Դիտել Կիլիկիայի հայկական թագավորություն էջի աղբյուրը

{{Լավ հոդված}}
{{այլ|Կիլիկիա (այլ կիրառումներ)}}
{{Պատմական երկիր
| Անվանում = Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն<br /><small>Le Royaume Arménien de Cilicie</small><br /><small>Կիլիկիայի հայկական թագավորություն</small>
| Նախորդ1 = Կիլիկիայի հայկական իշխանություն
| Դրոշ_Նախորդ1 = FlagKilikia.svg
| Հաջորդ1 = Մամլուքյան սուլթանություն
| Դրոշ_Հաջորդ1 = Mameluke Flag.svg
| Դրոշ = [[File:Flag of the Rubenid Dynasty.svg|160px]]
| Դրոշի հոդված = Կիլիկիայի հայկական թագավորության դրոշ
| Զինանշան = [[File:Coat of arms of the Armenian Kingdom of Cilicia.svg|100px]]
| Զինանշանի հոդված = Կիլիկիայի հայկական թագավորության գերբ
| Քարտեզ = [[Պատկեր:Cilician Armenia.tif|300px]]
| Քարտեզի տարեթիվ = 13-րդ դար
| Քարտեզ2 = [[Պատկեր:World blank.PNG|260px]]
| Քարտեզի տարեթիվ2 = Կիլիկյան Հայաստանը իր հզորության գագաթնակետին 1200 թ.
| Պետական կարգ = [[Կիլիկյան Հայաստանի պետական կարգ|Միապետություն]]
| Մայրաքաղաք = [[Սիս]]
| Պետության գլուխ = [[Թագավոր]]
| Դինաստիա = [[Ռուբինյաններ]], [[Հեթումյաններ]], [[Լուսինյաններ]]
| Օրենսդրություն = 
| Կառավարիչ = 
| Փոխ-կառավարիչ = 
| Հիմնադրում = [[Լևոն Բ]] Հայոց Արքա
| Հիմնադրման տարեթիվ = [[1198]] թ.*
| Իրադարձություն3 = [[Հեթում Ա]] թագավորը մեկնում է Կարակորում
| Իրադարձության տարեթիվ3 = [[1253]] թ.
| Իրադարձություն4 = [[Լևոն Զ]], վերջին տիրակալ
| Իրադարձության տարեթիվ4 = [[1515]] թ.
| Ավարտ = [[Սիս]]ը գրավվեց Մամլուքների կողմից
| Ավարտի տարեթիվ = [[1375]] թ.**
| Մակերես1 = 50.000 կմ<sup>2</sup><ref name="ReferenceB">Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 326</ref>
| Բնակչություն1 = 1.500.000 (ավելի քան 1.000.000<ref name="ReferenceB">Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 326</ref>)
| Ազգություն = [[Հայեր]], [[Ասորիներ]], [[Հրեաներ]], [[Հույներ]], Ֆրանկներ
| Արժույթ = [[Դրամ]] (ոսկե մետաղադրամ), Թագվորին (արծաթե մետաղադրամ), Դուկատ, Ֆլորին, Բեսանտ, Դիրհամ, Լիվր
| Կարգախոս = 
| Հիմն = 
| Լեզու = [[Միջին հայերեն]], [[Հունարեն]], [[Ֆրանսերեն]]
| Կրոն = [[Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցի|Հայ Առաքելական]]
| Նշումներ = Կիլիկիայի հայկական իշխանությանը սկիզբ է դրել [[Ռուբեն Ա]]-ն [[1080]]  թվականին<br>
*Լեռնային Կիլիկիան նվաճվեց [[1515]]  թվականին
}}
'''Կիլիկիայի հայկական թագավորություն''' ([[Միջին հայերեն]]՝ ''Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն'', {{lang-fr|Le Royaume arménien de Cilicie}}, {{lang-el|Αρμένικο Βασίλειο της Κιλικίας}}), հայտնի է նաև որպես ''Կիլիկյան Հայաստան'', ''Փոքր Հայք'' կամ ուղղակի ''Հայաստան''), [[միջնադար]]յան [[հայ]]կական անկախ պետություն<ref name="A History of the Crusades">Sirarpie Der Nersessian]."[http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/History/History-idx?type=article&did=HISTORY.CRUSTWO.I0032&id=History.CrusTwo&isize=M The Kingdom of Cilician Armenia]." in ''A History of the Crusades, vol. II''. Kenneth M. Setton (ed.) Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1962, pp. 630-631.</ref>։ Գտնվելով [[Մեծ Հայք]]ից դուրս՝ այն զբաղեցնում էր պատմական [[Կիլիկիա]] շրջանը։

Կիլիկիա անվան ստույգ ծագումնաբանություն չկա, սակայն որոշ գիտնականների կարծիքով՝ ''Կիլիկիա'' անունը ծագել է եբրայերեն «քելկիմ», «քալեկ» կամ հունական «կալիս», «կալիկա» բառերից, որոնք թարգմանաբար նշանակում են «քարքարոտ»<ref>Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 5, էջ 406</ref>։

Իշխանության հիմքը դրվել է [[1080]] թվականին [[Բագրատունիներ]]ի շառավիղ՝ [[Ռուբինյաններ]]ի կողմից։ Մայրաքաղաքը սկզբնապես [[Տարսոն]]ն էր, հետագայում [[Ադանա]]ն և վերջ ի վերջո [[Սիս]]ը։ Կիլիկյան Հայաստանը մեծ օգնություն է ցուցաբերել [[Խաչակրաց արշավանքներ]]ի մասնակիցներին և որոշ ժամանակ միակ քրիստոնյա պետությունն էր ամբողջ [[Մերձավոր Արևելք]]ում։ Իզուր չէ, որ նրան երբեմն անվանում էին «քրիստոնյա կղզի իսլամի ծովում»։ Քանի որ [[Մեծ Հայք]]ը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ, ապա կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվեց Կիլիկիա և հաստատվեց [[Հռոմկլա]] քաղաքում։ [[1198]] թվականին [[Լևոն Բ|Լևոն Բ Մեծագործի]] թագադրումով Կիլիկյան Հայաստանը վերածվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորության<ref name="Badmoutioun Hayots, p.43-44">{{Cite book |last=Kurdoghlian |first=Mihran |title=Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia), Volume II |publisher=Հրատարակութիւն ազգային ուսումնակաան խորհուրդի |year=1996 |location=Աթենք |pages=43–44}}</ref>։ [[1226]] թվականին գահն անցավ Ռուբինյանների մրցակիցներին՝ [[Հեթումյաններ]]ին։ Քանի որ մոնղոլները նվաճել էին ահռելի տարածքներ և հասել Կիլիկիայի սահմաններին [[Հեթում Ա]] արքան որոշեց չպատերազմել նրանց հետ, այլ համագործակցել ընդդեմ ընդհանուր մուսուլման թշնամիների, հատկապես՝ [[մամլուքներ]]ի դեմ։ 13-[[14-րդ դար]]երում մոնղոլներն ընդունեցին [[իսլամ]], խաչակրաց պետությունները վերացան՝ թողնելով Կիլիկյան Հայաստանը միայնակ ընդդեմ մամլուքների։ Մի քանի արշավանքներից հետո մամլուքները [[1375]] թվականին գրավեցին մայրաքաղաք [[Սիս]]ը։ Սակայն լեռներում դեռևս մնում էին կիսանկախ հայ իշխաններ, որոնց տիրույթները վերջնականապես զավթվեցին օսմանյան-թուրքերի կողմից [[1515]] թվականին։

Կիլիկյան Հայաստանի և արևմտյան Եվրոպայի երկրների միջև հաստատվեցին ռազմական և տնտեսական կապեր, ինչի շնորհիվ Կիլիկիա ներմուծվեցին ասպետությունը, հագուստների նոր ոճեր, ֆրանսերեն բառեր և տիտղոսներ։ Իսկ հասարակարգը վերածվեց ավատատիրականի։ Խաչակիրներն իրենք շատ բաներ վերցրեցին [[հայեր]]ից, ինչպես օրինակ աշտարակների կառուցումը և եկեղեցաշինության որոշ տարրեր։ Կիլիկյան [[Հայաստան]]ն ուներ հզոր տնտեսություն, որի վառ ապացույցն է այն ժամանակվա մեծագույն նավահանգիստներից մեկը՝ [[Այաս]]ը, որտեղով անցել է նաև հայտնի ճանապարհորդ [[Մարկո Պոլո]]ն։

== Պատմություն ==
:''Մինչև թագավորություն հռչակման պատմության համար տես [[Կիլիկիայի հայկական իշխանություն]] էջը''։

=== Լևոն Բ-ն և Կիլիկյան թագավորության հռչակումը ===
{{External media|video1=[https://www.youtube.com/watch?v=WrbN2Tu8kWc&list=PLMlxJnJaBni23U_IJ0O9I1QogqsP8XIJk&index=31 Հայկական պետության ստեղծումը Կիլիկիայում]|topic=Կիլիկիայի հայկական պետությունը|video2=[https://www.youtube.com/watch?v=v95Ez6Fsy44&list=PLMlxJnJaBni23U_IJ0O9I1QogqsP8XIJk&index=12 Հայոց թագավորության վերականգնումը]|video3=[https://www.youtube.com/watch?v=Cn5eLjhvKE0&list=PLMlxJnJaBni23U_IJ0O9I1QogqsP8XIJk&index=13 Կիլիկիայի հայկական պետության ամրապնդումը]}}
[[Լևոն Բ]]-ն ([[1187]]-[[1219]] թթ.) կառավարման առաջին տարիներին հարկադրված էր պայքարել շրջակա մուսուլման ցեղերի դեմ։ [[1187]] թվականի գարնանը նա ջախջախեց երկրի հյուսիսարևելյան սահմաններ ներխուժած Իկոնիայի սելջուկ հրոսակներին։ [[1188]] թվականի աշնանը ջախջախեց երկրի հարավարևելյան սահմաններից ներխուժած Եգիպտոսի սուլթանության զորքերը։ [[1189]]-[[1190]] թվականների ընթացքում Բյուզանդական կայսրությունից և Իկոնիայի սուլթանությունից խլեց կարևոր նշանակություն ունեցող մի շարք տարածքներ՝ այդ թվում Պռականա, Սելևկիա, Ատալիա, Կրագյան Անտիոք և մի շարք այլ բերդաքաղաքները, Իսավրիան և այլ երկրամասերը։ Քանի որ շուտով սկսվեց [[Խաչակրաց արշավանքներ|Երրորդ խաչակրաց արշավանքն]] ընդդեմ Իկոնիայի սուլթանության, այն ստիպված էր հաշտվել իր կորուստների հետ։ [[1190]] թվականի մայիսի վերջին խաչակրաց զորքերը Ֆրիդրիխ I Շիկամորուսի գլխավորությամբ, Իկոնիայի սուլթանության վրայով մտան [[Կիլիկիա]] և ճամբարեցին Սելևկիա քաղաքի մոտ։ [[Լևոն Բ]]-ն համաձայնեց օգնել [[Խաչակրաց արշավանքներ|խաչակիրներին]]՝ պահանջելով ճանաչել Կիլիկյան Հայաստանը թագավորություն, իսկ իրեն՝ թագավոր։ Ֆրիդրիխ I-ը համաձայնեց, և խաչակրաց սովյալ զորքերը սնունդ ստացան հայկական հողերում։ Սակայն մինչ Կիլիկյան Հայաստանը որպես թագավորություն ճանաչելը, Կիլիկիայի գետերից մեկում խեղդվեց Ֆրիդրիխ I-ը ([[1190]] թվականի [[հունիս]]ի [[10]])։ [[1193]] թվականի գարնանը [[Եգիպտոս]]ի սուլթան Սալահ ադ-Դինը հսկայական ուժերով ներխուժեց Կիլիկիա՝ այն նվաճելու, սակայն Սև գետի մոտ մարտի 4-ին սուլթանը մահացավ, և արշավանքը տեղի չունեցավ։ Նույն թվականին Լևոնը իմանում է, որ Անտիոքի դուքս [[Բոհեմունդ I (Անտիոքի դուքս)|Բոհեմունդ Գ-ն]] ցանկանում է խաբությամբ իրեն ձերբակալել՝ հրավիրելով Անտիոք։ Լևոնը ինքն է Բոհեմունդին հրավիրում Կլիլիկիա և ձերբակալում՝ պահանջելով հրաժարվել տարածքային հավակնություններից։ Նրանց միջև կնքվում է հաշտության պայմանագիր, որով Բոհեմունդի որդի  Ռայմոնդը պիտի ամուսնանար [[Ռուբեն Գ|Ռուբեն Գ-ի]] այրիացած դուստր Ալիսի հետ և նրանց որդին պիտի ժառանգեր և Կիլիկիան, և Անտիոքը։ [[1196]] թվականին կազմակերպված Խաչակրաց նոր արշավանքի ժամանակ [[Գերմանիա]]յի կայսր Հենրիխ VI-ը իր ենթականերին հանձնարարեց [[Լևոն Բ]]-ի գահակալման հարցը։ Վերջինիս թագը ճանաչեց նաև Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսիոս III Անգելոսը։ Այսպիսով, [[1198]] թվականի հունվարի 6-ին, Տարսոն քաղաքի Մայր տաճարում [[Լևոն Բ]]-ն օծվեց ամենայն հայոց թագավոր։ Ժամանակակիցները [[Լևոն Բ]]-ի թագադրումը գնահատում են որպես համազգային քաղաքական մեծագույն իրադարձություն և հնամենի հայոց թագավորության վերականգնում։ Հենց այդ պատճառով է, որ կիլիկյան թագավորներն իրենց անվանում էին [[Հայաստան]]ի արքաներ։

