Դիտել Գուգարք նահանգ էջի աղբյուրը

{{վիքիֆիկացում}}
{{անաղբյուր}}
{{Այլ կիրառումներ|Գուգարք (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Մեծ Հայքի աշխարհ
| անվանում= Գուգարք
| ներառում = 10
| գլ. քաղաք=[[Արդահան (քաղաք)|Արդահան]]
| այլ քաղաք= Կաղարջք, Ծոփ, Կողբաքար
| Տարածք= 
| տոհմ =[[Գուգարաց]], [[Միհրանյաններ]]
| Առավելագույն բարձրություն= 
| Ամենացածր կետ=
| Տարածքով= 13
| Կազմում է= 
| կատեգորիա= 
| ներկա= {{դրոշավորում|Վրաստան}}, {{դրոշավորում|Հայաստան}}
| Պատմական ազգային կազմ = [[Հայեր]]
| Ներկայիս ազգային կազմ = [[Հայեր]], [[Վրացիներ]]
| Պատմական դավանանք= {{դրոշավորում|ՀԱԵ}}
| Ներկայիս դավանանք= {{դրոշավորում|ՀԱԵ}}, {{դրոշավորում|Վրաց ուղղափառ եկեղեցի}}
| քարտեզ = Gugarq location map.png
| աշխարհի քարտեզ = 
}}
'''Գուգարք''', [[Մեծ Հայք]]ի տասներեքերորդ նահանգը։ Հույն պատմիչները հիշատակում են Գոգարենե անվանաձևով։ Ունի էթնիկական ծագում{{փաստ}}։ Արևելքից սահմանակից է եղել  Ուտիք, հարավից՝ Այրարատ, արևմուտքից՝ Տայք նահանգներին, հյուսիսից՝ Վիրքին։ Գուգարքը մթա VIII դ մտել է Ուրարտական, մթա IV-II դդ՝ Երվանդունիների հայկական պետության կազմի մեջ։ Արտաշեսյան և Արշակունի թագավորների ժամանակ Գուգարքը Մեծ Հայքի չորս սահմանապահ բդեշխություններից մեկն էր։ 387–ին, Բյուզանդիայի և Իրանի միջև Մեծ Հայքի բաժանմամբ Գուգարքը, բացառությամբ Տաշիր գավառի, միացվեց Վիրքին։ Գուգարքի կազմում էին Ձորոփոր, Կողբոփոր, Ծոբոփոր, Տաշիր, Թռեղք, Կանգարք, Արդահան, Վերին Ջավախք և Կղարջք գավառները։

==Վարչական բաժանում==
Գուգարքը կազմված էր հետևյալ 13 գավառներից.
*[[Ձորափոր]]- կենտրոնը՝ Մանից գոմ
*[[Կողբափոր]]- կենտրոնը՝ [[Կողբաքար (բերդ)|Կողբաքար]]
*[[Ծոբոփոր գավառ|Ծոբոփոր]]- կենտրոնը՝ Ծոփաբերդ
*[[Տաշիր (գավառ)|Տաշիր]]- կենտրոնը՝ [[Լոռի բերդ]]
*[[Թռեղք]] (Թռէղք)- կենտրոնը՝ [[Ծալկա|Ծաղկա]] (Ծաղկայ)
*[[Կանգարք]]- կենտրոնը՝ Կեչուտ
*[[Արտահան]]- կենտրոնը՝ [[Արդահան (քաղաք)|Արդահան]]
*[[Վերին Ջավախք]] (Վերին Ջաւախք)- կենտրոնը՝ [[Քաջատուն]]
*[[Կղարջք]]- կենտրոնը՝ [[Արտանուջ]]
*[[Քվիշափոր]] (Քուիշափոր)- կենտրոնը՝ Քվեշ (Քուէշ)
*[[Բողնոփոր]]- կենտրոնը՝ [[Բոլնիս–Խաչեն|Բողնիս]]
*[[Շավշեթ]] (Շաւշէթ)- կենտրոնը՝ [[Շատբերդ]]
*[[Մանգլյաց փոր]] (Մանգլեաց փոր)- կենտրոնը՝ [[Սակուրեթ]] (Սակուրէթ)
[[Պատկեր:Պարուար Գուգարք page241-2000px-Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3 copy 9.jpg|մինի|աջից]]
=== Արտահան ===
Կենտրոնը եղել է Արդահան քաղաքը։ Արտահանի կարևոր մշակութային կենտրոններից մեկը Վարձունյաց խաչ վանական համալիրն էր։ Արշակունիների թագավորության անկումից հետո մերթ մտել է Հայաստանի, մերթ Վրաստանի կազմի մեջ։ Ըստ թուրքական 14-16-րդ դարերի աղբյուրների՝ Արդահանը թուրքական վարչական բաժանմամբ եղել է Չըլդըրի նահանգի գավառներից մեկը։

