Դիտել Հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն էջի աղբյուրը

{{Հայկական մշակույթ}}
'''Հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն''', [[Հայկական ճարտարապետություն|հայկական ճարտարապետության]]՝ քրիստոնեական կրոնի պաշտամունքային շենքերի, այլ շինությունների և դրանց համալիրների կառուցման արվեստ։ Ձևավորվել է որպես [[Վաղ միջնադարի հայկական ճարտարապետություն|վաղմիջնադարյան ճարտարապետության]] մաս՝ [[4-րդ դար|4]]-[[6-րդ դար]]երում, երբ ստեղծվել են եկեղեցական շենքերի գրեթե բոլոր այն հորինվածքները, որոնք կիրառվել են նաև հետագայում։

== Քրիստոնեության ընդունումը == 
{{Հիմնական հոդված|Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում}}
301 թվականին Հայաստանն աշխարհում առաջինը ընդունելով [[քրիստոնեություն]]ը որպես [[պետական կրոն]]՝ սկզբիցևեթ ինքնուրույն է մշակել եկեղեցական շենքերի տիպերը։

Եկեղեցական ճարտարապետությունը հայ ժողովրդի միջնադարյան մշակույթի կարևորագույն բնագավառն է, նրա բազմաթիվ կառույցներում ցայտուն արտահայտվել են հայկական ճարտարապետության ինքնատիպությունը, բարձր մակարդակը և գեղարվեստական հարուստ ավանդները։

Քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջին տասնամյակները ողջ երկրում նոր պաշտամունքի շենքերի բուռն կառուցման շրջան են եղել։ Ըստ պատմիչներ [[Զենոբ Գլակ]]ի և [[Փավստոս Բուզանդ]]ի՝ [[Գրիգոր Ա Լուսավորիչ]]ը և [[Տրդատ Գ թագավոր]]ը հեթանոսական տաճարների տեղում են կառուցել առաջին [[եկեղեցի]]ները՝ դրանով իսկ կապելով դարերով սրբագործված վայրերը նոր կրոնի հետ։ Ընդ որում տաճարների մի մասը վերակառուցվելով՝ փոխարկվել է եկեղեցու, մի մասն էլ ավերվել է, և նրանց հիմքերի վրա եկեղեցի է կառուցվել։ Այդ ընթացքում կրկնվել է հեթանոսական տաճարի երկայնական՝ արևելքից արևմուտքից ձգված հորինվածքը, միայն բեմը արևմուտքից տեղափոխվել է արևելք։ [[Ագաթանգեղոս]]ը միանգամայն որոշակի հայտնում է [[Գրիգոր Ա Լուսավորիչ|Գրիգոր Ա Լուսավորչ]]ի՝ նորակառույց եկեղեցիների առաջին ճարտարապետ լինելու մասին։

[[Հայաստան]]ի՝ մեզ հասած հնագույն եկեղեցիները միանավ դահլիճներ են և, ավելի սակավ, եռանավ բազիլիկներ։ 4-6-րդ դարերում տարածված միանավ եկեղեցիների ([[Լեռնակերտ]]ի, [[Թուղ]]ի, [[Ագարակ]]ի, [[Շենիկ]]ի, [[Կարենիս]]ի վանքի) մեծ մասի խորանը ներգծված է շենքի արտաքին պատերի ուղղանկյուն պարագծի մեջ, սակայն կան նաև ընդհանուր ծավալից դուրս եկող, արտաքուստ կիսաշրջանաձև կամ բազմանիստ [[խորան]]ով եկեղեցիներ ([[Լուսակերտ]]ի, [[Ջարջառիս]]ի, [[Ոսկեվազ]]ի, [[Փարպի]]ի, [[Բայբուրդ]]ի)։ [[4-րդ դար]]ի վերջին եկեղեցիների խորանի մեկ կողքին կամ երկու կողքերին կառուցվել են սենյակներ՝ եկեղեցում քահանայի բնակվելու վերաբերյալ կաթողիկոս [[Սահակ Ա Պարթև]]ի կանոններին համապատասխան։ [[4-րդ դար|4-]][[6-րդ դար]]երում միանավ եկեղեցիների առանձին ենթատիպն են արտաքին սրահ ունեցողները։ Արևելյան պատում հաճախ փոքրիկ խորանով այդ սրահները նախատեսվել են դեռ չմկրտվածների և ապաշխարողների համար ([[Գառնի]], [[Թանահատի վանք]], [[Կուրթան]], [[Վարդաբլուր]])։