=== Կիլիկիայի հայկական թագավորության ներքին և արտաքին քաղաքականությունը 1187-1226 թվականներ ===
[[Պատկեր:Anatolia1200.png|մինի|[[Մերձավոր Արևելք]]ը [[1200]] թվական
{{լեգենդ|brown|Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը}}|alt=]]

Կիլիկիայի հայկական թագավորության հիմնադրումն ու ամրապնդումն իրենց չափազանց կարևոր դերն ունեին Արևելքի միջազգային խառը իրադրության մեջ։ Տարածքում իրենց նվաճողական նկրտումները սկսեցին դրսևորել նորանոր մուսուլմանական պետություններ, որոնք թշնամական վերաբերմունք ունեին Կիլիկիայի նկատմամբ։ Այս ամենը հաշվի առնելով՝ [[Լևոն Բ]]-ն սկսեց փորձեր կատարել՝ ստեղծելու տեղի քրիստոնյա պետությունների ամուր դաշինք։ Ամեն ջանք ի գործ էր դնում իր պետության մեջ միավորելու իրենից վասալական կախվածության մեջ գտնվող Անտիոքի դքսությանը։ [[1209]] թվականին [[Լևոն Բ]]-ն հրապարակավ որդեգրեց Անտիոքի գահակալին՝ Ալիսի որդի [[Ռուբեն-Ռայմոնդ]]ին, և նրան հռչակեց Հայոց գահաժառանգ։ Հայոց արքայի ջանքերով [[1210]] թվականին [[Ռուբեն-Ռայմոնդ]]ի հավակնությունները հայոց և [[Անտիոք]]ի համատեղ գահի նկատմամբ ճանաչեցին Գերմանիայի կայսր Օտտո IV-ը և [[Հռոմ]]ի Ինոկենտիոս Գ պապը։ [[1211]] թվականին Օտտո IV-ի ուղարկած թագով [[Ռուբեն–Ռայմոնդ|Ռուբեն-Ռայմոնդը]] հանդիսավորությամբ օծվեց [[Լևոն Բ]]-ի գահաժառանգ։

Այս դիվանագիտական հզոր քայլն ուներ քրիստոնյա հզոր պետություն ստեղծելու նպատակ։ Բանն այն է, որ, չնայած Կիլիկիայի ու Անտիոքի առանձին հզոր ուժի, այնուամենայնիվ, լուրջ սպառնալիք էր դառնում քրիստոնյաների համար Սելջուկյան սուլթանության հզորացումը։ Այս քայլով [[Լևոն Բ]]-ն նաև նպատակ ուներ շահելու Արևմուտքի համագործակցությունը և համատեղ ուժերով պայքարելու մուսուլմանական պետությունների դեմ։ Սակայն մի քանի տարի անց [[Լևոն Բ]]-ն խիստ հիասթափվեց [[Ռուբեն-Ռայմոնդ]]ից և զրկեց հայոց գահի ժառանգությունից։ Զրկվելով հայոց արքայի հովանավորությունից՝ [[Ռուբեն-Ռայմոնդ]]ը [[1219]] թվականին զրկվեց նաև Անտիոքի գահի հավակնություններից։ Նույն թվականին էլ մահացավ [[Լևոն Բ]]-ն։ Նա արու զավակ չուներ, և, փաստորեն, գահի ժառանգորդ էր հանդիսանում իր մանկահասակ դուստր [[Զապել]]ը։ Լևոնը [[Զապել]]ի համար խնամակալներ (պայլեր) նշանակեց։ Նրանցից էին [[Կոստանդին]] [[Գունդստաբլ]]ը, [[Հովհաննես Զ Սսեցի]] կաթողիկոսը և Ատանը Պայլը։ [[Լևոն Բ]]-ի մահից հետո [[Ռուբեն-Ռայմոնդ]]ը, մի քանի հայ իշխանների օժանդակությամբ, փորձեց գրավել հայոց գահը, սակայն ձերբակալվեց ու բանտ նետվեց։ Այնուհետև՝ [[1221]] թվականին, պայլերի որոշմամբ [[Զապել]]ն ամուսնացավ Անտիոքի տիրակալ Բոհեմունդ IV-ի որդու՝ [[Ֆիլիպ]]ի հետ։ Վերջինս էլ խոստացավ հարգել հայկական ավանդություններն ու սովորությունները, երկիրը ղեկավարել հայկական սկզբունքներով։ Քանի դեռ 18-ամյա [[Ֆիլիպ]]ը անչափահաս էր, պետությունը ղեկավարվում էր [[Կոստանդին]] [[Գունդստաբլ]]ի կողմից, բայց, երբ լրացավ նրա 20-ամյակը, նա դարձավ երկրի լիիրավ կառավարիչը։ Հենց այդ ժամանակ էլ զգացվեց, որ նա դրժել է իր երդումը։ Հայկական պետականության հարստությունները ծախսվում էին, երբեմն՝ նաև տեղափոխվում [[Անտիոք]]։ Այս ամենը հաշվի առնելով՝ հայ իշխանները ձերբակալեցին [[Ֆիլիպ]]ին, նետեցին բանտ, իսկ այնուհետև կախաղան բարձրացրեցին [[1225]] թվականին։

[[1223]] թվականի Կոստանդինը, հայ իշխանների որոշմամբ, երկրորդ անգամ ընտրվեց պայլ և ստանձնեց երկրի կառավարումը։ [[1226]] թվականին, իշխանական խորհուրդ հրավիրվեց, որը որոշեց 11-ամյա [[Զապել]]ին ամուսնացնել [[Կոստանդին]] [[Գունդստաբլ]]ի 13-ամյա որդի Հեթումի հետ, և վերջինս դարձավ հայոց թագավոր։ [[Հեթում Ա]]-ն ([[1226]]-[[1269]] թվականներ) դարձավ, փաստորեն, նոր դինաստիայի հիմնադիր։ Նրա կառավարումը համեմատաբար խաղաղ ժամանակների հետ համընկավ։ Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ մոնղոլ-թաթարները կատարում էին իրենց նվաճումներն արդեն [[Մերձավոր Արևելք]]ում, երբ մեկը մյուսի հետևից խաչակրաց բոլոր պետությունները կորցնում էին իրենց անկախությունը, իսկ եգիպտական մամլուքները ավելի ու ավելի էին ուժեղանում՝ սկսելով վտանգավոր դառնալ Կիլիկիայի համար։ [[Հայեր]]ը դեմ-հանդիման կանգնած էին [[Եգիպտոս]]ի մամլուքների դեմ։ Վերջիններս էլ ժամանակ առ ժամանակ սպառնում էին Կիլիկյան Հայաստանի անկախությանը։ [[Հեթում Ա]]-ն կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել։

=== Հայ-մոնղոլական դաշինք ===
Դեռևս [[Զապել]]ի և [[Հեթում Ա]]-ի իշխանության օրոք մոնղոլները ստեղծեցին մի պետություն, որ ձգվում էր Միջին Ասիայից [[Մերձավոր Արևելք]]՝ նվաճելով [[Միջագետք]]ն ու [[Սիրիա]]ն։ [[1243]] թվականի հունիսի 26-ին մոնղոլները ջախջախեցին սելջուկ-թուրքերին Կոսե-Դաղի ճակատամարտում<ref name="The Armenian Kingdom and the Mamluks 2">{{Cite book |last=Donal Stewart |first=Angus |title=The Armenian Kingdom and the Mamluks: War and Diplomacy During the Reigns of Het'um II (1289-1307) |publisher=Brill Academic Publishers |year=2001 |isbn=0928-5520 |location=Netherlands |pages=43–46}}</ref>։ Մոնղոլների արշավանքներն աղետաբեր էին [[Մեծ Հայք]]ի հայ բնակչության համար, սակայն ոչ Կիլիկիայի համար, քանի որ [[Հեթում Ա]] թագավորը որոշեց համագործակցել նրանց հետ։ Նա ուղարկեց իր եղբորը՝ [[Սմբատ]] [[Գունդստաբլ]]ին Կարակորում [[1247]] թ., որպեսզի կնքվի խաղաղության պայմանագիր։ Նա ետ վերադարձավ [[1250]] թվականին խաղաղության պայմանագրով, որով մոնղոլները չէին հարձակվելու Կիլիկիայի հայկական թագավորության վրա, և խոստանում էին ռազմական օգնություն՝ վերագրավելու սելջուկների կողմից գրավված բերդերն ու ամրոցները։ Սակայն վերջնական համաձայնության համար Հեթումն անձամբ պետք է մեկներ Կարակորում, բայց [[Զապել]]ի մահն ու երկրի ներքին վիճակը ստիպեցին մի քանի տարով հետաձգել ուղևորությունը։ [[1253]] թվականին Հեթումը վերջապես ժամանեց Կարակորում և սկսեց բանակցությունները նորահռչակ Մոնգկե խանի հետ։ Հեթումին դիմավորեցին արքայավայել։ Ըստ նրանց միջև կնքված պայմանգրի, դեպի Սուրբ Երկիր և [[Սիրիա]] կատարվող մոնղոլների արշավանքերի ժամանակ Կիլիկիան պետք է զորքով աջակցեր նրանց, իսկ մոնղոլներն էլ իրենց հերթին Կիլիկիայի վրա հարձակման ժամանակ պետք է օգնեին Կիլիկիայի [[հայեր]]ին։ Ձեռք բերվեց նաև պայմանավորվածություն, ըստ որի հայ առևտրականները Մոնղոլական կայսրության տարածքում ստանում էին արտոնություններ և մոնղոլները չէին գանձելու հարկեր Մեծ Հայքի հայկական եկեղեցիներից և վանքերից։ Մինչ վերադարձը Կիլիկիա [[1256]] թվականին, Հեթումը որոշ ժամանակ մնաց [[Մեծ Հայք]]ում՝ հանդիպելով տեղի հայ ազնվականությանն ու հոգևորականությանը։