=== Բողնոփոր ===
Գավառը գտնվում է Գաջենագետի (այժմ` Մաշավերա) վտակ Բոլնիս գետի ձորահովտում։ Կենտրոնը Բոլնիս (Բողնիս) ավանն էր (հետագայում` Բոլնիս-Խաչեն գյուղը)։ Բողնոփորը, ըստ երևույթին, Գուգարաց բդեշխության կենտրոնական գավառն էր, որտեղ պիտի գտնվեր բդեշխների նստավայր Ցուրտավ կամ Գաջենք քաղաքը, որը տեղադրվում է Գաջենագետի (վրացերեն` Քցիա) միախառնման տեղում։

=== Թռեղք ===
Կենտրոնը եղել է Ծալկա քաղաքը։ Թռեղք գավառի աշխարհագրական դիրքը համընկնում է ներկայիս Վրաստանի` Ծալկայի մունիցիպալիտետի տարածքին։ Այն Մեծ Հայքի ամենահյուսիսային գավառն էր։ Թռեղքի հյուսիսային բնական սահման էր Թրիալեթի լեռնաշղթան։ Թրիալեթի լեռնաշղթայից սկիզբ է առնում Խրամ գետը։ Պատմական աղբյուրներում այս գավառն հաճախ անվանել են «Երկիրն Թռեղեաց» կամ «Ծաղկայ»։ Ամենահնագույն հիշատակությունը պահպանել է Պլինիոս Ավագը` «Թրիար» ձևով, որից առաջացել է «Թռել-ք», «Թռեղ-ք» արտասանական ձևը։ Այստեղ էր Ցուրտավ քաղաքում նստող բդեշխների ամառանոցը։ Թռեղքում է գտնվում նաև Թրիալեթ հուշարձանախումբը։

=== Ծոբոփոր ===
Կենտրոնը եղել է Ծոփաբերդը։ Ծոբոփոր գավառն ընդգրկում էր Ձոբաց (այժմ` Շուլավեր) գետի հովիտը` մինչև Ձորագետի (Դեբեդ) ստորին հոսանքը, շուրջ 450 կմ² տարածությամբ։ Կենտրոնն էր Ծոբ (Ծոփ) ամրոցը, որի անունով կոչվել է գավառը<ref>http://www.ysu.am/files/13B_Harutyunyan.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220302185323/http://www.ysu.am/files/13B_Harutyunyan.pdf |date=2022-03-02 }} Գուգարքի նագանգներ</ref>։ Այն միջնադարյան աչքի ընկնող հուշարձաններից մեկն է։ Ծոբոփորում էր գտնվում Հյուսիսային Հայաստանի պղնձահանության կենտրոն Պղնձահանքը (այժմյան Ախթալայից հյուսիս գտնվող հանքավայրը)։ 627 թ. պարսկական արշավանքի ժամանակ բյուզանդական կայսր Հերակլը Ծոբոփորում հիմնադրել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին (ներկայիս Ախթալայի վանքը)։

=== Կանգարք ===
Կենտրոնը եղել է Կեչուտ գյուղը։ «Աշխարհացույց»-ում Կանգարքը հիշատակվում է որպես Գուգարքի 6-րդ գավառ։ Այն զբաղեցնում էր Ոսկեպար գետի ձորահովիտը (հիմնականում Հայաստանի Տավուշի մարզի Իջևանի և Նոյեմբերյանի տարածաշրջանները) և որպես ժառանգություն ստացել են Շարայի հետնորդները։ Արշակունյաց թագավորական շրջանում (1-4-րդ դարեր) Գուգարաց բդեշխության կազմում էր և պատկանում էր տեղական փոքր նախարարական տոհմին։ 7-րդ դարի վերջին այն նվաճել են արաբները, 9-րդ դարում, Գուգարքի արևելյան գավառների հետ, Կանգարքը միացվեց հայ Բագրատունիների ոստանին, 10-11-րդ դարերում Կյուրիկյան թագավորության կազմում էր։

