանակել ռազմական նախարար Դրոյին։
|<poem>Նախարարների խորհրդի նախագահ` Ս. Վրացյան
նախարարներ` Ա. Հովհաննիսյան, Ա. Խոնդկարյան, [[Համբարձում Տերտերյան|Հ. Տերտերյան]], [[Դրաստամատ Կանայան|Դ. Կանայան]] 
2 դեկտեմբերի 1920 թվական, Երևան 
</poem>}}

== Հակախորհրդային ապաստամբություն ==
1921 թվականին, հունվար փետրվար ամիսներին, սոցիալական և քաղաքական հողի վրա դժգոհությունների ալիք բարձացավ  հայության մեջ և երկու տասնյակ հայորդիներ վերջին ճիգերով փորձեցին վերականգնել Հայաստանի անկախությունը։ 1921 թվականի փետրվարի կեսերին [[Հայրենիքի փրկության կոմիտե]]ի խորհուրդը գաղտի նիստ է անցկացնում Ճաթղռան՝ [[Գեղաշեն]]  գյուղում տեր հայր Գարեգին Սարգսյանի տանը<ref>Ա․ Մկրտչյան, հոդված «Հիշողություններ Եփրեմ Սարգսյանի մասին » 2009թ․</ref>։  Կոմիտեի հաջորդ գաղտնի ժողովը անցկացվում է Զառ գյուղում<ref>Ս․Վրացյան Հայաստանի Հանրապետություն, վերահրատարակություն 1993թ․Երևան,ISBN 5-540-01-452-9</ref>։։

1921 թվականի փետրվարի 18-ին՝ Հայաստանում հակախորհրդային ապստամբություն տեղի ունեցավ։ Հակախորհրդային ապստամբությունը առաջնորդեց [[Հայրենիքի փրկության կոմիտե]]ն, կոմիտեն գլխավորել է Հայաստանի Հանրապետության վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանը, անդամներն էին՝ Ա. Հովհաննիսյանը, Կ. Սասանինը, Հ. Տերտերյանը, Հ. Տեր-Հակոբյանը, Ս. Եղիազարյանը, Հ․Սարգսյանը, [[Եփրեմ Սարգսյան]]ը, Ս. Թարխանյանը ([[Կուռ Թարխանյան|Կուռո]])։ 1921 թվականի ապրիլի 2-ին բոլշևիկները գրավում են  Երևանը։ Հայրենիքի փրկության կոմիտեի զորամասերը մարտերով նահանջում են  Դարալագյազ (Եղեգնաձոր)։ Մայիսի սկզբներին Հայրենիքի փրկության կոմիտեի անդամ [[Եփրեմ Սարգսյան]]ը կարողանում է վերադառնալ հայրենի գյուղ որպեսզի վերջին անգամ տեսակցի իր հարազատների հետ։ Այդ այցի մասին պատմել է գինոսեց  Հունաի կինը՝ Արփո Սարգսյանը ,Եփրեմի հորեղբոր աղջիկը։ Եփրեմ Սարգսյանը առավոտ շուտով սպիտակ ձիու վրա նստած, զինված, մտնում է գյուղ։ Տեսնում է բոլոր հարազատներին և ասում է, որ ինքը իր ընտանիքի հետ գնում է Զանգեզուր և այդես  էլ նա այլևս չվերադարձավ իր հայրենիք այս պատմությունը պատմել է Արփո Սարգսյանը<ref>Ա․Ս․Մկրտչյան, հոդված «Գեղաշենի պատմության շուրջ» 2008թ․</ref>։

1921 թվականի մայիսին Սյունիքը և Զանգեզուրը՝  [[Լեռնահայաստան]]ը Նժդեհի առաջնորդությամբ հայտարարվեց Հայաստանի Հանրապետություն  իրավահաջորդ։ Կառավարության մեջ մտան նաև Հայրենիքի փրկության կոմիտեի անդամները, կառավարության նախագահ հաստատվեց Սիմոն Վրացյանը։ 1921 թվականի հուլիսին կարմիր բանակը մտավ Զանգեզուր, Լեռնահայաստանի կառավարությունը, Հայրենիքի փրկության կոմիտեի անդամները անցան Պարսկաստան<ref>Քաղվածք, պատմության ուսուցչուի Հ․Հակոբյանի 1950-2000 թ․թ․արխիվային նյութերից</ref>։։

