Դիտել Մասնակից:Ռուզաննա Մինասյան/Ավազարկղ էջի աղբյուրը

[[Պատկեր:Synesthesia.svg|մինի]]
'''Սինեսթեզիա''' ({{lang-gr|συναίσθηση}} համազգացողություն, համատեղ [[զգայություն]], միաժամանակյա զգացում), հոգեբանախոսական սակավատիպ, անսովոր երևույթ, որն առաջանում է տարբեր զգայարանների (զգայապատկերների) և բառային համապատասխան ձևակերպումների միջոցով։ Սինեսթեզիան կարող է սահմանվել որպես [[Ընկալում|ընկալման]] պրոցեսը, երբ մի զգայակարանի գրգռումը առաջացնում է մի կողմից համապատասխան զգայարանի գրգռում, մյուս կողմից՝ մի այլ, կողմնակի զգայություն կամ մտապատկեր՝ կախված մի ուրիշ զգայարանի գործունեության հետ: 

Չնայած որ XIX-րդ դարի վերջին և XX-րդ դարի սկզբին սինեսթեզիան մեծ ուշադրության արժանացավ, բայց XX-րդ դարի սկզբին այն հետազոտողները կորցրին իրենց հետաքրքրությունը այս երևույթի նկատմամբ հետազոտման օբյեկտների սակավության պատճառով: Շատերը գտնում են, որ սինեսթեզիան նպաստում է ստեղծագործական պրոցեսին: Հոգեբանների և նյարդաբանների համար սինեսթեզիան հետաքրքրություն է ներկայացնում ոչ միայն իր գրավչության պատճառով, այլ նաև  այն նպաստում է ընկալման և ճանաչողական պրոցեսների ավելի լավ հասկացմանը:

== Սահմանում ==

Սինեսթեզիան սահմանվում է որպես մի երևույթ, որի առաջացման ժամանակ գրգռիչներն ունենում են երկակի ներգործում, մեկը՝ այդ  գրգռիչի համապատասխան զգայություն, և երկրորդը դրա հետ առավել կամ նվազ կապված, մի այլ զգայարանին բնորոշ զգայություն: Շատ հաճախ այս կամ այն երևույթը, կամ տպավորությունը բնորոշելու և ավելի զննական դարձնելու համար, մենք դիմում ենք ոչ միայն  մի, այլև երկրորդ զգայարանին:  Առօրյա խոսակցական լեզվում սինեսթեզիայի դրսևորումներից են հաճախ գործածվող «բյուրեղյա ձայն», «սառը գույն», «քաղցր երազ», «քաղցր լեզու», «խոսուն աչքեր», «թթված դեմք» և այլ բնորոշումները։ Ինչպես նկատելի է մի երկրորդ զգայարանի միջոցով ստացած զգայական պատկերը՝ գույնը կամ ձայնը, համը կամ սառնությունը ամրապնդում և ավելի ուժեղ է դարձնում առաջին զգայարանի միջոցով ստացած տպավորությունը և նրա բառային արտահայտությունը: Սինեսթեզիական տարբեր պատկերների առաջացումը պայմանավորված է մարդու [[խառնվածք]]ային առանձնահատկություններով: Խառնվածքի գեղարվեստական տիպին պատկանող մարդիկ, որոնց մոտ գերիշխում են պատկերային մտածողությունը, հուզական տպավորություններն ու բռնկումները, հակում ունեն երևույթների նկատմամբ սուբյեկտիվ, զգացմունքային ուժեղ վերաբերմունք ցուցաբերելու: Ստեղծագործական երևակայությամբ և և զգացմունքների ուժով օժտված մարդկանց մոտ առաջանում են զգայական ներգործումների բարդ զուգորդումներ: Հետազոտողները կարծում են, որ սինեսթեզիայի որոշակի մակարդակին տիրապետում են 2000-ից 1-ը: Վիճակագրություն խնդիրներից մեկն այն է, որ շատ մարդիկ չեն գիտակցում իրենց սինեսթետ լինելու և իրենց ընկալման՝ մյուսների ընկալումից տարբեր լինելու փաստը: Կա տեսություն, որ ենթադրում է, որ սինեսթեզիայի առկայությունը ավելի հաճախ հանդիպում է աուտիզմով հիվանդ անձանց մոտ: 
== Տեսակները ==