=== Կղարջք ===
Գավառի կենտրոնն էր Արտանուջ բերդաքաղաքը։ Նույնացվում է ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում հիշատակվող Կատարզա և հին հայկական Գոդերձական տուն գավառի հետ։ Ք.ա. 8-րդ դարի սկզբից ընդգրկվել է Ուրարտու թագավորության, ապա Մեծ Հայքի կազմում։ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո մտել է Վրաց մարզպանության մեջ։ Կղարջքում շարունակել է իշխել հայ նախարարական տներից մեկը, որի ավագը ժառանգաբար կրում էր «Տանուտեր Կղարջքի» տիտղոսը, իսկ գավառը կոչվում էր «տանուտիրություն Կղարջից»։ Դժվարամատույց լեռներով ու անտառներով պատված՝ Կղարջքը 7-8 դարերին եղել է արաբական հալածանքներից փախչող հայերի համեմատաբար ապահով ապաստանը։

=== Կողբափոր===
Գավառի կենտրոնն էր Կողբաքար բերդաքաղաքը։ 7-րդ դարի «Աշխարհացույց»-ում հիշատակվում է որպես Գուգարքի 3-րդ գավառ։ Տարածքը համապատասխանում է Հայաստանի Նոյեմբերյանի շրջանին։ Արշակունիների օրոք պատկանում էր տեղական Փոքր նախարարական տանը։ 10-11-րդ դարերում եղել է Լոռու թագավորության, իսկ 12-13-րդ դարերում՝ Զաքարյանների իշխանության կազմում։

=== Ձորափոր (Կայան) ===
Տեղակայված էր Աղստև գետի միջին հոսանքում, համապատասխանում էր վաղ միջնադարի Զորոփոր գավառին։ Անունն առաջացել է Կայան բերդի անունից։ Զաքարյանների իշխանության օրոք նախ պատկանել է Մահկանաբերդի Արծրունիներին, ապա՝ Իվանե Զաքարյանի ավատատիրական տանը։ 12-13 դարերում եղել է հայ մշակույթի ու գիտության խոշոր կենտրոններից մեկը։ Այստեղ կառուցվել են նշանավոր ճարտարապետական համալիրներ՝ Նոր Գետիկի, Հաղարծնի, Մակարավանքի, Առաքելոց, Կիրանց, Դեղձնուտի և այլ վանքեր ու եկեղեցիներ։ Կայանում ապրել ու ստեղծագործել են Մխիթար Գոշը, Խաչատուր Տարոնեցին, Գետիկի վանքում ուսանել է Կիրակոս Գանձակեցին։ Մտավոր-ստեղծագործական կյանքի հետագա զարգացումը Կայանում կասեցվել է մոնղոլական նվաճման և հայկական ֆեոդալական իշխանությունների կազմալուծման պատճառով։ Ուշ միջնադարում գավառը կոչվել է Ղրաղի ձոր։

=== Մանգլյաց փոր ===
Մանգլյաց փոր գավառի աշխարհագրական դիրքը մոտավորապես համընկնում է ներկայիս Վրաստանի Թեթրի Ծղարոյի մունիցիպալիտետին։ Ամենայն հավանականությամբ այն գտնվել է Ալ գետի ձորահովտում։ Այժմ այդ վայրում գտնվում է Մանգլիս քաղաքատիպ ավանը։ Այստեղ է գտնվում Մանգելաց Սուրբ Խաչ վանքը։

=== Ներքին Ջավախք===
Այստեղ է գտնվում Թմկաբերդը։ Գավառի մասին այլ տեղեկություններ չեն պահպանվել։

=== Շավշեթ ===
Գավառի կենտրոնն էր Շատբերդ քաղաք-ամրոցը։ Գավառի մասին այլ տեղեկություններ չեն պահպանվել։