Հեթումն ու իր զորքերն օժանդակում էին մոնղոլներին [[Հալեպ]] և [[Դամասկոս]] քաղաքների գրավման ժամանակ՝ [[1259]]-[[1260]] թվականներին<ref>"The king of Armenia and the Prince of Antioch went to the military camp of the Tatars, and they all went off to take Damascus". Le Templier de Tyr. Quoted in Rene Grousset, ''Histoire des Croisade'', III, p. 586.</ref>։

Նույն ժամանակ [[Եգիպտոս]]ի մամլուքները, ովքեր ստրուկներ էին և գիտեին միայն պատերազմել, ապստամբեցին իրենց տերերի դեմ [[Եգիպտոս]]ում և սկսեցին նվաճումները<ref name="Vahan Kurkdjian, chapter 30">{{Cite book |last=Kurkdjian |first=Vahan |title=History of Armenia |publisher=Armenian General Benevolent Union of America |year=1958 |location=United States of America |pages=246–248 |chapter=Chapter XXX: The Kingdom of Cilician Armenia - Mongol Invasion |chapter-url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/30*.html |authorlink=Vahan Kurkjian}}</ref>։ Նրանք գրավեցին [[Եգիպտոս]]ն ու Պաղեստինը համապատասխանաբար [[1250]] և [[1253]] թվականներին<ref name="The Armenian Kingdom and the Mamluks 2"/>։ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունն էլ իր հերթին վերահսկողության տակ վերցրեց Կապադովկիայի և Փոքր Ասիայի կարևոր առևտրային ուղիները և հատկապես [[Մարաշ]] և Բեհեզնի քաղաքները, որ ավելի էր մեծացնում մամլուքներից եկող սպառնալիքը։ Բացի դրանից Կիլիկիայի [[Այաս]] նավահանգիստը մրցակցում էր [[Եգիպտոս]]ի [[Ալեքսանդրիա]] քաղաքի հետ և մամլուքները մտադրվել էին ոչնչացնել Այասը<ref name="The Armenian Kingdom and the Mamluks 2"/><ref>{{Cite book |last1=Luscombe |first1=David |title=The New Cambridge Medieval History, Volume IV: c. 1024-c. 1198 |last2=W. Hazard |first2=Harry |publisher=Cambridge University Press |year=2004 |isbn=0521414113 |location=Cambridge |page=634}}</ref>։ [[1266]] թվականին մամլուքները [[Հեթում Ա]] թագավորին առաջարկեցին միանալ իրենց ընդդեմ մոնղոլների և իրենց հանձնել այն բերդերն ու ամրոցները, որ Կիլիկիան նվաճել էր մոնղոլների օգնությամբ։ Հեթումը հասկացավ, որ այն ծուղակ է, և մամլուքները չեն ցանկանում դաշնակցել հայերի հետ։ Այդ իսկ պատճառով նա մեկնեց Իլ-Խանատի արքունիք՝ [[Իրան|Պարսկաստան]], ռազմական օգնության խնդրանքով։ Սակայն նրա բացակայության ընթացքում մամլուքները ներխուժեցին Կիլիկիա. զորքը գլխավորում էին Հեթումի որդիները՝ Թորոսն ու ապագա արքա [[Լևոն Գ]]-ն։ Մառի ճակատամարտում հայերը պարտվեցին, Թորոսը սպանվեց, իսկ Լևոնը տասնյակ հազարավոր հայ ասպետների հետ միասին գերի ընկավ։ Հեթումը, զիջելով մի քանի սահմանամերձ բերդեր և վճարելով մեծ քանակությամբ փրկագին, կարողացավ ազատել գերությունից Լևոնին։ Իսկ [[1268 թվականի Կիլիկիայի երկրաշարժ]]ն ավելի վատթարացրեց Կիլիկայի դրությունը։

[[1269]] թվականին Հեթումը հրաժարվեց գահից հօգուտ իր որդու՝ [[Լևոն Գ]]-ի, ով տարեկան մեծ քանակությամբ հարկ էր վճարում մամլուքներին։ Սակայն նույնիսկ ստանալով հարկերը, մամլուքները չէին դադարեցնում հարձակումները։ [[1275]] թվականին, առանց պատերազմ հայտարարելու սուլթանի գլխավորությամբ մամլուքների բանակը ներխուժեց Կիլիկիա։ Անսպասելիորեն հարձակված մամլուքներին հայերը չկարողացան լուրջ դիմադրություն ցույց տալ։ Տարսոն քաղաքը գրավվեց, արքայական պալատն ու Սուրբ Սոֆիա տաճարն այրվեցին, գանձարանը թալանվեց, 15.000 բնակիչ սպանվեց, ևս 10.000 տարվեցին որպես ստրուկ [[Եգիպտոս]]։ [[Այաս]]ի ողջ հայկական և ֆրանկական բնակչությունը սրի քաշվեց։ Լևոն Գ-ն որոշեց հաշտության եզրեր գտնել մամլուքների հետ և [[1285]] թվականին ծանր պայմաններով կնքվեց հաշտութան պայմանագիր։ Սակայն մյուս տարի Սարվանդիքարի Երկրորդ ճակատամարտում հայերը լիակատար հաղթանակ տարան մամլուքների նկատմամբ, որը հնարավորություն տվեց ազատ շունչ քաշել հաջորդող 4 տարիների ընթացքում<ref name="Vahan Kurkdjian, chapter 30"/>։

=== Կիլիկյան Հայաստանն ու Մամլուքները (1281-1295 թթ.) ===
[[Լևոն Գ]]-ին հաջորդեց որդին՝ [[Հեթում Բ]]-ն, ով կանգնած էր լուրջ խնդիրների առաջ։ 
[[1281]] թվականին Հոմսի Երկրորդ ճակատամարտում հայ-մոնղոլական զորքի՝ մամլուքներից կրած պարտությունից հետո, հայերը ստիպված ծանր պայմաններով հաշտություն կնքեցին մամլուքների հետ։ [[1285]] թ. կրած պարտությունից հետո հայերը ևս մեկ անգամ ծանր պայմաններով տասնամյա հաշտության պայմանագիր կնքեցին մամլուքների հետ, որի արդյունքում բազմաթիվ ամրոցներ և բերդեր անցան մամլուքներին և հայերին արգելվում էր վերանորոգել ավերվածները։ Կիլիկյան Հայաստանը ստիպված խախտեց [[Հռոմի Պապ]]ի արգելքը՝ առևտուր անել [[Եգիպտոս]]ի հետ։ Բացի այդ ամենից մամլուքները տարեկան մեկ միլիոն դիրհամ պետք է ստանային Կիլիկյան [[Հայաստան]]ից<ref>{{Cite book |last=Luisetto |first=Frédéric |url=https://archive.org/details/armeniensetautre00luis |title=Arméniens et autres Chrétiens d'Orient sous la domination mongole |publisher=Geuthner |year=2007 |isbn=9782705337919 |pages=[https://archive.org/details/armeniensetautre00luis/page/n65 128]–129}}</ref>։ Սակայն դրանից հետո էլ մամլուքներն անսպասելի հարձակումներ էին գործում։ 1292 թ Եգիպտոսի սուլթանը, ով արդեն գրավել էր խաչակիրների վերջին հենակետը [[Մերձավոր Արևելք]]ում՝ Ակրա քաղաքը, հարձակվեց և հունիսի 28-ին գրավեց կաթողիկոսի նստավայրը՝ [[Հռոմկլա]]ն, գերի վերցրեց [[Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի]] [[կաթողիկոս]]ին և քաղաքի բնակչությանը ու շարժվեց դեպի [[Սիս]]։ Հեթումը ստիպված հաշտության պայմանագիր առաջարկեց մամլուքներին, որով Բեհեսնի, [[Մարաշ]] և Թիլ Համտուն բերդերը տրվում էին մամլուքներին։

=== Արշավանքները մոնղոլների հետ (1299-1303 թթ.) ===
[[Պատկեր:GhazanAndKingOfArmenia1303.JPG|մինի|ձախից|Ղազան խանը խնդրում է [[Հեթում Բ]] արքային օգնել իրեն [[1303]] թվականի [[Դամասկոս]]յան արշավանքին:<ref>{{Cite book |last=Mutafian |first=Claude |title=Le Royaume Arménien de Cilicie, XIIe-XIVe siècle |publisher=CNRS Editions |year=2002 |isbn=2271051053 |series=UCLA Armenian History and Culture Series |location=France |pages=74–75}}</ref>]]
[[1299]] թվականի ամռանը [[Հեթում Ա]]-ի թոռը՝ [[Հեթում Բ]] արքան, մամլուքների նոր արշավանքը կանխելու նպատակով օգնություն խնդրեց [[Պարսկաստան]]ի մոնղոլ խանից։ Վերջինս էլ մեծ զորքով արշավեց Սիրիա և հրավիրեց [[Կիպրոս]]ի խաչակիրներին ([[Կիպրոս]]ի արքա, Տաճարականները, Հիվանդախնամներն ու Տևտոնները) կռվելու ընդդեմ մամլուքների։ Մոնղոլները գրավեցին [[Հալեպ]] քաղաքը, որտեղ նրան միացավ [[Հեթում Բ]] արքան, որի զորքում բացի հայերից կռվում էին նաև Կիլիկիայից ժամանած Տաճարականներն ու Հիվանդախնամները<ref name="Demurger">{{Cite book |last=Demurger |first=Alain |url=https://archive.org/details/lasttemplartrage00demu |title=The Last Templar: The Tragedy of Jacques de Molay, Last Grand Master of the Temple |publisher=Profile Books |year=2005 |isbn=1-8619-7529-5 |location=London |page=[https://archive.org/details/lasttemplartrage00demu/page/93 93]}}</ref>։ Դաշնակիցների զորքը [[1299]] թվականի դեկտեմբերի 23-ին Վադի ալ-Ղազանդարի ճակատամարտում ջախջախեցին մամլուքներին<ref name="Demurger"/>։