== Վաղմիջնադարյան ճարտարապետություն ==
{{Հիմնական|Վաղ միջնադարի հայկական ճարտարապետություն}}
Վաղ միջնադարում [[Ճարտարապետություն|ճարտարապետության]] մեջ եռանավ բազիլիկները տարածում չեն ստացել. այդ ժամանակաշրջանից հայտնի են միայն յոթ այդ տիպի եկեղեցիներ (ընդ որում [[6-րդ դար]]ից մինչև [[17-րդ դար]]ի բազիլիկներ այլևս չեն կառուցվել)։ Դրանք բոլորն էլ պատկանում են, այսպես կոչված, «արևմտյան» տիպին. միջին նավը բարձր է կողայիններից և ունի առանձին ծածկ։ Եռանավ բազիլիկները, չնայած փոքրաթվությանը, ունեն բազմապիսի ճարտարապետկան լուծումներ։ Աղցի բազիլիկն ունի երկու զույգ մույթ, [[Երերույք]]ի Սուրբ Կարապետ վկայարանը, [[Քասաղ]]ի, [[Աշտարակ]]ի բազիլիկները՝ երեք զույգ, [[Ծիծեռնավանք]]ի և [[Եղվարդ]]ի բազիլիկները՝ չորս զույգ, իսկ Հայաստանի ամենախոշոր՝ [[Դվին]]ի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (Դվինի Կաթողիկե)՝ 7 զույգ մույթ։ Տարբեր է նրանց Ավագ խորանի շուրջը եղած սենյակների քանակը։ Սյունասրահով են շրջապատված եղել [[Երերույք]]ի և Դվինի բազիլիկները։ Որոշ միանավ ու եռանավ եկեղեցիներ նախապես ունեցել են փայտե ծածկ, որը [[6-րդ դար|6-]][[7-րդ դար]]եր փոխարինվել է թաղով։
<gallery widths="200" heights="200">
Image:Երերույքի տաճարը1.jpg|[[Երերույքի տաճար]]ը
Image:Yererouk Basilica.jpg|[[Երերույքի տաճար]]ը
Image:Tzitzernavank-Monastery.jpg|[[Ծիծեռնավանք]]
Image:Kasakh-Ashtarak.jpg|[[Քասախ]] (գետ)
</gallery>
Հայաստանի վաղքրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետության մեջ հստակ նկատվում է նրա զարգացման հիմնական գիծը՝ գմբեթավոր, հիմնականում՝ կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների կառուցումը։ Ճարտարապետական այս հորինվածքն ունի տեղական արմատներ՝ քարե գմբեթների ակունքները բխում են հայկական ժողովրդական բնակելի տների երդիկով, փայտե գմբեթով ծածկերից (Ք.ծ.ա. 5-րդ դար այն նկարագրել է հույն պատմագիր [[Քսենոփոն]]ը)։

Հայաստանի հնագույն գմբեթավոր եկեղեցին [[Էջմիածնի մայր տաճար|Էջմիածնի Մայր տաճար]]ն է՝ ողջ քրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետության մեջ հանգուցային մի կառույց, որի հորինվածքը հետագայում տարածվել է նաև [[Եվրոպա]]յում։ Ըստ պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի նկարագրության՝ [[Մեծ Հայք]]ի Սյունիք նահանգի կենտրոն [[Շաղատի եկեղեցի]]ն ([[4-րդ դար]]) եղել է խորանարդաձև գմբեթով, ուղղանկյուն խորաններով խաչաձև կառույց։ Հայաստանում եկեղեցական շենքի խաչաձևությունը՝ քրիստոնեական կրոնի խորհրդանիշը, առավել հստակ արտահայտվել է «ազատ խաչ» տիպի գմբեթավոր եկեղեցիներում, որոնք ստորաբաժանվում են երեք ենթատիպի՝ քառախորան, եռախորան և միախորան (միայն արևելյան կողմում)։ Դրանց լավագույն օրինակներն են [[7-րդ դար]]ից անփոփոխ պահպանված՝ [[Կարմրավոր|Աշտարակի Կարմրավոր Ս. Աստվածածին եկեղեցի]]ն և վերձիգ համաչափություններով [[Լմբատավանք]]ի [[Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի]]ն։ Ներսից և դրսից խաչաձև հորինվածքի զարգացման հաջորդ փուլն է ներկայացնում [[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Մաստարա)|Մաստարայի Ս. Հովհաննես եկեղեցի]]ն, որի գմբեթատակ տարածությունը զգալի ընդարձակվել է։ Այս տիպին են պատկանում նաև 7-րդ դարի [[Ոսկեպար]]ի [[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Ոսկեպար)|Սուրբ Աստվածածին]], [[Արթիկ]]ի Սուրբ Գևորգ և [[Հառիճավանք]]ի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցիները։
<gallery widths="200" heights="200">
Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral view.jpg|Մայր Տաճար
Պատկեր:Karmravor Church Ashtarak.JPG|[[Կարմրավոր]]
Պատկեր:Mastara, Surb Hovanes Church1.jpg|[[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Մաստարա)|Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի, ընդհանուր տեսք]]
Պատկեր:Harichavank Rear.JPG|[[Հառիճավանք]]
</gallery>

