Մասնակից:Ռուզաննա Մինասյան/Ավազարկղ
Սինեսթեզիա (հունարեն՝ συναίσθηση համազգացողություն, համատեղ զգայություն, միաժամանակյա զգացում), հոգեբանախոսական սակավատիպ, անսովոր երևույթ, որն առաջանում է տարբեր զգայարանների (զգայապատկերների) և բառային համապատասխան ձևակերպումների միջոցով։ Սինեսթեզիան կարող է սահմանվել որպես ընկալման պրոցեսը, երբ մի զգայակարանի գրգռումը առաջացնում է մի կողմից համապատասխան զգայարանի գրգռում, մյուս կողմից՝ մի այլ, կողմնակի զգայություն կամ մտապատկեր՝ կախված մի ուրիշ զգայարանի գործունեության հետ:
Չնայած որ XIX-րդ դարի վերջին և XX-րդ դարի սկզբին սինեսթեզիան մեծ ուշադրության արժանացավ, բայց XX-րդ դարի սկզբին այն հետազոտողները կորցրին իրենց հետաքրքրությունը այս երևույթի նկատմամբ հետազոտման օբյեկտների սակավության պատճառով: Շատերը գտնում են, որ սինեսթեզիան նպաստում է ստեղծագործական պրոցեսին: Հոգեբանների և նյարդաբանների համար սինեսթեզիան հետաքրքրություն է ներկայացնում ոչ միայն իր գրավչության պատճառով, այլ նաև այն նպաստում է ընկալման և ճանաչողական պրոցեսների ավելի լավ հասկացմանը:
Սահմանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սինեսթեզիան սահմանվում է որպես մի երևույթ, որի առաջացման ժամանակ գրգռիչներն ունենում են երկակի ներգործում, մեկը՝ այդ գրգռիչի համապատասխան զգայություն, և երկրորդը դրա հետ առավել կամ նվազ կապված, մի այլ զգայարանին բնորոշ զգայություն: Շատ հաճախ այս կամ այն երևույթը, կամ տպավորությունը բնորոշելու և ավելի զննական դարձնելու համար, մենք դիմում ենք ոչ միայն մի, այլև երկրորդ զգայարանին: Առօրյա խոսակցական լեզվում սինեսթեզիայի դրսևորումներից են հաճախ գործածվող «բյուրեղյա ձայն», «սառը գույն», «քաղցր երազ», «քաղցր լեզու», «խոսուն աչքեր», «թթված դեմք» և այլ բնորոշումները։ Ինչպես նկատելի է մի երկրորդ զգայարանի միջոցով ստացած զգայական պատկերը՝ գույնը կամ ձայնը, համը կամ սառնությունը ամրապնդում և ավելի ուժեղ է դարձնում առաջին զգայարանի միջոցով ստացած տպավորությունը և նրա բառային արտահայտությունը: Սինեսթեզիական տարբեր պատկերների առաջացումը պայմանավորված է մարդու խառնվածքային առանձնահատկություններով: Խառնվածքի գեղարվեստական տիպին պատկանող մարդիկ, որոնց մոտ գերիշխում են պատկերային մտածողությունը, հուզական տպավորություններն ու բռնկումները, հակում ունեն երևույթների նկատմամբ սուբյեկտիվ, զգացմունքային ուժեղ վերաբերմունք ցուցաբերելու: Ստեղծագործական երևակայությամբ և և զգացմունքների ուժով օժտված մարդկանց մոտ առաջանում են զգայական ներգործումների բարդ զուգորդումներ: Հետազոտողները կարծում են, որ սինեսթեզիայի որոշակի մակարդակին տիրապետում են 2000-ից 1-ը: Վիճակագրություն խնդիրներից մեկն այն է, որ շատ մարդիկ չեն գիտակցում իրենց սինեսթետ լինելու և իրենց ընկալման՝ մյուսների ընկալումից տարբեր լինելու փաստը: Կա տեսություն, որ ենթադրում է, որ սինեսթեզիայի առկայությունը ավելի հաճախ հանդիպում է աուտիզմով հիվանդ անձանց մոտ:
Տեսակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս յուրահատուկ զգայափորձը արտահայտվում է ամենատարբեր ձևերով՝ ֆոտիզմի (տեսողական սինեսթեզիա) դեպքում տպավորությունների ակունք են տեսողական, ֆոնիզմի (լսողական սինեսթեզիա) ժամանակ՝ ձայնային (այդ թվում՝ երաժշտական) գրգռիչները։ «Գունեղ երաժշտությունը» (խրոմեստեզիա) առաջանում է գունային տարբերերանգներ ներշնչող մեղեդիների ունկընդրումից։ Սինեսթեզիայի այս տարբերակը սինոպսիայի մասնավոր դեպք է, որի ժամանակ երաժշտական ձայները՝ ըստ խառնվածքային յուրահատկությունների և զգայահուզական կերտվածքի, առաջացնում են երկրաչափական ձևերի, բազմերանգ բնապատկերների գունային արտացոլում։
- Ֆոտիզմ, գույներ, որ առաջանում են ձայների միջոցով կամ ցանկացած այլ սինեսթետիկ վիզուալ զգայություններ: Մարդու ընդունակությունը ասոցացիաներ առաջացնել լսված ձայնի և գույնի միջև: Շատերը սա կոչում են «գունային լսողություն»: Ինչպես հայտնի է ռուս կոմպոզիտորներից Ռիմսկի Կորսակովը օժտված է եղել ցարգացման բարձր աստիճանի հասած «գունային լսողությամբ»: Երաժշտական տարբեր տոնայնություններ նրա մոտ շաղկապվել են գունավոր տարբեր զգայությունների հետ: Այսպես, օրինակ, դո-մաժորը կապված է եղել սպիտակի, ֆա-մաժորը՝ կանաչի, լյա-մաժորը՝ բաց վարդագույնի հետ: Սինեստեզիական պատկերները յուրահատուկ տեղ են զբաղեցրել Ռիմսկի-Կորսակովի երաժշտական-նկարչական մտածողության զարգացման մեջ:
- Ֆոնիզմ, գույնի, պատկերի վերածումը ձայնի: Ճապոնացի դաշնակահարուհի Հիրոմի Ուեհարան դեռ սովորելու տարիներից օգտագրոծում էր ոչ թե հատուկ երաժտական տերմիններ, այլ գունային բնութագրիչներ: Օրինակ՝ երբ պետք էր վիշտ ցուցադրել, նա ասում էր « Նվագի՛ր կապույտ»:
- Թվային գիծ, թվերի գծային հաջորդականությունը որ ավտոմատ կերպով հայտնվում է մարդու ուղեղում, երբ նա մտածում է թվերի մասին: Առաջին անգամ թվային գծերը գրանցվել են Ֆրենսիս Գալտոնի աշխատանքներում:
- Լինգվիստիկ անձնավորում, սինեսթեզիայի տեսակներից մեկը, որի ժամանակ թվային հաջորդականությունները, ամսվա, շաբաթվա օրերը, այբուբենի տառերը ասոցացվում են անձանց հետ [1]:
- Շոշափման Էմպաթիա- հայելային դիպման սինեսթեզիա- mirror-touch synesthesia, սա սինեսթեզիայի հազվադեպ տեսկաներից է, որի ժամանակ մարդիկ ուղիղ իմաստով ունենում նույն ապրումները, ինչ զգում է դիմացինը: Օրինակ, երբ սինեսթետը տեսնում է, որ մի մարդ դիպչում է մեկ ուրիշի ուսին, նա իր կամքից անկախ զգում է դիպում սեփական ուսին: Ինչպես վկայում են հետազոտությունները այս մարդիկ օժտված են ավելի բարձր էմպաթիկ ընդունակութուններով: Սա կարող է կապված լինել ուղեղի շարժողական հատվածներում տեղակայված հայելային նեյրոնների հետ[2]:
- Համի և հոտառության սինեսթեզիա , սինեսթեզիայի առավել հազվադեպ հանդիպող տեսակներից մեկը: Այս տեսակի համար բնորոշ է հոտառական և համի զգայությունների և մտապատկերների առաջացումը՝ երգային կամ առհասարակ, ձայնային տպավորությունների ներգործման ժամանակ:
Հայտնի դեպքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կան շատ հայտնի սինեսթետներ, որոնց մեծամասնությունը նկարիչներ, գրողներ և երաժիշտներ են: Դեվիդ Հոկնին երաժշտությունը ընկալում է գույնի, ձևի, տարածության մեջ և օգտագործում է այդ ապրումները, երբ դեկորացիաներ է նկարում օպերաների համար: Ռուս նկարիչ Վասիլի Կանդինսկին համադրում էր 4 զգայություններ՝ գույն, ձայն, շոշափում և հոտ: Սինեսթետ-կոմպոզիտորներից էին Ռիսկի-Կորսակովը, Դյուք Էլինգթոնը: Հայտնի սինեսթետ-գիտնականներից էր Նիկոլա Տեսլան:
Հայ քնարերգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայ քնարերգության մեջ սինեսթեզիայի բարձր զարգացվածությամբ փայլում էր Միսաք Մեծարենցը: Ինչպես նաև Պ. Դուրյանի, Վ. Տերյանի, Ե. Չարենցի ստեղծագործությունները ցույց են տալիս, որ նրանց բանաստեղծական ըմբռնման մեջ սինեսթեզիան որոշակի առանձնահատկություն է կազմում: Տերյանի համար հեքիաթը ոսկի է, լուսեղեն, երազը՝ արծաթի, կապուտաչյա: Մեծարենցի ստեղծագործություններում ֆոտիզմի օրինակ հանդիպում ենք բավականին շատ, օրինակ՝ «... ջութակի սարսուռին գիծը կարմիր...», «...վառ գույներով դրասանգված երգը կյանքին...»: Զգայությունների զարմանահրաշ զուգորդումներով ձայնը վերածվում է տեսանելի, շոշափելի, ինչպես և հոտավետ իրի:
Հայ քնարերգության մեջ Մեծարենցի օգտագործած ինքնուրույն և զգայուն հարուստ բառապաշարը թարմություն և նորություն բերեց այն պատճառով, որ նա ընտրում էր արտահայտման նոր եղանակներ, մինչ դա չօգտագործված պատկերներ և բառեր: Մեծարենցի ստեղծագործություններում ֆոտիզմին բնորոշ պատկերներ են՝ «...ջութակի սարսուռին գիծը կարմիր...»: Այստեղ ջութակի ձայնը Մեծարենցը բնութագրում է կարմիր գույնով:
Ֆոնիզմը Մեծարենցի մոտ արտահայտվում է նրանում, որ լույսը, գույնը և իրը կամ երևույթը օժտված են ձայնական հատկությամբ, այսպես օրինակ.
Ու ճառագայթներ՝
Որ զիս կկանչեն:
Ֆոնիզմը նրա մոտ հասնում է այնպիսի աստիճանի, որ նույնիսկ գաղափարները, մտապատկերները առաջացնում են բազմապիսի ձայներ: Նրա մոտ ֆոնիզմին բնորոշ առանձնահատկություններից են «...Ծափեցին իմ երազները ծնծղա...»:
Մեծարենցի բանաստեղծություններում հանդիպում ենք նաև հոտառության և համի սինեսթեզիա, այսինքն՝ հոտառական և համի զգայությունների առաջացումը՝ ձայնային ներգործման արդյունքում. «Ա՜հավասիկ իմ երգս առվեզերքի անուխին և ռեհանին խունկով է օծուն...»: [3]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Simner & Hubbard 2006
- ↑ Heyes, Cecelia. «Where Do Mirror Neurons Come From?» Neuroscience and Biobehavioral Reviews (2009): 576-77. CognitiveScience. University of Oxford, 7 Nov. 2009. Web. 30 Jan. 2015.
- ↑ [Թութունջյան Հ. Մ. Սինեսթեզիա]
- Кравков С․ В․, Взаимодействие органов чувств, М․—Д․, 1948
- Галеев Б․, Светомузыка։ становление и сущность нового искусства, Казань, 1976
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։ 
|