[[1303]] թվականի մարտին հայ-մոնղոլական զորքը (ընդհանուր 80.000) ջախջախեց մամլուքներին Հոմսի ճակատամարտում և [[1303]] թվականի [[Դամասկոս]]ի ճակատամարտում<ref>{{Cite book |last=Demurger |first=Alain |url=https://archive.org/details/lasttemplartrage00demu |title=The Last Templar: The Tragedy of Jacques de Molay, Last Grand Master of the Temple |publisher=Profile Books |year=2005 |isbn=1-8619-7529-5 |location=London |page=[https://archive.org/details/lasttemplartrage00demu/page/109 109]}}</ref>։ Այն մոնղոլների վերջին ներխուժումն էր [[Սիրիա]]<ref>{{Cite book |last=Nicolle |first=David |title=The Crusades |publisher=Osprey Publishing |year=2001 |isbn=1-8417-6179-6 |location=Oxford |page=80 |authorlink=David Nicolle}}</ref>։ [[1304]] թվականին Ղազան խանի մահից հետո ֆրանկների և [[հայեր]]ի հույսը Սուրբ Երկիրը վերագրավելու հույսերը հօդս ցնդեցին։ 
[[Պատկեր:Anatolia1300.png|մինի|Կիլիկյան Հայաստանը շրջապատված մուսուլմանական պետություններով [[1300]] թ: |alt=]]

=== Կիլիկիան 14-րդ դարի առաջին կեսում ===
Հեթումը հրաժարվեց գահից հօգուտ իր տասնվեցամյա զարմիկի՝ [[Լևոն Դ]]-ի և մտնելով Դրազարկի վանք դարձավ Ֆրանցիսկյան վանական, չնայած նա շուտով ետ վերադարձավ, որպեսզի օգնի Լևոնին մարտնչել ընդդեմ մամլուքների, որոնք ջախջախվեցին Բաղրասի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում<ref name="Kurkdjian p.253-254">{{Cite book |last=Kurkdjian |first=Vahan |title=History of Armenia |publisher=Armenian General Benevolent Union of America |year=1958 |location=United States of America |pages=253–254 |chapter=Chapter XXX: The Kingdom of Cilician Armenia - Mongol Invasion |chapter-url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/30*.html |authorlink=Vahan Kurkjian}}</ref>։ 1307 թվականին ներկա և նախկին Կիլիկյան արքաները, հանդիպեցին մոնղոլ ներակայացուցչի՝ Փիլարղուի հետ, Անարզաբա քաղաքի մոտ։ Սակայն վերջերս իսլամ ընդունած Փիլարղուն սպանեց հայ ներկայացուցիչներին<ref>Angus, Stewart, "The assassination of King Het'um II". Journal of the Royal Asiatic Society, 2005 pp. 45-61.</ref>։ [[Օշին Ա]]-ն՝ [[Լևոն Դ]]-ի հորեղբայրը ջախջախեց Փիլարղուին և դուրս քշեց նրան Կիլիկիայից։ [[Հայեր]]ի խնդրանքով խանը մահապատժի ենթարկեց Փիլարղուին<ref>[http://visualiseur.bnf.fr/CadresFenetre?O=NUMM-51557&I=793&M=imageseule Recueil des Historiens des Croisades, Documents Armeniens I, p.664]</ref>։ Վերադառանալով Տարսոն, Օշինը դարձավ թագավոր<ref name="Kurkdjian p.253-254"/>։
[[1307]] թվականի Սսի ժողովում որոշում ընդունվեց միանալ կաթոլիկ եկեղեցուն, սակայն Արևմուտքը չէր շտապում օգնել Կիլիկիային։ Իսկ կաթոլիկ եկեղեցու հետ միավորման որոշման դեմ սկսած շարժումը ղեկավարվում էր [[Մեծ Հայք]]ից, վերջիններս կոչվեցին հակաունիթորականներ, իսկ միավորման կողմնակիցները ունիթորականներ։

[[1319]] թվականին հայկական զորքը Կոռիկոսի մոտ ջախջախեց Կիլիկիա ներխուժած մամլուքներին, սակայն նրանց հարձակումները չէին դադարում։ Օշինի որդու՝ [[Լևոն Ե]]-ի օրոք մամլուքներն ու թուրք-թաթարները ասպատակեցին երկիրը։ Լևոն թագավորը ստիպված եղավ պատվիրակություն ուղարկել [[Եգիպտոս]]՝ խաղաղության պայմանագիր կնքելու, ըստ որի մամլուքներին էին անցնում Ջահան գետից դեպի արևելք ընկած տարածքները։ Միևնույն ժամանակ Կիլիկիան պետք է դադարեցներ հարաբերությունները եվրոպական երկրների հետ։ Սակայն Լևոնը [[1341]] թվականին ունիթորականների զոհ դարձավ<ref>Հայոց Պատմություն, հեղինակներ՝ Դանիելյան, Մելքոնյան, էջեր՝ 174-175</ref><ref name="Mahé">{{Cite book |last1=Mahé |first1=Annie |url=https://archive.org/details/larmeniealepreuv0000mahe |title=L'Arménie à l'épreuve des Siècles |last2=Mahé |first2=Jean-Pierre |publisher=Découvertes Gallimard |year=2005 |isbn=207031409X |location=France |page=[https://archive.org/details/larmeniealepreuv0000mahe/page/n78 77]}}</ref>։

=== Կիլիկյան Հայաստանի անկումն ու կործանումը ===
[[Պատկեր:Byzantine empire 1355.jpg|մինի|Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը [[1355]]  թվականին: ]]
[[Հայեր]]ի և Լուսինյանների միջև եղել են սերտ կապեր, երբ [[Լուսինյաններ]]ը 12-րդ դարում հաստատվեցին [[Կիպրոս]]ում։ Եվ գուցե, եթե չլինեին [[Լուսինյաններ]]ը Կիլիկյան Հայաստանը կկարողանար գրավել [[Կիպրոս]]ը<ref>{{Cite book |last=Ghazarian |first=Jacob G. |title=The Armenian Kingdom in Cilicia during the Crusades: The Integration of Cilician Armenians with the Latins (1080-1393) |publisher=Routledge |year=2000 |isbn=0700714189 |page=150}}</ref>։ 1342 թվականին Լևոնի զարմիկ Գայ դե Լուսինյանը ժառանգեց գահը և հաստատվեց գահին [[Կոստանդին Գ]] անվամբ։ Նա լատինամոլ էր և դառնալով թագավոր ցանկանում էր [[կաթոլիկություն|կաթոլիկության]] պարտադրել տեղի հայ բնակչությանը։ Հայ ազնվականությունն այն ընդունում էր, սակայն հասարակ ժողովուրդը դեմ էր այդ քայլին<ref name="Badmoutioun Hayots, p.53-56">{{Cite book |last=Kurdoghlian |first=Mihran |title=Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia), Volume II |publisher=Հրատարակութիւն ազգային ուսումնակաան խորհուրդի (Council of National Education Publishing) |year=1996 |location=Athens |pages=53–56}}</ref>։

[[1343]]-[[1344]] թթ., երբ գյուղացիությունը պայքարում էր [[Լուսինյաններ]]ի դեմ, մամլուքները ներխուժեցին Կիլիկիա<ref name="Ghazarian">{{Cite book |last=Ղազարյան |first=Հակոբ |title=Կիլիկյան Հայաստանը խաչակրաց արշավանքների ընթացքում (1080-1393) ։ |publisher=Ռուտլեջ |year=2000 թ. |isbn=0700714189 |pages=159–161}}</ref>։ Սակայն այդ օրհասական պահին ոչ մի եվրոպական երկիր չօգնեց Կիլիկիային։ [[1344]] թվականին [[Կոստանդին Բ]]-ն սպանվեց<ref name="The Later Crusades, 1274-1580: from Lyons to Alcazar">{{Cite book |last=Housley |first=Norman |title=The later Crusades, 1 274-1580: from Lyons to Alcazar |publisher=Oxford University Press |year=1992 |isbn=0-19-822136-3 |location=New York |page=21}}</ref>։ Նրան հաջորդեց [[Կոստանդին Դ]]-ն։ Նա կարողացավ ժամանակավորապես ազատագրել Կապան բերդը, Այասն ու [[Ալեքսանդրեթ]]ը։ Լիպարիտ սպարապետը կարողանում էր հետ շպրտել թշնամուն։ 1371 թվականին Սսում տեղի ունեցած ժողովը չեղյալ համարեց կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու որոշումը։ Նոր թագավորը՝ [[Կոստանդին Ե]]-ն ստիպված էր հաշտության պայմանագիր կնքել մամլուքների հետ, որն առաջացրեց ունիթորականների դժգոհությունը, ովքեր էլ սպանեցին նրան [[1373]] թվականին։ Նրան հաջորդեց Կիլիկիայի վերջին արքան՝ [[Լևոն Զ]] Լուսինյանը։ Մամլուքները դարձյալ ներխուժեցին Կիլիկիա և պաշարեցին մայրաքաղաքը։ Հայոց զորքը Լիպարիտ զորավարի գլխավորությամբ անում էր ամեն ինչ, սակայն մամլուքների զորքը գերազանցում էր հայերի զորքին։ Եվ [[1375]] թվականին մամլուքները գրավեցին [[Սիս]]ն ու գերի վերցրին թագավորին և իր ընտանիքին։ Արևմուտքի միջնորդությամբ Լևոնն ազատ արձակվեց։ Նա անցկացրեց վերջին տարիները Եվրոպայում նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու հույսով, սակայն ապարդյուն։ Նա մահացավ [[1393]] թվականին [[Փարիզ]]ում<ref name="Badmoutioun Hayots, p.53-56"/>։ [[1396]] թվականին Կիլիկիայի արքա տիտղոսն անցավ նրա զարմիկին՝ [[Կիպրոս]]ի թագավորին<ref>{{Cite book |last=Hadjilyra |first=Alexander-Michael |title=The Armenians of Cyprus |publisher=Kalaydjian Foundation |year=2009 |location=New York |page=12}}</ref>։ Ներկայումս այն կրում են իտալական Սավոյան հարստության ներկայացուցիչները։ Չնայած թագավորությունն անկում ապրեց, Լեռնային Կիլիկիայում որոշ իշխաններ պահպանեցին իրենց ինքնուրույնությունը, սակայն [[1515]] թվականին Կիլիկիան վերջնականապես նվաճվեց օսմանյան թուրքերի կողմից։

=== Կիլիկիայի հայ բնակչությունը ===
{{Տես նաև|Ադանայի վիլայեթ|Ադանայի կոտորած}}
[[Պատկեր:Armenian population map 1896.jpg|մինի|Հայ բնակչությունը [[Օսմանյան կայսրություն]]ում: ]]
[[Պատկեր:AdanaVilayet.jpg|ձախից|մինի|[[Ադանայի վիլայեթ]]|251x251փքս]]
Չնայած մամլուքները կարողացան նվաճել Կիլիկիայի մեծ մասը, նրանք չկարողացան պահել այն և այն շուտով գրավվեց [[Լենկթեմուր]]ի կողմից։ Դրա արդյունքում 30, 000 հարուստ հայեր լքեցին Կիլիկիան և հաստատվեցին [[Կիպրոս]]ում, որտեղ մինչ [[1489]] թ. կառավարում էին Լուսինյանները<ref name="Badmoutioun Hayots, p.53-56"/>։ Շատ կիլիկյան հայեր հաստատվեցին [[Իտալիա]]յում, [[Իսպանիա]]յում, [[Լեհաստան]]ում և [[Ֆրանսիա]]յում<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/>։ Չնայած հայ բնակչությունը քչացավ, սակայն օսմանյան իշխանության ընթացքում այն մնում էր հայկական տարածք։