== Եզրակացություն ==
* Ս. Վրացյանը վարչապետի պաշտոնն ստանձնեց Հայաստանի Հանրապետության ներքին ու արտաքին ծանրագույն պայմաններում։ Երկրի հյուսիսային դարպասները պաշարել էր բոլշևիկյան Ռուսաստանը, իսկ հարավում քեմալական զորքերը, գրավելով Կարսի մարզն ամբողջովին, հասել էին Ալեքսանդրապոլ և ծանր պահանջներով վերջնագրեր էին ներկայացնում Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը
* Ս. Վրացյանի կառավարության ընդունած օրենքները քաղաքական բնույթ ունեին և երկրի ներքին կյանքում գործնական որևէ նշանակություն չունեցան
* Արտաքին քաղաքականության ասպարեզում Վրացյանի գերխնդիրն էր կանգնեցնել թուրքական զորքերի առաջխաղացումը դեպի Երևան և լեզու գտնել Խորհրդային Ռուսաստանի հետ, դրանով իսկ փրկելլ մնացած տարածքն ու ժողովրդին վերջնական կործանումից
* Թեև Հայաստանի ճակատագիրը կանխորոշված էր քեմալական Թուրքիայի ու բոլշևիկյան Ռուսաստանի համաձայնեցված քաղաքականությամբ, այնուամենայնիվ, Վրացյանին հաջողվում է դեկտեմբերի 2-ին կնքված Հայ-թուրքական հաշտության պայմանագրով ու Հայ-ռուսական համաձայնադրով կանխել Հայաստանին ու հայ ժողովրդին սպառնացող վտանգը։