Հայաստանում եկեղեցական շենքի կենտրոնագմբեթ համակարգը [[6-րդ դար]]ում նոր ուղղություն է ստացել՝ միջանկյալ խորշերով և անկյունային սենյակներով քառախորանի ձևով, որի ամենավաղ թվագրված օրինակը [[Ավանի կաթողիկոսություն|Ավանի կաթողիկոսության]] [[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (ԱվանՃ|Ս. Հովհաննես եկեղեցի]]ն է (6-րդ դարի վերջ)։ [[Կոմիտաս Ա Աղցեցի]] կաթողիկոսը այս հորինվածքն առավել կատարյալ կիրառել է հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց՝ [[Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի|Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե]] վանքի եկեղեցում։ Նույն տիպին են պատկանում [[Սիսիան]]ի [[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Սիսիան)|Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի]]ն, [[Արծվաբեր]]ի [[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Արծվաբերդ)|Սուրբ Աստվածածին]] վանքը, [[Զորադիր]]ի Սուրբ Էջմիածին եկեղեցին, [[Արամուս]]ի Ծիրանավոր, Գառնհովտի Սուրբ Գևորգ եկեղեցիները։ [[6-րդ դար|6-]][[7-րդ դար]]երի հայկական կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների մեկ այլ տարբերակն են բազմախորանները, որոնց թվում են [[Արագած]]ի Գրիգորաշեն, [[Եղվարդ]]ի Սուրբ Թեոդորոս վանքի և [[Իրինդ]]ի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները։
<gallery widths="200" heights="200">
Image:Hripsime3.jpg|[[Սուրբ Հռիփսիմե]] եկեղեցի (Էջմիածին)
Image:Avan 2.JPG|[[Կաթողիկե]]
Image:Areni ch.jpg|[[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Արենի)|Սուրբ Աստվածածին Եկեղեցի]] (Արենի)
Image:Gayane3.jpg|[[Սուրբ Գայանե եկեղեցի|Սուրբ Գայանե]] հայկական եկեղեցին Էջմիածնում
</gallery>

[[Պատկեր:Zvartnots 24.JPG|200px|մինի|աջից|Զվարթնոց]]
Շրջանի մեջ ներգծված քառախորանի յուրօրինակ հորինվածք է մարմնավորել [[Ներսես Գ Տայեցի]] կաթողիկոսի կառուցած [[Զվարթնոց տաճար]]ը։ Այն ունեցել է եկեղեցական շենքի նոր՝ եռայարուս ծավալային լուծում և [[7-րդ դար]]ի հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն մեծ նվաճումն է։ Կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների՝ Հայաստանում ստեղծված և կիրառված տիպերի նման բազմազանությունը, գմբեթատակ տարածության շուրջը ինտերիերի միավորման ձգտումը [[7-րդ դար]]ի հայկական եկեղեցական ճարտարապետություն բնորոշ գծերն են, որոնք նրան առանձնացնում են քրիստոնեական աշխարհի մյուս ճարտարապետական դպրոցներից։