Օսմանյան կայսրությունը Կիլիկիայից ստեղծեց [[Ադանայի վիլայեթ]]ը։ Կիլիկիայի հայերը կարողացան պահպանել իրենց ազգային պատկանելիությունը դարերի ընթացքում<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/><ref name="The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire">{{Cite book |last=Bryce |first=Viscount |title=The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire |publisher=Textor Verlag |year=2008 |isbn=3-938402-15-6 |location=Germany |pages=465–467}}</ref>։ Սակայն թուրքերն ամեն ինչ անում էին քշելու այնտեղից հայերին։ Օրինակ [[Զեյթուն գավառ|Զեյթունը]] գտնվում էր կիսանկախ վիճակում և թուրքերն անընդմեջ հարձակումներ էին գործում նրանց վրա։ [[1909]] թվականին Կիլիկիայի հայերը և հատկապես [[Ադանա]] քաղաքի հայերը ենթարկվեցին [[Ադանայի կոտորած|ջարդերի]], իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ դարձան [[Հայոց Ցեղասպանություն|ցեղասպանության]] զոհ<ref name="The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire"/>։ Եվ չնայած [[սևրի պայմանագիր|Սևրի պայմանագրով]] Կիլիկիան չէր անցնում [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանին]], այն անցնելու էր [[Ֆրանսիա]]յի խնամակալության տակ. մեծ քանակությամբ հայեր ետ վերադարձան Կիլիկիա, սակայն [[Ֆրանսիա]]ն գաղտնի պայմանագրով մտադրվել էր զիջել այն [[Թուրքիա]]յին։ Շուտով ցրվեց պատերազմի ընթացքում [[Ֆրանսիա]]յի դրոշի տակ կռվող Հայկական լեգեոնը և թողեց Կիլիկիայի հայերին անպաշտպան։ [[1920]] թվականի օգոստոսին [[Ադանա]]յում Միհրան Տամատյանի գլխավորությամբ Կիլիկիան հռչակվեց ''Ինքնավար հանրապետություն''։ Սակայն մյուս օրը ֆրանսիական զորքն արդեն լքել էր Կիլիկիան։ Թուրքերը հարձակվեցին և սկսվեց հայերի մի նոր ջարդ, որի ընթացքում միայն [[Մարաշ]]ում զոհվեց 12.000, իսկ Հաճնում՝ 7.000 հայ։ Կիլիկիայի հայերը ներկայումս ցրված են աշխարհով մեկ, իսկ Կիլիկիայի Հայոց կաթողիկոսարանը ներկայումս գտնվում է [[Անթիլիաս]]ում, [[Լիբանան]]։ Կիլիկյան Հայաստանի խորհրդանիշը՝ առյուծը, ներկայումս պատկերված է [[Հայաստանի զինանշան]]ի վրա<ref>Հայոց Պատմություն, հեղինակներ՝ Դանիելյան, Մելքոնյան, էջեր՝ 284-285</ref>։

== Կիլիկյան Հայաստանի հասարակությունը ==
=== Բանակը ===
Կիլիկիայի հայկական պետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում պատերազմների մեջ էր, ուստի կանոնավոր և ուժեղ բանակ ունենալն անհրաժեշտություն էր։ Մշտական բանակի կազմակերպումն սկսվեց դեռևս Ռուբինյան առաջին իշխանների օրոք։ Խաղաղ ժամանակ երկիրը կարողանում էր պահել 30.000-անոց բանակ։ Պատերազմի ժամանակ բանակի թվակազմը հասնում էր 60 հազարի<ref name="ReferenceB">Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 326</ref>։

Բանակը բաղկացած էր արքունի և իշխանական գնդերից։ Պատերազմների ժամանակ գյուղացիներից և քաղաքացիներից կազմվում էր աշխարհազոր<ref name="ReferenceC">Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 416</ref>։ Կանոնավոր բանակի միջուկը ձիավորներից (ասպետներից) կազմված հեծելազորն էր։ Կիլիկիայում ևս սահմանվել էր ձիավորի (ասպետ) աստիճան։ Այն ստանալու համար անհրաժեշտ էր քննություն հանձնել զինվորականի համար անհրաժեշտ գիտելիքներից։ Ձիավորի աստիճանի շնորհումը տեղի էր ունենում հանդիսավոր պայմաններում։ Այն ստացել են 14, 18, 20-ամյա տարիքում<ref name="ReferenceC"/>։ Բանակում նշանակալից թիվ էր կազմում հետևակը։

Հայոց զինված ուժերում մեծ տեղ ուներ նաև ռազմական նավատորմը։ Առանց նրա գոյության անհնար էր պաշտպանել պետության ծովային սահմանները։ Այն անհրաժեշտ էր նաև ծովային առևտրի անվտանգությունն ապահովելու համար։ Ռազմական [[նավատորմ]]ի հենակետերն էին [[Այաս]]ը և [[Կոռիկոս]]ը<ref>Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 417</ref>։

=== Մշակույթ ===
{{հիմնական|Կիլիկյան Հայաստանի մշակույթ}}
[[Պատկեր:Toros Roslin Manrankar.jpg|մինի|ձախից|180px|Հովհաննես Մկրտիչը, մանրանկար [[Թորոս Ռոսլին]]ի կողմից, [[1268]] թ.:]]
Կիլիկիայի բնակչության մեծ մասը [[հայ]] էր էին, փոքրամասնություններից էին [[ասորիներ]]ը, մուսուլմաները, [[հրեաներ]]ն ու ֆրանկները<ref name="Razmik Panossian">{{Cite book |last=Panossian |first=Razmik |url=https://archive.org/details/armeniansfromkin00razm |title=The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars |publisher=Columbia University Press |year=2006 |isbn=978-0-231-13926-7 |location=London |pages=[https://archive.org/details/armeniansfromkin00razm/page/63 63]–66}}</ref>։ Բնակչության խայտաբղետությունն ունեցավ իր ազդեցությունը Կիլիկիայի մշակույթի վրա<ref name="Razmik Panossian"/>։ Կիլիկիայի հայ ազնվականությունը շատ բաներ վերցրեց [[Ֆրանսիա]]յից, օրինակ ասպետությունն ու շատ ֆրանսիական պաշտոնների անվանումներ։ Կիլիկիայի սոցիալական կառուցվածքն ավելի նման էր Արևմտյան Եվրոպայի երկրների ֆեոդալական համակարգին, քան ավանդական [[Մեծ Հայք]]ի ''նախարարական'' համակարգին<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times">Bournoutian, Ani Atamian. "Cilician Armenia" in ''The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century''. Ed. Richard G. Hovannisian. New York: St. Martin's Press, 1997, pp. 283-290. ISBN 1-4039-6421-1.</ref>։ Օրինակ Կիլիկիայում [[ֆրանսերեն]] ''պարոն'' կամ ''բարոն'' և ''[[գունդստաբլ]]'' բառերը փոխարինեցին հայկական ''նախարար'' և ''սպարապետ'' անվանումներին<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/><ref name="Razmik Panossian"/>։ Ազնվականության մեջ տարածվեց ասպետությունը և անցկացվում էին բազմաթիվ ասպետական մրցություններ։ Արևմուտքի ազդեցության ներքո [[հայերեն]] ներմուծվեցին երկու նոր տառեր (Ֆ ֆ = "f" և Օ օ = "o") և բազմաթիվ [[ֆրանսերեն]] բառեր<ref name="Razmik Panossian"/>։

Որոշ [[հայեր]] ընդունեցին ուղղափառություն և [[կաթոլիկություն]], սակայն այդ ամենը չունեցավ միակողմանի ազդեցություն, քանի որ հայկական մշակույթի որոշ տարրեր ներմուծվեցին նաև Եվրոպա։ Կիլիկիայում էին գործում ժամանակի հայտնի հայ արվեստագետներ, օրինակ հայտնի մանրանկարիչ [[Թորոս Ռոսլին]]ը, ով գործել է [[Հռոմկլա]] քաղաքում [[13-րդ դար]]ում<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times" />։

Հայտնի ռուս պատմաբան [[Վալերի Բրյուսով]]ը իր աշխատությունների մեկում նկարագրում է Կիլիկյան Հայաստանը, որպես «մարդկության հոգևոր կյանքի համաշխարհային կենտրոններից մեկը»<ref>[https://books.google.am/books?ei=N8nmTszeIJGXOuvW8dgK&ct=result&hl=nl&id=qp1CAAAAYAAJ&dq=ISBN+5540001931&q=%D0%9A%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+XIII+-+XIV+%D0%B2%D0%B2.+-+%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD+%D0%B8%D0%B7+%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2+%D0%B4%D1%83%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%B6%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B8+%D0%B2%D1%81%D0%B5%D0%B3%D0%BE+%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.#search_anchor ''«..մենք պետք է պատկերացնենք Կիլիկյան Հայաստանը, որպես ողջ մարդկության հոգևոր կյանքի կենտրոններից մեկը»:'']</ref>. 
{{քաղվածք|«Հայաստանը՝ միջնադարի երկրորդ կեսին կարողացավ Արևելքում ստեղծել իրական մշակույթի բնօրրան, որը կարողանում էր միայնակ մարտնչել ողջ Ասիայի հետ։ »|[[Վալերի Բրյուսով]]<ref>[[Վալերի Բրյուսով]] //Летопись исторических судеб армянского народа // էջ 102. ISBN 5-540-00193-1</ref>}}
==== Ճարտարապետություն ====
[[Պատկեր:Fortressarmenians5.jpg|մինի|[[Կոռիկոս]]ի ծովային բերդը կառուցված [[13-րդ դար]]ում]]
Կիլիկայի ճարտարապետությունը ունեցել է մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք դրևսևորվել են շինությունների կառուցման ժամանակ։ Զարգացման յուրահատուկ պայմանները էականորեն նպաստել են քաղաքների, ամրոցների, եկեղեցիների, աշտարակների ու այլ կառույցների շինարարությանը։ Պաշտպանական և հուշարձանային համալիրների կառույցների համար որպես հիմնական շինանյութ ծառայել է բնակաքան քարերը՝ ավազաքար, կրաքար, գրանիտ և այլն։ Երեսպատման համար օգտագործվել է մարմար, փայտատեսակներից օգտագործվել են մայրին, կաղնին, ձիթենին։

Ամրոցներն ու բերդերը կառուցվում էին խոշոր կոպտատաշ քարերից, սոսնձում կրաշաղախով։ Եկեղեցիների և հուշահամալիրների պատերը սրբատաշ էին արվում, իսկ լիցքը մանր քարերով։ Բացվածքներն ավարտվում էին կիսաշրջան, սլաքային և աղեղնային կամարներով։ Գմբեթային ծածկերում կիրառվում էին առագաստաթաղային կառուցվածքներ, զարդարվում էին մարմարով և խճանկարներով։ Կարևոր ռազմավարական նշանակություն ունեցող ամրոցները պաշտպանված էին օժանդակ փոքր ամրոցներով, կառուցվածշ դժվարամատչելի դիրք ունեցող վայրերում։ Մասնավորապես նման ձևով էին կառուցված Սիս, Անարզաբա, Լամբրոն ամրոցները։ Հատուկ ուշադրություն էր դարձվում ամրոցների ջրամատակարարմանը, և յուրաքանչյուր ամրոց ուներ մեկ կամ երկու ջրամբար։