== Երկերի մատենագիտություն ==
{{Սյուն}}
* Անկախ և Միացեալ Հայաստան (ուրուագիծ), [[Երևան]], 1920, 24 էջ
* Անկախ և Միացեալ Հայաստան, 2–րդ հրտ., [[Բոստոն|Պոսթըն]], 1920, 64 էջ
* Բանակցութիւններ Ազգային պատուիրակութեան և Հայաստանի պատուիրակութեան միջև, Պոսթըն, 1920, 68 էջ
* Խարխափումներ ([[Հովհաննես Քաջազնունի|Յ. Քաջազնունու]] Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը անելիք չունի այլևս գրքի առթիւ), Պոսթըն, 1924, 230 էջ
* [[Հայաստանի Հանրապետություն (Սիմոն Վրացյանի գիրք)|Հայաստանի հանրապետութիւն]], Փարիզ, 1928, 548 էջ
* Դիւան Հ. Յ. Դաշնակցութեան, խմբ. Ս. Վրացեան, հատ. Ա, Պոսթըն, 1934, 395 էջ
* Դիւան Հ. Յ. Դաշնակցութեան, խմբ. Ս. Վրացեան, հատ. Բ, Պոսթըն, 1938, 464 էջ
* [[Հայաստան]]ը բոլշևիկեան մուրճի և թրքական սալի միջև, Պոսթըն, 1941, 271 էջ
* Յուշապատում [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ. Յ. Դաշնակցութեան]] (1890–1950), կազմեց՝ Ս. Վրացեան, Բոստոն, 1950, 636 էջ։
* [http://www.arfd.info/hy/library/docs/HoHiDaHushapatum-1950.pdf Վաթսունամեակ Հ. Յ. Դաշնակցութեան] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407142147/https://www.arfd.info/hy/library/docs/HoHiDaHushapatum-1950.pdf |date=2019-04-07 }} (1890–1950), կազմեց՝ Ս. Վրացեան, Պոսթըն, 1950, 264 էջ
* Հայաստանը բոլշևիկեան մուրճի և թրքական սալի միջև, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 1953, 208 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Ա, [[Գահիրէ]], 1955, 295 էջ
* [[Հայաստան]] և սփիւռք, [[Թեհրան]], 1956, 66 էջ
* [http://www.arfd.info/hy/library/docs/VratsianHanrapetutyun.pdf Հայաստանի հանրապետութիւն]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}, 2–րդ հրտ., [[Պէյրութ]], 1958, 684 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Բ, Պէյրութ, 1960, 307 էջ
* Հին թղթեր նոր պատմութեան համար, Պէյրութ, 1962, 381 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Գ, Պէյրութ, 1963, 278 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Դ, Պէյրութ, 1965, 307 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Ե, Պէյրութ, 1966, 363 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Զ, Պէյրութ, 1967, 348 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Ա, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 1967, 295 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Բ, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 1967, 307 էջ
* Մրրկածին [[Դրաստամատ Կանայան|Դրօ]]ն, Պէյրութ, 1968
* Անձինք նուիրեալք (յուշագրութիւն), Պէյրութ, 1969, 248 էջ
* Ինչո՞ւ և ի՞նչպէս խորհրդայնացաւ Հայաստանը, Թեհրան, 1982, 53 էջ
* Հայաստանի հանրապետութիւն, 3–րդ հրտ., Թեհրան, 1982, 684 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Ա, 3–րդ հրտ., Թեհրան, 1985, 284 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Բ, 3–րդ հրտ., Թեհրան, 1985, 308 էջ
* [http://www.historyofarmenia.am/images/menus/286/HH_Simon%20Vracyan.pdf Հայաստանի հանրապետություն], 4–րդ հրտ., Երևան, 1993, 704 էջ
* Մրրկածին [[Դրաստամատ Կանայան|Դրօ]]ն, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 1996, 207 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Ա, 4–րդ հրտ., Պէյրութ, 2007, 273 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Բ, 4–րդ հրտ., Պէյրութ, 2007, 289 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Գ, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 2007, 265 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Դ, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 2007, 302 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Ե, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 2007, 360 էջ
* Կեանքի ուղիներով, հատ. Զ, 2–րդ հրտ., Պէյրութ, 2007, 344 էջ
* Խարխափումներ ([[Հովհաննես Քաջազնունի|Հովհ. Քաջազնունու]] [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ. Յ. Դաշնակցություն]]ը անելիք չունի այլևս գրքի առթիվ), 2–րդ հրտ., Երևան, 2016, 188 էջ։
{{Սյուն ավարտ}}

== Գրականություն ==
* [[Հայկական սովետական հանրագիտարան]], հատոր 11, Երևան, 1985, էջ 531։
* [[Հայկական համառոտ հանրագիտարան]], հատ. 4, Երևան, 2003։
* [[Ով ով է]] (Հայեր։ Կենսագրական հանրագիտարան), հատ. 2, Երևան, 2007, էջ 559։
* Սիմոն Վրացեան, [[Բագին (գրական հանդես)|«Բագին»]], գրական հանդէս, Պէյրութ, 1969, թիւ 7։
* Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանի հասարակական-քաղաքական և պետական գործունեությունը, Երևան, 2013, 200 էջ։
* [[Մուշեղ Իշխան]], Իմ ուսուցիչներս, Բեյրութ, 1984, 208 էջ։
* [[Ռիչարդ Հովհաննիսյան]], [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի հանրապետություն]], հատոր 4, Երևան, 2016, 548 էջ։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [https://asbarez.am/59491/ Սիմոն Վրացեան (1882-1969) Հայ Յեղափոխականի, Պետական Ղեկավարի Եւ Ներհուն Մտաւորականի Դաշնակցական Մեծութիւնը] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221121031029/https://asbarez.am/59491/ |date=2022-11-21 }}
* [http://www.hamazkayin.com/downloads.php?Lang=en&Sec=Video Համազգային Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութիւն - Վիտէօներ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120427211830/http://hamazkayin.com/downloads.php?Lang=en&Sec=Video |date=2012-04-27 }}