Հայաստանում վաղ միջնադարում կենտրոնագմբեթներից բացի կառուցվել են նաև երկայնական՝ բազիլիկատիպ եկեղեցիներ։ Քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկ են [[Տեկոր]]ի Սուրբ Սարգիս վկայարանը, [[Օձուն]]ի [[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (այլ կիրառումներ)|Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի]]ն, Էջմիածնի [[Սուրբ Գայանե եկեղեցի|Սուրբ Գայանե]] վանքի եկեղեցին, [[Բագավան]]ի Սուրբ Հովհաննես վանքը, Մրենի Կաթողիկե եկեղեցին։ Հայաստանում [[7-րդ դար]]ում մշակվել է խաչաձև, եռախորան գմբեթավոր բազիլիկի տիպը, որին պատկանում են [[Դվին]]ի Կաթողիկե Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (վերակառուցումից հետո) և [[Թալին]]ի [[Կաթողիկե]]ն։ Սակայն գմբեթավոր բազիլիկների ներսի մասնատումը առանձին կանգնած մույթերով նպատակահարմար չէր ծիսակատարության ժամանակ բեմի առջև աղոթասրահի միասնական տարածություն ունենալու առումով։ Միաժամանակ, առանձին կանգնած մույթերը կամ սյուները շենքի թույլ տարրերն են երկրաշարժերի ժամանակ, և վաղ միջնադարում հայ ճարտարապետները հաղթահարել են երկայնական, բազիլիկ եկեղեցիական շենքերի այդ թերությունը՝ ստեղծելով միանգամայն նոր՝ առանց միջանկյալ հենարանների «գմբեթավոր դահլիճ» տիպը։ 7-րդ դարում այդ տիպի լավագույն կառույցներն են [[Պտղնավանք]]ը և [[Արուճ]]ի [[Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի (Արուճ)|Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի]]ն, որոնց գմբեթները հենվում են երկայնական պատերին կից երկու զույգ հզոր որմնամույթերի վրա։
<gallery widths="200" heights="200">
Image:Saint Gayane Church-front.JPG|[[Սուրբ Գայանե եկեղեցի]]
Image:Swallows over Aruchavank.jpg|[[Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի (Արուճ)|Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի]] (Արուճ)
Image:Odzun-church-south.jpg|[[Օձունի եկեղեցի]]
Image:Katoghike galleryfull.jpeg|Թալինում գտնվող [[Կաթողիկե]] եկեղեցին
</gallery>

[[Պատկեր:Stgregoryilluminator.jpg|200px|մինի|Սուրբ [[Գրիգոր Լուսավորիչ]]ը]]
[[4-րդ դար|4–]][[6-րդ դար]]երում հայ ճարտարապետները եկեղեցիներ կառուցելիս հիմնականում ուշադրություն են դարձրել արտաքին ճակատներին։ Հարդարանքի տարրերով շեշտվել են. շքամուտքերով՝ դռները, հոնքաձև քանդակազարդ շրջանակներով՝ լուսամուտները, նախապես ատամնավոր, ապա կիսակամարիկներով գոտիներով՝ քիվերը։ Ներսի պատերը սրբատաշ քարերից են և մեծ մասամբ՝ առանց որմնանկարների։ Բազմաթիվ լայն պատուհաններով եկեղեցիների ներսը ողողվում է լույսով։ Գմբեթների [[թմբուկ]]ներն արտաքուստ բազմանիստ են, գմբեթատակ քառակուսուց գմբեթին անցումը մինչև 7-րդ դարի սկիզբը իրականացվել է տրոմպներով, հետո՝ առագաստներով։ Ըստ [[5-րդ դար]]ից գործող հայկական եկեղեցիների կանոնի՝ կառուցվելիք եկեղեցու ձևը հաստատել է եպիսկոպոսը։ [[Հովհաննես Ա Մանդակունի|Հովհաննես Ա Մանդակուն]]ի կաթողիկոսի կանոններով եկեղեցու հատակագիծը գծվել է գետնին, 12 առաքյալներին խորհրդանշող 12 քարերով նշվել են եկեղեցու անկյունները, աբսիդը, մույթերը, մուտքերը, և քարերն օծվելուց հետո սկսվել է շինարարությունը։ Վաղ միջնադարից մինչև [[14-րդ դար]]ի եկեղեցիների նախագծումն իրականացվել է քարե մանրակերտներով։ Շինարարությունն ավարտվելուց հետո եկեղեցին օծվել է և անվանակոչվել։ Միջնադարում Հայաստանի եկեղեցիների մեծ մասը կոչվել է Աստվածածնի, ապա՝ Գրիգոր Լուսավորչի, սուրբ Հովհաննեսի, սուրբ Գևորգի, սուրբ Ստեփանոսի և այլ սրբերի անուններով։