Գրեթե յուրաքանչյուր ամրոցում կամ դղյակում կար մի եկեղեցի, իսկ քաղաքներում մի քանիսը (մասնավորապես Սիս քաղաքում դրանք 20-ից ավելի էին)։ Եկեղեցիները և մատուռները կառուցում էին ուղղանկյուն հատակագծով, կիսաշրջանաձև աբսիդով որպես միանավ բազիլիկներ։ Նշանավոր վանքերից են Կոռիկոսի մեծ եկեղեցին, Սիսի Սուրբ Սոֆայի տաճարը, Հռոմկլայի, Ադանայի, Պապեռոնի եկեղեցիները։

Կիլիկիայի հայերը, հատկապես ճարտարապետության ոլորտում, մեծ քանակով ներմուծություններ կատարեցին եվրոպական մշակույթ, օրինակ եկեղեցաշինության և ամրոցաշինության որոշ տարրեր<ref name="Architecture">{{Cite web |title=Cilician Kingdom |url=http://www.globeweeklynews.com/cilician_kingdom.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101123210554/http://globeweeklynews.com/cilician_kingdom.htm |archive-date=2010 թ․ նոյեմբերի 23 |accessdate=2009 թ․ դեկտեմբերի 28–ին |work=Globe Weekly News}}</ref>։ Հայկական աշտարակները կլոր հատակագծեր ունեին, որը հետագայում վերցրին Հիվանդախնամները և օգտագործեցին իրենց աշտարակների կառուցման մեջ<ref name="Muslim military architecture in greater Syria">{{Cite book |last=Kennedy |first=Hugh N. |title=Muslim military architecture in greater Syria: from the coming of Islam to the Ottoman Period |publisher=Brill Academic Publishers |year=2006 |isbn=1385-7827 |location=Netherlands |page=293 |authorlink=Hugh Kennedy}}</ref>։

Հատկանշական է պատմաբան Վիլհելմ Տյուրոսացու տեղեկությունը այն մասին, որ [[1124]] թվականին Տյուրոս քաղաքի պաշարման ժամանակ, պարիսպների կործանման աշխատանքներին մասնակցել է անտիոքցի հայ ինժեներ Ավետիքը<ref>Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 5, էջ 425</ref>։

==== Նկարչություն ====
{{Տես նաև|Կիլիկյան Հայաստանի մանրանկարչություն}}
Կերպարվեստը բարձր զարգացման է հասել Կիլիկյան Հայաստանում, մասնավորապես մանրանկարչությունը։ 
Հատկապես մեծ համբավ ուներ այսպես կոչված «Կիլիկիայի Մանրանկարչության դպրոցը»։ Այդ դպրոցի սաներից էր աշխարհահռչակ [[մանրանկարչություն|մանրանկարիչ]] [[Թորոս Ռոսլին]]ը, նշանավոր նկարիչներից են Կոստանդինը, Գրիգոր Մլիճեցին, Կիրակոսը։ 
[[Պատկեր:Portrait of Levon V in manuscript of Armenian translation of Assises d'Antioche.jpg|մինի|180px|ձախից|[[Լևոն Ե]]-ի մանրանկարը, հեղինակ [[Սարգիս Պիծակ]] ([[1331]] թ.):]]
Հատկանշական գործերից են 1113 թվականի ծաղկված Ավետարանը Դրազարկում, 1166 թվականի Ավետարանը՝ ծաղկված Հռոմկլայում (Մատենադարան, N 6763 և N 7374 ձեռագրեր), Գրիգոր Մլիճեցու Ներսես Լամբրոնացու պատվերով 1173 թ. ծաղկած «Նարեկը» (Մատենադարան, N 1568 ձեռագիր) և «Սկևռայի Ավետարանը»՝ Ստեփանոս քահանայի պատվերով 1197 թ., Կոստանդինի 1193 թվականին ծաղկած Ավետարանը (Վենետիկի [[Մխիթարյան միաբանություն]], ձեռագիր N 1635), Թորոս Ռոսլինի 1262 թվականի Ավետարանը (Բալթիմոր, Ուոլստերի պատկերասրահ, ձեռագիր N 539), 1272 թ. «Կեռան թագուհու Ավետարանը» (Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբյանց վանք, ձեռագիր N 2563), «Վասակ իշխանի Ավետարան» (Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբյանց վանք, ձեռագիր N 2568), «Հեթում Բ թագավորի ճաշոց» ձեռագիրը և այլն։

==== Գրականություն ====
12-14 դարերում Կիլիկյան Հայաստանում մեծ վերելք ապրեց հայ գրականությունը, մասնավորապես գրական ավանդույթները, զարգացավ ժողովրդական բանահյուսության ժանրը, ստեղծվեցին փոքրիկ զրույցներ, նաև առակներ ու հանելուկներ։ Արմատավորվեցին ու զարգացան գրական նոր տեսակներ, գրականության մեջ որպես նոր լեզու մտավ ժողովրդի խոսակցական լեզուն՝ մոտ գրաբարին։

Կիլիկիայի գրականության մեծագույն ներկայացուցիչներն են [[Ներսես Շնորհալի]]ն (Ներսես Դ Կլայեցի կաթողիկոս) և [[Վարդան Այգեկցի]]ն, ովքեր հսկայական ավանդ ունեն հայ ընդհանուր գրականության զարգացման գործում։ Գրական մեծ արժեք են ներկայացնում Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը և Այգեկցու հավաքագրած առակները։

Լևոն Գ-ի մասին ժողովրդական «Աւա՛ղ զԼէոնն ասեմ» երգը համարվում է [[հայրեն]] տաղաչափությամբ պահպանված հնագույն ստեղծագործություններից մեկը<ref>Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 5, էջ 426</ref>։ Ժողովրդական բանահյուսության վառ օրինակ են Ներսես Շնորհալու հանելուկները, Վարդան Բարձրբերդեցու հայրենները, Լևոն Գ-ի բանաստեղծությունը, Լիպարիտ զորավարի մասին զրույցները, որտեղ ժողովուդը նրան համեմատում է [[Տրդատ Մեծ]]ի և [[Մուշեղ Ա Մամիկոնյան|Մուշեղ Մամիկոնյան]]ի հետ, հատկապես արժեքավոր են Լիպարիտի քրոջ հերոսական կերպարի մասին մասերը։ Նշանավոր են նաև Սևակն կոչվող աղբյուրի հետ կապված ժողովրդական ավանդազրույցները, Վարդան Հայկազնի «Տաղ գերեզմանական վասն փոխման երանեալ և սուրբ կաթողիկոսին Հայց Գրիգոր Վկայասերի» չափածո ստեղծագործությունը, Անանուն բանաստեղծի (11-12 դդ.) տաղերը։ Հայտնի աշխատանքներից է նաև Բարսեղ Քեսունցի (12-րդ դար) Մարաշի և Քեսունի լատին իշխան Պաղտուինի հիշատակին գրված երկը, որը աղոթքի, քրիստոնեական քարոզության, վարքի և վկայաբանության ինքնատիպ գործ է։

Մեզ հասած ձեռագրերից են Գրիգոր Մարաշեցու (12-րդ դար) արձակ բանաստեղծությունները, որոնք ներշնչված են [[Գրիգոր Նարեկացի|Գրիգոր Նարեկացու]] «Մատյան ողբերգությանի» ոգով, մատենագետ Գրիգոր Սկևռացու շարականները ու ներբողները, նրա քեռորդի և աշակերոտ Գեորգ Սկռևացու տաղերը, Կոստանդ Սրիկի «Հրճուիմք այսօր» տաղը, Վահրամ Րաբունու պատմավիպասանական պոեմը և այլն։

Բացառիկ են Կիլիկիայում ստեղծված «Մանրուսմունք» և «Խազգիրք» կոչվող ժողովածուները, կապված հայ երաժշտական գրականության հետ։ Քաղաքական մտքի ու գեղարվեստական մեծարժեք գործ է «Թուղթ ընդհանրական ժողովածուն»։

Թագավորական ընտանիքները նույնպես շատ մոտ են կանգնած եղել մշակութային կյանքին։ Օրինակ Հեթում Ա-ի պատվերով է Վարդան Արևելցին գրել «Ժղլանք» զրուցարանը, իսկ նրա եղբայր Հովհաննես Արքաեղբայրը եղել է և նշանավոր պատվիրող և գրիչ, Լևոն Գ-ն գրել է հայրենների նմանությամբ մի տաղ՝ նվիրված Տաթևի վանքին, իսկ նրա դուստր Ալիծ Տարսոնացին եղել է իր ժամանակի հռչակավոր գեղագրուհի։ Նա գրել է բանաստեղծություններ, մշակել է տառատեսակներ, նամակաևձեր, գավաթների վրա փորագրվող չափածո մաղթանքների հեղինակ և այլն։

==== Երաժշտություն ====
Կիլիկյան Հայաստանի երաժշտության հիմքը X-XI դարերից այստեղ գաղթած հայերի բանավոր ու գրավոր երաժշտական ավանդույթներն են, որոնցից սակայն շատ քիչ տվյալներ են պահպանվել։ Պահպանվել են գուսանական երաժշտության նմուշներ, որոնցից է Հեթում Ա-ի որդի Լևոն Գ թագավորի գերության առթիվ հորինված գուսանական քնարական-վիպական բնույթ ունեցող «Աւա՛ղ զԼէոնն ասեմ» հայրենասիարական երգը, «Մսրա թալանի» երգը և այլն։

Կիլիկայի հայ գուսանների ստեղծագործությունները խաչակիրների շնորհիվ հաղորդվել են նաև Պրովնասի տրուբադուրների ստեղծագործությանը։ Կիլիկիյում նշանակլի զարգացում է ապրել թվերգի երաժշտական բաղադրիչը, ներառելով բուն երգեցողության խազագրեր։ 13-րդ դարում Սիսում հրապարակվել է խազավոր Շարակնոցի ամբողջական խմբագրությունը՝ «Խըլկցի» անվանումով, ըստ Գրիգոր Խուլ նշանավոր վարժապետի անվան։

Կիլիկյան վանքերից Հռոմկլան, Սսի դպրոցը, Ակները, Արքակաղինը, Դրազարկը, Մլիճը, Սկևռան, եղել են ոչ միայն Կիլիկյան, այլ ընդհանրապես հայ երաժշտարվեստի մեծ կենտրոններ։

=== Տնտեսություն ===
[[Պատկեր:AyasMarcoPolo.JPG|մինի|ձախից|[[Մարկո Պոլո]]յի և իր եղբոր ժամանումն Այաս [[1271]]  թվականին, ստեղծվել է [[1410]]-[[1412]] թթ.]]
Կիլիկյան Հայաստանը գտնվելով [[Միջերկրական ծով]]ի ափին, ուներ լավ զարգացած տնտեսություն։ Այն գտնվում էր Արևելքը Միջերկրական ծովին միացնող առևտրային ուղիների վրա։ Հատկապես կարևոր էր համեմունքների առևտուրը<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/>։