Այս յուրահատուկ զգայափորձը արտահայտվում է ամենատարբեր ձևերով՝ ֆոտիզմի (տեսողական սինեսթեզիա) դեպքում տպավորությունների ակունք են տեսողական, ֆոնիզմի (լսողական սինեսթեզիա) ժամանակ՝ ձայնային (այդ թվում՝ երաժշտական) գրգռիչները։ «Գունեղ երաժշտությունը» (խրոմեստեզիա) առաջանում է գունային տարբերերանգներ ներշնչող մեղեդիների ունկընդրումից։ Սինեսթեզիայի այս տարբերակը սինոպսիայի մասնավոր դեպք է, որի ժամանակ երաժշտական ձայները՝ ըստ խառնվածքային յուրահատկությունների և զգայահուզական կերտվածքի, առաջացնում են երկրաչափական ձևերի, բազմերանգ բնապատկերների գունային արտացոլում։ 
*'''Ֆոտիզմ''', գույներ, որ առաջանում են ձայների միջոցով կամ ցանկացած այլ սինեսթետիկ վիզուալ զգայություններ: Մարդու ընդունակությունը ասոցացիաներ առաջացնել լսված ձայնի և գույնի միջև: Շատերը սա կոչում են «գունային լսողություն»: Ինչպես հայտնի է ռուս կոմպոզիտորներից Ռիմսկի Կորսակովը օժտված է եղել ցարգացման բարձր աստիճանի հասած «գունային լսողությամբ»: Երաժշտական տարբեր տոնայնություններ նրա մոտ շաղկապվել են գունավոր տարբեր զգայությունների հետ: Այսպես, օրինակ, դո-մաժորը կապված է եղել սպիտակի, ֆա-մաժորը՝ կանաչի, լյա-մաժորը՝ բաց վարդագույնի հետ: Սինեստեզիական պատկերները յուրահատուկ տեղ են զբաղեցրել [[Ռիմսկի-Կորսակով]]ի երաժշտական-նկարչական մտածողության զարգացման մեջ: 

* '''Ֆոնիզմ''', գույնի, պատկերի վերածումը ձայնի: Ճապոնացի դաշնակահարուհի Հիրոմի Ուեհարան դեռ սովորելու տարիներից օգտագրոծում էր ոչ թե հատուկ երաժտական տերմիններ, այլ գունային բնութագրիչներ: Օրինակ՝ երբ պետք էր վիշտ ցուցադրել, նա ասում էր « Նվագի՛ր կապույտ»:

* '''Թվային գիծ''',  թվերի գծային հաջորդականությունը որ ավտոմատ կերպով հայտնվում է մարդու ուղեղում, երբ նա մտածում է թվերի մասին: Առաջին անգամ թվային գծերը գրանցվել են [[Ֆրենսիս Գալտոն]]ի աշխատանքներում: 
[[Պատկեր:Galton number form.svg|մինի|Թվային գծեր]]

* '''Լինգվիստիկ անձնավորում''', սինեսթեզիայի  տեսակներից մեկը, որի ժամանակ [[Թիվ|թվային հաջորդականությունները]], [[Ամիս|ամս]]վա, [[շաբաթ]]վա օրերը, [[այբուբեն]]ի տառերը ասոցացվում են անձանց հետ <ref>{{Harvnb|Simner|Hubbard|2006}}</ref>:

* '''Շոշափման [[Էմպաթիա]]'''- հայելային դիպման սինեսթեզիա- mirror-touch synesthesia, սա սինեսթեզիայի հազվադեպ տեսկաներից է, որի ժամանակ մարդիկ ուղիղ իմաստով ունենում նույն ապրումները, ինչ զգում է դիմացինը: Օրինակ, երբ սինեսթետը տեսնում է, որ մի մարդ դիպչում է մեկ ուրիշի ուսին, նա իր կամքից անկախ զգում է դիպում սեփական ուսին: Ինչպես վկայում են հետազոտությունները այս մարդիկ օժտված են ավելի բարձր էմպաթիկ ընդունակութուններով: Սա կարող է կապված լինել ուղեղի շարժողական հատվածներում տեղակայված հայելային նեյրոնների հետ<ref>Heyes, Cecelia. «Where Do Mirror Neurons Come From?» Neuroscience and Biobehavioral Reviews (2009): 576-77. CognitiveScience. University of Oxford, 7 Nov. 2009. Web. 30 Jan. 2015.</ref>:

* '''Համի և հոտառության սինեսթեզիա''' , սինեսթեզիայի առավել հազվադեպ հանդիպող տեսակներից մեկը: Այս տեսակի համար բնորոշ է հոտառական և համի [[զգայություն]]ների և մտապատկերների առաջացումը՝ երգային կամ առհասարակ, ձայնային տպավորությունների ներգործման ժամանակ: 
==Հայտնի դեպքեր==
Կան շատ հայտնի սինեսթետներ, որոնց մեծամասնությունը նկարիչներ, գրողներ և երաժիշտներ են: [[Դեվիդ Հոկնի]]ն երաժշտությունը ընկալում է գույնի, ձևի, տարածության մեջ և օգտագործում է այդ ապրումները, երբ դեկորացիաներ է նկարում օպերաների համար: Ռուս նկարիչ [[Վասիլի Կանդինսկի]]ն համադրում էր 4 զգայություններ՝ գույն, ձայն, շոշափում և հոտ: Սինեսթետ-կոմպոզիտորներից էին Ռիսկի-Կորսակովը, [[Դյուք Էլինգթոն]]ը: Հայտնի սինեսթետ-գիտնականներից էր  [[Տեսլա Նիկոլա|Նիկոլա Տեսլա]]ն:
==Հայ քնարերգություն ==
Հայ քնարերգության մեջ սինեսթեզիայի բարձր զարգացվածությամբ փայլում էր [[Միսաք Մեծարենց]]ը: Ինչպես նաև [[Դուրյան Պետրոս|Պ. Դուրյան]]ի, [[Տերյան Վահան|Վ. Տերյանի]], [[Ե. Չարենց]]ի ստեղծագործությունները ցույց են տալիս, որ նրանց բանաստեղծական ըմբռնման մեջ սինեսթեզիան որոշակի առանձնահատկություն է կազմում: Տերյանի համար հեքիաթը ոսկի է, լուսեղեն, երազը՝ արծաթի, կապուտաչյա: Մեծարենցի ստեղծագործություններում ֆոտիզմի օրինակ հանդիպում ենք բավականին շատ, օրինակ՝ «... ջութակի սարսուռին գիծը կարմիր...», «...վառ գույներով դրասանգված երգը կյանքին...»: Զգայությունների զարմանահրաշ զուգորդումներով ձայնը վերածվում է տեսանելի, շոշափելի, ինչպես և հոտավետ իրի:

Հայ քնարերգության մեջ Մեծարենցի օգտագործած ինքնուրույն և զգայուն հարուստ բառապաշարը թարմություն և նորություն բերեց այն պատճառով, որ նա ընտրում էր արտահայտման նոր եղանակներ, մինչ դա չօգտագործված պատկերներ և բառեր: Մեծարենցի ստեղծագործություններում ֆոտիզմին բնորոշ պատկերներ են՝  «...ջութակի սարսուռին գիծը կարմիր...»: Այստեղ ջութակի ձայնը Մեծարենցը բնութագրում է կարմիր գույնով: 

Ֆոնիզմը Մեծարենցի մոտ արտահայտվում է նրանում, որ լույսը, գույնը և իրը կամ երևույթը օժտված են ձայնական հատկությամբ, այսպես օրինակ. 
                         Ու '''ճառագայթներ'''՝ 
                         Որ զիս կկանչեն:  

Ֆոնիզմը նրա մոտ հասնում է այնպիսի աստիճանի, որ նույնիսկ գաղափարները, մտապատկերները առաջացնում են բազմապիսի ձայներ: Նրա մոտ ֆոնիզմին բնորոշ առանձնահատկություններից են «...Ծափեցին իմ երազները ծնծղա...»:

Մեծարենցի բանաստեղծություններում հանդիպում ենք նաև հոտառության և համի սինեսթեզիա, այսինքն՝ հոտառական և համի զգայությունների առաջացումը՝ ձայնային ներգործման արդյունքում. «Ա՜հավասիկ իմ երգս առվեզերքի անուխին և ռեհանին խունկով է օծուն...»: <ref>[Թութունջյան Հ. Մ. Սինեսթեզիա]</ref>

==Ծանոթագրություններ==
{{ծանցանկ}}
* Кравков С․ В․, Взаимодействие органов чувств, М․—Д․, [[1948]]
* Галеев Б․, Светомузыка։ становление и сущность нового искусства, Казань, [[1976]]

{{ՀՍՀ}}