[[7-րդ դար]]ը ավարտվել է եկեղեցական ճարտարապետություն հայկական դպրոցի ձևավորումը, որին նպաստել է նաև [[6-րդ դար]]ի հայ և բյուզանդական եկեղեցիների խզումը։ [[4-րդ դար|4-]][[6-րդ դար]]երի հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը շատ ընդհանուր գծեր ունի հարևան քրիստոնյա երկրների ճարտարապետության հետ, բայց 7-րդ դարից այն դարձել է միանգամայն ինքնատիպ։ Հայաստանում եկեղեցական շենքերի նոր ձևերը հայկական եկեղեցական ճարտարապետության խոշոր ավանդն են ողջ քրիստոնեական ճարտարապետության մեջ։

[[7-րդ դար]]ի վերջին [[Հայաստան]]ում հաստատված արաբական ծանր լուծը երկու դար ընդհատել է երկրի զարգացման բնականոն ընթացքը։ [[9-րդ դար]]ի վերջին, անկախության վերականգնումից հետո, նախադրյալներ են ստեղծվել ճարտարապետության զարգացման նոր փուլի համար։ [[9-րդ դար|9-]][[11-րդ դար|11]] դարերի [[Հայաստան]]ի ֆեոդալական մասնատվածությունը հանգեցրել է առանձին՝ [[Անի]]ի, [[Սյունիք]]ի, [[Վասպուրական]]ի, [[Լոռի|Լոռու]] ճարտարապետական դպրոցների ձևավորմանը։ Սկզբնապես եկեղեցիներ կառուցելիս, փորձի և շինության ավանդույթների կորստի պատճառով, կիրառել և կրկնել են [[7-րդ դար]]ի մշակած և հայտնի ձևերը՝ թաղածածկ դահլիճի ([[Բյուրական]]ի [[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Բյուրական)|Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի]]), «ազատ խաչի» ([[Սևանավանք]], [[Հայրավանք]]), գմբեթավոր դահլիճի ([[Շիրակավան]]ի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի), մաստարայատիպ ([[Կարս]]ի [[Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Կարս)|Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի]]), հռիփսիմեատիպ ([[Վարագավանք]]ի [[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (այլ կիրառումներ)|Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի]])։ Այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետության մեջ առաջատար դեր է խաղացել երկրի մայրաքաղաք Անիի ճարտարապետական դպրոցը, որն ազդեցություն է ունեցել հայկական ճարտարապետության զարգացման ողջ ընթացքի վրա. նրա մշակած ոճական ուղղությունը, հարդարանքի ձևերը տարածվել են երկրի նահանգներում, կախյալ թագավորություններում։ Անիի ստեղծագործական դպրոցի նվաճումներն անխզելիորեն կապված են միջնադարյան Հայաստանի խոշորագույն ճարտարապետ Տրդատի անվան հետ, որը կարևոր ավանդ է մուծել հատկապես եկեղեցական ճարտարապետության ձևերի մշակման գործում։ Անիում տարածում են գտել կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների քառախորան ու վեցախորան ձևերը, որոնց շարքում իրենց ճարտգեղական բարձր հատկանիշներով առանձնանում են [[Անի]]ի [[Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Անի)|Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի]]ն, Աբուղամրենց Սուրբ Գրիգոր և Հովվի եկեղեցիները։ Անիի ճարտարապետական դպրոցի ոճական առանձնահատկություններից են եկեղեցիների արտաքին ճակատների և գմբեթների թմբուկների՝ կամարաշարով ձևավորումը, գմբեթների հովանոցաձև ծածկը։ Անի քաղաքի կառույցներից բացի այս դպրոցի լավագույն գործերն են [[Մարմաշենի վանք]]ի, [[Խծկոնքի վանք]]ի, [[Ամբերդ (ամրոց)|Ամբերդ ամրոց]]ի Վահրամաշեն, [[Հոռոմոսի վանք]]ի, [[Բագնայրի վանք]]ի եկեղեցիները։
<gallery widths="200" heights="200">
Image:Byurakan Saint Hovhannes2.JPG|[[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Բյուրական)|Սուրբ Հովհաննես]] եկեղեցի (Բյուրական)
Image:Kars, church and mosque.jpg|[[Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Կարս)|Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի]] (Կարս)
Image:Sevanavanq5.jpg|[[Սևանավանք]]ի Սուրբ Առաքելոց (ձախ) և [[Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (այլ կիրառումներ)|Սուրբ Կարապետ]] (աջ) եկեղեցիները
Image:Katoghike galleryfull.jpeg|Թալինում գտնվող [[Կաթողիկե]] եկեղեցին
Image:Amberd Fortress.JPG|[[Ամբերդ (ամրոց)]]
Image:Marmashen Monastery.jpg|[[Մարմաշենի վանք]]
Image:Ani - Surp Arakelots.jpg|[[Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի (Անի)]]
Image:4 - front view of st cross monastery of varak in van.jpg|[[Վարագավանք]]
</gallery>