[[Լևոն Բ]] թագավորի գահակալման ընթացքում Կիլիկիան ավելի մերձեցավ Եվրոպայի հետ։ Նա որոշակի ազատություններ շնորհեց Պիզայի, Ճենովայի, [[վենետիկ]]ցի և ֆրանսիացի առևտրականներին։

[[Այաս]], Տարսոն, Ադանա և Մամիստրա քաղաքները միջազգային առևտրի կարևորագույն վայրեր էին<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/><ref name="Abulafia">{{Cite book |last=Abulafia |first=David |title=The New Cambridge Medieval History |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=1999 |isbn=052136289X |page=440 |authorlink=David Abulafia}}</ref>։ Կիլիկիայի ազնվականության երկրորդ լեզուն դարձել էր ֆրանսերենը, իսկ առևտրականներինը, իտալացի առևտրականների առակայությամբ պայմանավորված՝ իտալերենը<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/>։ [[Այաս]]ը սկսած [[Լևոն Բ]] թագավորի կառավարումից դարձել էր ամենամեծ նավահանգստային և առևտրային քաղաքը [[Միջերկրական ծով]]ի արևելյան հատվածում<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/><ref name="Abulafia"/>։ [[Մարկո Պոլո]]ն, օրինակ եղել է Այասում [[1271]] թվականին։ Ահա ինչպես է նա նկարագրում Այասը.
{{quote| Նրանք ([[Կիլիկյան Հայաստան]]ը) ունեն մի քաղաք ծովի ափին, որ կոչվում է '''Լայաս''' ([[Այաս]]) որտեղ մեծ առևտուր է տեղի ունենեում։ Քանզի դուք պետք է իմանաք, որ բոլոր համեմունքները, ոսկյա իրերն ու մետաքսե հագուստը, և այլ թանկարժեք իրեր բերվում են այս քաղաք։ Եվ [[Վենետիկ]]ի ու Ճենովայի և այլ քաղաքների առևտրականները գալիս են այստեղ վաճառելու բարիքներ, և գնելու իրենց անհրաժեշտ ապրանքներ։ Եվ եթե ուրիշները իրեր գնելու համար ճամփա են ընկնում հեռու (Արևելք), ապա առևտրականները գալիս են '''Լայաս''' ([[Այաս]]) կոչվող քաղաք, որտեղ կարող են գտնել ամեն ինչ։ |<ref>[http://www.armeniapedia.org/index.php?title=The_Travels_of_Marco_Polo_1:_Chapter_1]</ref>}}

Արդեն Թորոս իշխանի օրոք Կիլիկիան հատում էր դրամ։ Ոսկե և արծաթե մետաղադրամները, որոնք կոչվում էին ''[[դրամ]]'' և ''թագվորին'', հատվում էին [[Սիս]] և Տարսոն քաղաքում՝ թագավորի կողմից։ Շատ արտասահմանյան դրամներ նույնպես գտնվում էին շրջանառության մեջ, օրինակ իտալական ''դուկատ'', ''ֆլորին'', և ''զեչինո'', բյուզանդական ''բեսանտ'', արաբական ''դիրհամ'', և ֆրանսիական ''լիվր'' դրամները<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/>։

Կիլիկիայում զարգացած էր ձիաբուծությունը, անասնապահությունը, մեղվաբուծությունը։ Դաշտային Կիլիկիայում աճեցվում էին նարինջ, նուռ, խնձոր, խաղող և այլն։

=== Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքները ===
{{Տես նաև|Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքների ցանկ}}

[[Պատկեր:Siscapital.jpg|մինի|Կիլիկիո հին մայրաքաղաք Սսի պատկերը]]
[[Պատկեր:Cleopatra's Gate, Tarsus, Mersin Province.jpg|մինի|Տարսոն․ Կլեոպատրայի դարպասը]]
[[Պատկեր:Anazarbus klikya city south gate.jpg|մինի|Ռուբինյանների մայրաքաղաքներից մեկի՝ Անարզաբա կամ Անավարզա քաղաքի ավերակները]]
Կիլիկիայում քաղաքային կյանքի նոր վերելքը կապված էր հայկական պետականության հաստատման հետ, քանզի [[Մեծ Հայք]]ի քաղաքային բնակչության մաս կազմող արհեստավորների և առևտրականների մի ստված զանգված տեղափոխվեց միջերկրածովյան այս երկրամաս։ Քաղաքային կյանքի զարգացման վրա որոշակի ազդեցություն ունեցան նաև [[խաչակրաց արշավանքներ]]ը, որոնք Արևելք-Արևմուտք առևտրատնտեսական հարաբերությունների աշխուժացման խթան հանդիսացան<ref>Բոռնազյան Ս., Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները Կիլիկյան հայկական պետությունում XII-XIV դարերում, Երևան, 1973, էջ 261-264</ref>։
Սկզբնական շրջանում Կիլիկյան Հայաստանի կարևորագույն քաղաքները հետևյալներն էին<ref name="ReferenceB"/>.
* [[Սիս]]ը<ref name="ReferenceD">Յովհաննիսեան Մ., Հայկական Կիլիկիոյ բերդերն ու բերդաքաղաքները, Վենետիկ, 1988</ref><ref name="ReferenceE">Edwards R., The fortifications of the Armenian Cilicia, Dumbarton Oaks Library and Collection, Washington D.C., 1987</ref>,
* [[Տարսոն]]ը<ref name="ReferenceD"/><ref name="ReferenceE"/><ref>{{Cite web |title=Հ. Միքայէլ Յովհաննիսեան, Հայկական Կիլիկիոյ բերդերն ու բերդաքաղաքները, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1989։ |url=http://www.armeniaculture.am/images/menus/691/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%B8%20%D5%A1%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150927131413/http://www.armeniaculture.am/images/menus/691/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%B8%20%D5%A1%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8.pdf |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 27 |accessdate=2014 թ․ հունիսի 13}}</ref>,
* [[Ադանա]]ն<ref name="ReferenceD"/><ref name="ReferenceE"/>,
* [[Մամեստիա]]ն<ref name="ReferenceD"/><ref name="ReferenceE"/>,
* [[Անարզաբա]]ն։

Սկզբնական շրջանում դրանք ամրոցներ և բերդաքաղաքներ էին և ավելի շատ ռազմական դեր էին խաղում, քան տնտեսական։
Դրանք անգերագնահատելի դեր էին խաղում երկրի տնտեսական և քաղաքական կյանքում<ref name="ReferenceB"/>։

Հետագայում վերոհիշյալ կարևորագույն քաղաքներին ավելացան նաև հետևյալները՝
* [[Այաս]]ը, 
* [[Սելևկիա]]ն, 
* [[Կոռիկոս]]ը<ref name="ReferenceF">Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմութան ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 428</ref>։

Նոր քաղաքների հիմնումը վերապահված էր թագավորին<ref name="ReferenceF"/><ref>Սմբատ Սպարապետ, Դատաստանագիրք, հավաքական տեքստը, ռուսերեն թարգմանությունը, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Ա.Գ.Գալստյանի, Երևան, 1958, էջ 9</ref>։
Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքների շարքում որպես վարչաքաղաքական և մշակութային կենտրոն առանձնանում էր Սիս մայրաքաղաքը։ Հայկական թագավորության շրջանում այն դիտվում էր որպես համահայկական կենտրոն<ref name="ReferenceF"/><ref>Բոռնազյան Ս., Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները Կիլիկյան հայկական պետությունում XII-XIV դարերում, Երևան, 1973, էջ 83</ref>։

Արտաքին և ներքին առևտրի, արհեստագործության զարգացման տեսակետից Կիլիկիայի ամենանշանավոր քաղաքն Այասն էր<ref>Ճեվահիրճյան Մ., Այաս նավահանգիստ-քաղաքը Կիլիկիայում, Պատմաբանասիրական հանդես, 1973, թիվ 1, էջ 97-110</ref>, որը եվրոպացիներն անվանում էին ''նավահանգիստ թագավորին հայոց''<ref name="ReferenceF"/>։ Տարանցիկ առևտրից հայկական թագավորությունը մեծ եկամուտներ էր ստանում<ref>Եղիայան Բ., Կիլիկիոյ Հայոց թագաւորութեան երեէք դարերը (1070-1375), Երևան, 1994, էջ 97</ref>։
Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքային բնակչությունը բազմազգ էր։ Հայերից բացի, այդտեղ ապրում էին նաև հույներ, ասորիներ, հրեաներ և այլք<ref>Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմութան ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 429</ref>։

Ինչպես միջնադարի մյուս հասարակություններում, Կիլիկյան Հայաստանում ևս արհեստավորներն առավել արտոնյալ կարգավիճակում էին, քան գյուղացիները<ref>Սմբատ Սպարապետ, Դատաստանագիրք, հավաքական տեքստը, ռուսերեն թարգմանությունը, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Ա.Գ.Գալստյանի, Երևան, 1958, էջ 14</ref>։

Կիլիկյան Հայաստանում քաղաքը ոչ միայն վարչատնտեսական, այլև ռազմական միավոր էր, քանզի քաղաքային բնակչության մի մասը [[զինվորական ծառայություն]] էր կատարում<ref>Recuil des historiens des croisades. Documents arméniens, t. I, Paris, 1869, էջ 661</ref>։

=== Կրոն ===
{{Տես նաև|Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն}}
Քանի որ բուն Հայքը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ, կաթողիկոսի նստավայրը տեղից տեղ էր տեղափոխվում։ Սկզբից այն [[Անատոլիա|Փոքր Ասիայի]] [[Սեբաստիա]] քաղաքում էր, [[1058]] թվականին տեղափոխվեց [[Կապադովկիա]], որտեղ բնակվում էին շատ հայեր։ Հետագայում այն գտնվում էր Կիլիկիայում; Թավբլուրում [[1062]] թվականից; Ծամնդավում [[1066]] թվականից; Ծովքում [[1116]] թվականից; և [[Հռոմկլա]]յում [[1149]] թվականից։ Բացի [[կաթողիկոս]]ից Կիլիկիայի տարածքում գործում էին 14 եպիսկոպոսներ։ Արքեպիսկոպոսի նստավայրերն էին Տարսոն, [[Սիս]], [[Անարզաբա]], Լամբրոն և Մամիստրա քաղաքները։ Կիլիկիայում գործում էին 60 մենաստաններ<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times"/>։

[[1198]] թվականին կաթողիկոս [[Գրիգոր Զ Ապիրատ]]ը հայտարարեց կաթոլիկ և հայ առաքելական եկեղեցու միավորման մասին; սակայն այս որոշումը չունեցավ լուրջ ազդեցություն։ Սակայն [[Հռոմի Պապ]]ն ամեն ինչ անում էր միավորումը կատարելու։ Օրինակ Ֆրանցիսկյան միաբանությունն ուղարկվեց Կիլիկիա, տարածելու կաթոլիկություն<ref>Luisetto. ''Arméniens et autres Chrétiens'', p. 98.</ref>։
[[Հեթում Բ]] արքան գահից հրաժարվելուց հետո դարձավ ֆրանցիսկյան միաբանության վանական։ 
[[1293]] թվականին, երբ մամլուքները գրավեցին [[Հռոմկլա]]ն, կաթողիկոսարանը տեղափոխվեց Սիս։ Արդեն թագավորության կործանումից հետո՝ [[1441]] թվականին կաթողիկոսարանը տեղափոխվեց [[Վաղարշապատ|Էջմիածին]], սակայն Կիլիկիայում շարունակեց գործել տեղի [[կաթողիկոս]]ը<ref>{{Cite book |last1=Mahé |first1=Annie |url=https://archive.org/details/larmeniealepreuv0000mahe |title=L'Arménie à l'épreuve des Siècles |last2=Mahé |first2=Jean-Pierre |publisher=Découvertes Gallimard |year=2005 |isbn=207031409X |location=France |pages=[https://archive.org/details/larmeniealepreuv0000mahe/page/n72 71]–72}}</ref>։