== Աղբյուրներ ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=_ekzi6Cphak Սիմոն Վրացյանի հուշերից] «Ազատություն ռադիոկայան»
* ''Արշակ Բալյան'' [http://hpj.asj-oa.am/3697/1/2005-3(65).pdf «Սիմոն Վրացյանը Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչապետ»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180619032018/http://hpj.asj-oa.am/3697/1/2005-3(65).pdf |date=2018-06-19 }}
* [http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_Pastaatuxt.pdf Հայաստանի Հանրապետության (1918-1920) թվականներին] ԵՊՀ հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ
* Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանի կյանքն ու գործունեությունը. վաղ շրջան, «Պատմաբանասիրական հանդես», 2008թ․, թ․Ե, 110-116 էջ։ 
* Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանի խմբագրական գործունեությունը, «Պատմաբանասիրական հանդես»,2011թ․, թ․Ե, 106-112 էջ։
* Արշակ Բալյան, Սիմոն Վրացյանը Հայաստանի Առաջին Հանրապետության վարչապետ, «Պատմաբանասիրական հանդես», 2005թ․, թ․3, 65-76 էջ։

<center>
{|style="width:100%;margin-top:50px;margin-bottom:50px;"
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:right;color:#FFF;padding:6px;height:2px;"|
! width="350px" style="font-size:9px;text-align:center;background-color:#FF9900;color:#FFF;padding:6px;"|[[Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ|ՀՀ ՎԱՐՉԱՊԵՏ]]
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;color:#FFF;padding:6px;height:2px;"|
|-
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:right;background-color:#aaa;color:#FFF;padding:6px;"| ՆԱԽՈՐԴՈՂ
! width="350px" style="font-size:15px;text-align:center;background-color:#f1f1f1;color:#222;padding:6px;"| Սիմոն Վրացյան
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;background-color:#aaa;color:#FFF;padding:6px;"| ՀԱՋՈՐԴՈՂ
|-
! width="200px" style="font-size:13px;text-align:right;background-color:#f1f1f1;color:#888;padding:6px;"| [[Համո Օհանջանյան]]
! width="350px" style="font-size:13px;text-align:center;background-color:#f1f1f1;color:#888;padding:6px;"| [[Նոյեմբերի 25]], [[1920]] - [[Դեկտեմբերի 2]], [[1920]]
! width="200px" style="font-size:13px;text-align:left;background-color:#f1f1f1;color:#888;padding:6px;"| [[Ալեքսանդր Մյասնիկյան]]
|-
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:right;color:#FFF;padding:6px;height:2px;"|
! width="350px" style="font-size:13px;text-align:center;background-color:#FF9900;color:#FFF;padding:6px;height:2px;"|
! width="200px" style="font-size:9px;text-align:left;color:#FFF;padding:6px;height:2px;"|
|}
</center>

{{Հայաստանի վարչապետները}}
{{Հայաստանի ղեկավարներ}}
{{Հայաստանի ներքին գործերի նախարարները և ՀՀ ԿԱ ՀՀ ոստիկանության պետերը}}
{{Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարները}}
{{Արմենպրեսի տնօրեններ}}
{{Արտաքին հղումներ}}

{{DEFAULTSORT:Վրացյան, Սիմոն}}
[[Կատեգորիա:1882 ծնունդներ]]
[[Կատեգորիա:1969 մահեր]]
[[Կատեգորիա:Դոնի Ռոստով քաղաքում ծնվածներ]]
[[Կատեգորիա:Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի սաներ]]
[[Կատեգորիա:ՀՅԴ անդամներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ գրողներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ իրավաբաններ]]
[[Կատեգորիա:Հայ լրագրողներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ քաղաքագետներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ քաղաքական գործիչներ]]
[[Կատեգորիա:Հայաստանի Հանրապետության (1918-1920) 1-ին գումարման Խորհրդարանի պատգամավորներ]]
[[Կատեգորիա:Մայիսի 21 մահեր]]
[[Կատեգորիա:Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի շրջանավարտներ]]