[[Անի]]ից հետո իր նշանակությամբ երկրորդը [[Սյունիք]]ի ճարտարապետական դպրոցն է, որը [[8-րդ դար|8-]][[11-րդ դար]]երը ստեղծել է այնպիսի բարձրարվեստ գործեր, ինչպիսիք են Բղենո Նորավանքի, [[Վահանավանք]]ի, [[Գնդեվանք]]ի, [[Որոտնավանք]]ի, Ցաղաց քար վանքի եկեղեցիները և հռչակավոր կրոնական, գիտական և կրթական կենտրոն [[Տաթև]]ի վանքի՝ [[Հայաստան]]ի այդ ժամանակաշրջանի ամենախոշոր՝ Սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճարը։
<gallery widths="200" heights="200">
Image:Vahanavanq.jpg|[[Վահանավանք]]
Image:Gndevank-2 (cropped).JPG|[[Գնդեվանք]]
Image:Vorotnavank2.jpg|[[Որոտնավանք]]
Image:Tatev Monastery from a distance.jpg|[[Տաթև]]
</gallery>

[[Պատկեր:Basilica of the Holy Cross (Aparan, Armenia).jpg|մինի|[[Սուրբ Խաչ եկեղեցի]]]]
Վասպուրականի ճարտարապետական դպրոցը [[10-րդ դար]]ի ստեղծել է հայկական միջնադարյան արվեստի գլուխգործոց, ճարտարապետ [[Մանուել]]ի կերտած [[Աղթամար]]ի վանքի [[Սուրբ Խաչ եկեղեցի]]ն, որը երեք արվեստների՝ ճարտարապետության, քանդակագործության և որմնանկարչության ամենափայլուն օրինակն է։

== Զարգացած միջնադարի ճարտարապետություն ==
{{Հիմնական|Զարգացած միջնադարի հայկական ճարտարապետություն}}
[[Պատկեր:Haghpat-Nshan.jpg|250px|մինի|Հաղպատավանք]]
[[9-րդ դար|9-]][[14-րդ դար]]երի հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը հիմնականում զարգացել է վանքային համալիրներում։ Միջնադարում կառուցվել է ավելի քան 1000 վանք, որը բավական մեծ թիվ է [[Հայաստան]]ի նման ոչ մեծ երկրի համար։ 10-11-րդ դարերում ստեղծվել է եկեղեցական շենքի նոր՝ «ներգծված խաչ» տիպը։ Այն ունի ներսից խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով (հաճախ՝ երկհարկանի), արտաքուստ ուղղանկյուն, գմբեթավոր հորինվածք, որը դարձել է հայկական վանքերի եկեղեցիների ճնշող մեծամասնության հիմնական ձևը։ Հայ ճարտարապետները շարունակել են մեծ ուշադրություն դարձնել արտաքին ճակատների ձևավորմանը։ Եկեղեցական ճարտարապետության մեջ գերակշռող է դարձել «գեղատեսիլ» ոճը, ավելացել են քանդակազարդ տարրերը, ճակատներում բազմագունություն է կիրառվել, շքամուտքերը ձևավորվել են շթաքարերով։ [[Զարդաքանդակ]]ների հետ ավելացել են պատկերաքանդակները։ Եկեղեցիները չափերով մեծ չեն, սակայն ունեն մոնումենտալ ձևեր։ Որմնանկարները հազվադեպ են ([[Հաղպատի վանական համալիր|Հաղպատի վանքի]] Սուրբ Նշան, [[Անի]]ի Տիգրան Հոնենցի եկեղեցի, [[Ախթալա]]յի Սուրբ Աստվածածին վանքի, [[Քոբայրավանք]]ի, Կիրանց վանքի եկեղեցիներ)։ Հայկական միջնադարյան եկեղեցիներին հատուկ չեն իկոնոստասները։ Վանքերում եկեղեցիներից բացի (գրեթե բոլորը գմբեթավոր են) կառուցվել են աշխարհիկ շենքեր՝ [[գրադարան]]ներ, [[դպրոց]]ներ, հյուրատներ, սեղանատներ, բնակելի, տնտեսական, արտադրական կառույցներ։