== Խաչակրաց արշավանքներն ու Կիլիկյան Հայաստանը ==
[[Պատկեր:Baldwin of Boulogne entering Edessa in Feb 1098.JPG|մինի|Բալդուինի մուտքը [[Եդեսիա]]: Նրան դիմավորում է [[հայ]] հոգևորականությունը: ]]
Կիլիկյան Հայաստանի իշխան [[Կոստանդին Ա|Կոստանդինի]] գահակալման շրջանում սկսվեց Առաջին խաչակրաց արշավանքը, և Կոստանդինը տեսավ հնարավորություն խաչակիրների միջոցով պաշտպանել երկիրը սելջուկ-թուրքերի և Բյուզանդիայի հարձակումներից։ Հենց խաչակիրների շնորհիվ թուլացավ Իկոնիայի սելջուկությունը և շատ ամիրայություններ, որն էլ հնարավորություն տվեց Կիլիկյան Հայաստանին գոյատևել։ Խաչակրաց արշավանքների շնորհիվ [[Լևոն Բ]]-ն կարողացավ հռչակվել Կիլիկիայի Հայոց թագավոր։ Բացի դրանից, Կիլիկյան Հայաստանը Արևմտաեվրոպական պետությունների և հատկապես [[Ֆրանսիա]]յի կառավարման շատ գծեր վերցրեց և կիրառեց հենց Կիլիկիայում։ Շատ ֆրանսերեն տերմիններ մուտք գործեցին մեր բառապաշար, օրինակ մերսի շնորհակալության կամ գուդստանբլ սպարապետի փոխարեն։ Խաչակիրների միջոցով մեծացավ առևտուրը հայերի և քաղաք-պետություններ Վենետիկի, Պիզայի և Ջենովայի միջև։ 
Սակայն մեր համագործակցությունը օգուտ էր բերում երկու կողմերին էլ, այդ թվում խաչակիրներին։ Հայազգի զինվորի շնորհիվ երկարատև պաշարումից հետո խաչակիրները կարողացան գրավել [[Անտիոք]]ը։ Հայերը նաև ռազմական օգնություն էին ցուցաբերում խաչակիրներին. օրինակ բոլոր խաչակրաց պետություններում ծառայող հայազգի զինվորների թիվը հասնում էր 10.000-ի, որից 4.000-ը հեծալներ։ Խաչակիրները շատ տարրեր վերցրեցին նաև մեր ամրոցաշինությունից, օրինակ կլոր հատակագծով աշտարակները։ Հայերը սերտ կապեր ունեին նաև հարևան Եդեսիայի կոմսության հետ, քանի որ այն գտնվում էր պատմական [[Հայկական Միջագետք]]ի տարածքում, իսկ երբեմն էլ ներառում բուն [[Մեծ Հայք]]ից որոշ տարածքներ, բնակչության մեծ մասն էլ հայեր էին։ Եդեսիայի կոմսության իշխանների մեծ մասը ամուսնանում էին Կիլիկիայի Հայոց պետության իշխանների դստրերի հետ։ Օրինակ Եդեսիայի կոմսության իշխան Յոսկելին Ա ամուսնացավ իշխան Կոստանդին Ա-ի աղջկա հետ, իսկ Երուսաղեմի թագավորության առաջին թագուհին դարձյալ հայ էր։ Նույնիսկ ծրագիր էր մշակվել հայկական զորք բերել Երուսաղեմի թագավորություն, զինուժի պակասի պատճառով։ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը վերջին քրիստոնյա պետությունն էր ողջ մուսուլմանական Մերձավոր Արևելքում, նրան երբեմն անվանում էին քրիստոնյա կղզի մուսուլմանական ծովում։ Եվ իզուր չէ նկատել [[հայեր]]ի օգնությունը խաչակիրներին, [[Հռոմի Պապ]] Գրիգոր XIII-ը իր ճառում.

{{quote|Բոլոր ժողովուրդների մեջ պետք է նշել հատկապես հայերի ցույց տված օգնությունը քրիստոնյա եկեղեցուն, թե ինչպես այն ժամանակներում, երբ քրիստոնյա իշխանները գնում էին ետ գրավելու Սուրբ Երկիրը, ոչ մի ժողովուրդ ինչպես հայերը չէին օգնում քրիստոնյաներին. նրանք ապահովում էին խաչակիրներին ձիերով, ուտելիքով և ուղեկցում անծանոթ վայրերով։ Հայերը աջակցում էին այդ զինվորներին մեծագույն քաջությամբ և հավատարմությամբ Սուրբ Պատերազմների ընթացքում։ }}

== Տես նաև ==
* [[Կիլիկիա]]՝ պատմա-աշխարհագրական մարզ՝ Միջերկրական ծովի արևելքում
* [[Ռուբինյաններ]]՝ Կիլիկյան Հայաստանի իշխանապետության, իսկ ապա Կիլիկյան Հայաստանի թագավորության իշխող գահատոհմը
* [[Հեթումյաններ]]՝ Կիլիկյան Հայաստանի թագավորության երկրորդ արքայական տոհմը
* [[Լուսինյաններ]]՝ Կիլիկյան Հայաստանի թագավորության երրորդ արքայատոհմը
*[[Նղրյաններ]]՝ Կիլիկյան Հայաստանի թագավորության չորրորդ արքայատոհմը

== Պատկերասրահ ==
<gallery>
Պատկեր:Anazarbus klikya city south gate.jpg|[[Անարզաբա]] քաղաքի ավերակները
Պատկեր:Map Crusader states 1135-hy.svg|[[Մերձավոր Արևելք]]ը [[1135]] թվականին
Պատկեր:Oshin-tram664.jpg|[[Օշին Ա]]-ն
Պատկեր:Constantin5Armenie.jpg|[[Կոստանդին Գ]] արքան շրջապատված Հիվանդախնամների ասպետներով
Պատկեր:Coin06of.jpg|Կիլիկյան հայկական [[դրամ]]
Պատկեր:CILICIA ARMENIAN SHIP, SEVAN LAKE, ARMENIA.jpg|Հայկական նավ Հայկական Կիլիկիայի հինավուրց ափին։ 
</gallery>

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|colwidth=30em}}

== Գրականություն ==
* Էլիզաբեթ Ռեդգայթ, Հայերը
* Richard Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times, vol. 1, 1997, 493 էջ
* Հակոբ Ղազարյան, Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը խաչակրաց արշավանքների ժամանակ
* [[Գրիգոր Միքայելյան]], Կիլիկիայի հայկական պետության պատմություն, Երևան, 2007։
* [[Ալեքսեյ Սուքիասյան]], Կիլիկիայի Հայկական Պետության պատմություն (XI-XIV դդ.)
* [[Միքայել Չամչյան|Միքայել Չամչեան]], Պատմութիւն Հայոց, հատ. Գ., Վենետիկ, 1786։
* [[Ղևոնդ Ալիշան]], Սիսուան, Վենետիկ, 1885։
* Ա. Սուքիասյան, Կիլիկիայի հայկական պետության և իրավունքի պատմություն, Երևան, 1978։
* Հ. Քասունի, Կիլիկիոյ Հայկական իշխանապետութիւնը Մերձաւոր Արևելքի քաղաքական հոլովոյթի մեջ /1080-1137/, Պէյրութ, 1974։
* Ս. Բուռնազյան, Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները Կիլիկյան Հայկական պետությունում XII-XIV դարերում, Երևան, 1973։
* Լ. Ազարյան, Կիլիկիայի մանրանկարչությունը XII - XIII դարերում, Երևան, 1964։
* Միքայէլ Ասորի, Ժամանակագրութիւն, Երուսաղէմ, 1871։
* [[Սմբատ Գունդստաբլ|Սմբատայ սպարապետ]], Տարեգիրք, [[Վենետիկ]], 1956։
* Ազատ Բոզոյան, Բյուզանդիայի Արևելյան քաղաքականությունը և Կիլիկյան Հայաստանը ԺԲ դարի 30-70-ական թվականներին, Երևան, 1988։
* [http://www.historyofarmenia.am/images/menus/901/Tinoyan.pdf Դավիթ Թինոյան], Կիլիկիո հայոց թագավորությունը և ինքնիշխան կազմավորումները 1320-1424 թվականներին, Երևան, 2011, 195 էջ]
* [http://www.historyofarmenia.am/images/menus/277/Kilikya%20ev%20egiptos%20PDF.pdf Արամ Հովհաննիսյան, Կիլիկիայի հայկական թագավորության և Եգիպտոսի սուլթանության հարաբերությունները 1250-1375 թթ., Երևան, 2008, 236 էջծ] 
* Հայ ժողովրդի պատմություն /ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակություն/, հատ. III, Երևան, 1976։
* Հայոց պատմություն /ՀՀ ԳԱԱ հրատարակություն/, հատ. II, գիրք 2, Երևան, 2014։
* [[Լևոն Տեր-Պետրոսյան|Լևոն Տէր-Պետրոսեան]], Խաչակիրները և հայերը, հատ. 1, Երևան, 2005, հատ. 2, Երևան, 2007։
*[http://www.historyofarmenia.am/images/menus/1125/Shevalie.pdf Մարի-Աննա Շևալիե, Կիլիկյան Հայաստանի և հոգևոր-ասպետական միաբանությունների փոխհարաբերությունների պատմությունից, [[Երևան]], 2007, 120 էջ] 
*[http://www.armeniaculture.am/images/menus/691/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%B8%20%D5%A1%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8.pdf Հ. Միքայէլ Յովհաննիսեան, Հայկական Կիլիկիոյ բերդերն ու բերդաքաղաքները, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1989:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150927131413/http://www.armeniaculture.am/images/menus/691/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%AF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%B8%20%D5%A1%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%81%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8.pdf |date=2015-09-27 }}
* Византийский временник т. I, в. 3 и 4.
* История дипломатии, т. I, М., 1945
* Հայոց Պատմություն, հեղինակներ՝ Դանիելյան, Մելքոնյան
* [[Հայկական սովետական հանրագիտարան]], 5-րդ հատոր, էջեր՝ 406-428, ''Կիլիկյան Հայաստան''

== Արտաքին հղումներ ==
{{Վիքիպահեստ|Armenian Kingdom of Cilicia}}
* [http://www.findarmenia.com/arm/history/20/282 Կիլիկյան Հայաստանի պատմությունը findarmenia.com կայքէջում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111024061846/http://www.findarmenia.com/arm/history/20/282 |date=2011-10-24 }}
{{Հայաստանի թեմաներ}}
{{Միջնադար}}
{{Քրիստոնյա պետությունները Մերձավոր Արևելքում Միջնադարում}}
{{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=406}}

{{Լավ հոդված/Կատեգորիա}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Կիլիկիայի հայկական թագավորություն]]