[[Պատկեր:St. Sahak Partev.jpg|200px|մինի|աջից|Սահակ Ա Պարթև]]
[[10-րդ դար]]ը հայկական եկեղեցական ճարտարապետությունը ստեղծել է իր նշանակությամբ եզակի շենք՝ գավիթը, որը կից է եկեղեցուն և միաժամանակ ունի մի քանի կիրառություն։ Նրա առաջացումը կապված է կաթողիկոս [[Սահակ Ա Պարթև]]ի՝ [[5-րդ դար]]ից այսօր գործող այն կանոնի հետ, որով արգելվում է հայկական եկեղեցիներում թաղում կատարելը, և գավիթները ծառայել են նաև որպես տապանատուն։ Վանքային համալիրների մասն է կազմում [[Հայաստան]]ում 9-րդ դարում ձևավորված մեմորիալ հուշարձանի ինքնատիպ նոր ձև՝ խաչքարը, որը բացառիկ երևույթ է քրիստոնեական արվեստում։ Դարերի ընթացքում տարբեր ճարտարապետների կառուցած, բազմաբնույթ շենքերից կազմված հայկական վանքերն աչքի են ընկնում իրենց բոլոր կառույցների ներդաշնակ փոխկապվածությամբ և շրջակա բնության հետ ողջ համալիրի ներդաշնակությամբ։

Հայաստանի բազմաթիվ վանքերից իրենց ճարտարապետությամբ առանձնանում են [[Այրարատ նահանգ]]ում եզակի ժայռափոր շինություններով [[Գեղարդավանք]]ը, [[Քասաղ գետ]]ի անդնդախոր ձորի եզրին կանգուն [[Հովհաննավանք]]ը և [[Սաղմոսավանք]]ը, [[Կեչառիսի վանք]]ը, [[Արագած լեռ]]ան լանջին եռագմբեթ ուրվագծով [[Տեղերի վանք]]ը, [[Շիրակ]]ում՝ [[Հառիճավանք]]ը, [[Լոռի]]ում՝ կրոնական, գիտական և կրթական համահայկական կենտրոններ [[Հաղպատի վանք]]ը և [[Սանահինի վանք]]ը, [[Գոշավանք]]ը, [[Հաղարծին|Հաղարծինի վանք]]ը, [[Վասպուրական]]ում՝ [[Նարեկավանք]]ը և [[Վարագավանք]]ը։ Արցախում են գտնվում հայկական ամենախոշոր վանքերից մեկը՝ [[Դադիվանք]]ը, և «13-րդ դարի հայկական ճարտարապետական հանրագիտարան» համարվող [[Գանձասարի վանք]]ը։ Սյունիքի Վայոց ձոր գավառում՝ Արենիում և [[Նորավանք]]ում 13-14-րդ դարերը ստեղծագործել է այդ ժամանակաշրջանի խոշորագույն արվեստագետ [[Մոմիկ]]ը։ 13-14-րդ դարերը Հայաստանում ստեղծվել է եկեղեցական շենքի նոր՝ երկհարկ տիպը, որը զուգակցում է եկեղեցին զանգակատան հետ։ Դրա օրինակներն են [[Գոշավանք]]ի Սուրբ Հրեշտակապետաց, [[Եղվարդ]]ի Սուրբ Աստվածածին, [[Նորավանք]]ի «Բուրթելաշեն» Սուրբ Աստվածածին, [[Կապուտան]]ի Սուրբ Մինաս եկեղեցիները։
<gallery widths="200" heights="200">
Image:Geghardavanq, Krtsanisi Tsiranavor Holy Mother of God Armenian church. Tbilisi.jpg|[[Գեղարդավանք]]
Image:Hovanavank nuages.JPG|[[Հովհաննավանք]]
Image:Saghmosavank.jpg|[[Սաղմոսավանք]]
Image:Sanahin Monastery.jpg|[[Սանահինի վանք]]
</gallery>

== Ուշմիջնադարյան ճարտարապետություն ==
{{Հիմնական|Ուշ միջնադարի հայկական ճարտարապետություն}}
[[Պատկեր:St-Stepanous-02.jpg|300px|մինի|աջից|[[Սուրբ Ստեփանոս վանք]]]]
[[Պատկեր:Kohrvirab.jpg|300px|մինի|ձախից|[[Խոր Վիրապ]]]]
[[15-րդ դար|15-]][[16-րդ դար]]եր անբարենպաստ քաղաքական և տնտեսական պայմանների պատճառով եկեղեցական շինարարությունը Հայաստանում ընդհատվել է (երկիրը դարձել էր [[Թուրքիա]]յի և [[Իրան]]ի միջև պատերազմների թատերաբեմ)։ Միայն [[17-րդ դար]]ի սկզբին պայմաններ են ստեղծվել քանդված եկեղեցիները նորոգելու և նորերը կառուցելու համար։ [[17-րդ դար|17-]][[18-րդ դար]]երի եկեղեցաշինության առանձնահատկությունը եղել է եռանավ բազիլիկների զանգվածային կառուցումը։ Ի տարբերություն վաղ միջնադարի, [[17-րդ դար|17-]][[18-րդ դար]]երը բազիլիկները ծածկվել են ընդհանուր երկթեք տանիքով։ Գմբեթավոր եկեղեցիներ քիչ են կառուցվել և պատկանել են գմբեթավոր դահլիճի (Էջմիածնի Շողակաթ վանքի եկեղեցի, [[Խոր վիրապ]]ի վանքի Սուրբ Աստվածածին, Հավուց թառ վանքի գլխավոր եկեղեցիները) կամ քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի տիպին (Մուղնու [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Մուղնի)|Սուրբ Գևորգ վանք]], Ագուլիսի [[Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք ([[Ագուլիս]])|Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք]], [[Ապրակունիս]]ի Սուրբ Կարապետ վանք, [[Մեղրի|Մեղրու]] Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի և այլն)։ Հայաստանի [[17-րդ դար|17-]][[18-րդ դար]]երը վանքերի ճարտարապետության բնորոշ առանձնահատկությունը երկու տարբեր նշանակության և քաղաքաշինական հորինվածքների՝ կրոնանակն կենտրոնի ու պաշտպանմունքի համալիրի զուգակցումն է։ Վանքերն ու այդ դարերում տարածված ճգնավորական մենաստանները՝ անապատները, շրջապատվել են բուրգերով ամրացված հզոր պարիսպներով։ Այդպիսի վանք-ամրոցներ են [[Շատին վանք]]ը, [[Արտազ]]ի [[Սուրբ Թադե եկեղեցի|Սուրբ Թադե վանք]]ը, Դարաշամբի [[Սուրբ Ստեփանոս վանք (Դարաշամբ)|Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա վանք]]ը, [[Տաթև]]ի Մեծ անապատը, [[Ագուլիս]]ի [[Սուրբ Թովմա առաքյալ վանք (Ագուլիս)|Սուրբ Թովմա]], [[Խոր վիրապ]]ի վանքերը։ Մյուս առանձնահատկությունը վանական համալիրի կազմակերպումն է կենտրոնում ազատ կանգնած միակ եկեղեցու շուրջը, որը ողջ համալիրի գերիշխող տարրն է։ [[17-րդ դար|17-]][[18-րդ դար]]երը տարածված էր եկեղեցիների արևմտյան, հազվադեպ՝ հարավային ճակատին կից երկհարկ զանգակատների կառուցումը և եռակամար սրահների կցումը։

19-րդ դարում [[Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին|Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց]] հետո, նոր վանքեր այլևս չեն կառուցվել։ Քաղաքներում ([[Երևան]], [[Ալեքսանդրապոլ]], [[Նոր Բայազետ]], [[Գորիս]], [[Շուշի]]) կառուցվել են գմբեթավոր, իսկ գյուղերում՝ մեծ մասամբ բազիլիկ տիպի ծխական եկեղեցիներ։ [[1920]] թվականին խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո [[Հայաստան]]ում դադարել է եկեղեցիների շինարարությունը։ [[1991]] թվականին Հայաստանի անկախացումից հետո եկեղեցական ճարտարապետությունը նոր վերածնունդ է ապրում։ Ժամանակակից հայ ճարտարապետները նորակառույց եկեղեցիներում կիրառում են բացառապես միջնադարյան Հայաստանի եկեղեցական ճարտարապետության ավանդական ձևերը։

{{ՔՀՀ}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Հայկական ճարտարապետություն|ե]]
[[Կատեգորիա:Եկեղեցական ճարտարապետություն]]