=== Վերին Ջավախք===
Կենտրոնն Ախալքալաք քաղաքն է։ Մեզ հասած ամենահին գրավոր տեղեկությունը Ջավախքի մասին (որտեղ այն նշվում է որպես «Զաբախաե»/«Զաբախա») Ք.ա. 8-րդ դարի ուրարտական արքա Արգիշտի Ա-ի կողմից կատարված Խոռխոռյան արձանագրությունն է։ Ներկայումս Ջավախք գավառը մտնում է Վրաստանի կազմի մեջ, որտեղ սակայն մինչև այսօր մեծամասնություն կազմում են հայերը։

=== Տաշիր ===
Կենտրոնը Լոռու բերդն է։ Տաշիր գավառն ընդգրկել է Ձորագետ, Փամբակ, Դեբեդ (վերին և միջին հոսանքը) գետերի ավազանները։ Համապատասխանում է ներկայիս Լոռու մարզի Տաշիրի (նախկին Կալինինոյի), Ստեփանավանի, Գուգարքի և մասամբ Թումանյանի շրջանների տարածքին։ Ք.ա. 8-րդ դարից եղել է Ուրարտուի, ապա Երվանդունիների և Արտաշեսյանների պետության կազմում։ Արշակունյաց թագավորության օրոք (1-5-րդ դարեր) Գուգարքի բդեշխների կալվածն էր։ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո (428), երբ պարսից արքունիքը նվաճված Հայաստանը, Վիրքը, Աղվանքը և Ատրպատականը միավորել է մեկ վարչական միավորի` Հյուսիսային կամ Կապկոհ (Կովկասյան) քուստակի կազմում, Տաշիրը Գուգարքի հետ մտել է Վրաց մարզպանության մեջ։

=== Քվիշափոր ===
Կենտրոնը Քվեշ կամ Քուէշ

==Պատմական ակնարկ==
Հույն պատմիչները հիշատակում են Գոգարենե անվանաձևով։ Ունի էթնիկական ծագում։ Արևելքից սահմանակից է եղել [[Ուտիք]], հարավից՝ [[Այրարատ]], արևմուտքից՝ [[Տայք]] նահանգներին, հյուսիսից՝ [[Վիրք]]ին։ Գուգարքը մ.թ.ա. 8-րդ դարում մտել է [[Ուրարտու|Ուրարտական]], մ․թ․ա IV-II դ.դ.՝ [[Երվանդունիներ]]ի հայկական պետության կազմի մեջ։ [[Արտաշեսյաններ|Արտաշեսյան]] և [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագավորների ժամանակ Գուգարքը Մեծ Հայքի չորս սահմանապահ բդեշխություններից մեկն էր։ 4-րդ դարում Գուգարաց իշխող տողմը դարձան [[Միհրանյաններ]]ը։ 387 թվականին, [[Բյուզանդիա]]յի և Իրանի միջև Մեծ Հայքի բաժանմամբ Գուգարքը, բացառությամբ Տաշիր գավառի, միացվեց Վիրքին։

652 թվականի հայ-արաբական համաձայնագրով [[Թեոդորոս Ռշտունի]]ն վերամիավորել է նաև Գուգարքը։ VIII դարում Գուգարքի արևմտյան գավառները մտել են Տփղիսի արաբական ամիրայության, IX դարի  կեսից՝ վրաց [[Բագրատունիներ]]ի տիրույթների մեջ, իսկ արևելյան գավառները՝ հայ Բագրատունիների։ 969-970 թվականներին արևելյան Գուգարքում Հայոց թագավոր [[Աշոտ Գ]] Ողորմածի որդի Գուրգենը հիմնել է թագավորություն՝ [[Շամշուլդե]] կենտրոնով։ 1065–ին այս թագավորության կենտրոնը տեղափոխվել է Լոռե բերդաքաղաքը, որի համար այն կոչվել է նաև Լոռու թագավորություն։ XI դարի վերջին և XII դարի սկզբին Լոռու թագավորությունը տիրել են սելջուկ նվաճողները։ Իսկ 1118-1123–ին այն սելջուկներից գրավել է [[Դավիթ Շինարար]] թագավորը և տվել վրաց [[Օրբելիներ]]ին։ Ճնշելով Օրբելիների խռովությունը 1177 թվականին՝ վրաց Գեորգի III թագավորը Լոռե բերդաքաղաքը հանձնել է ղփչաղներին, իսկ 1185 թվականից՝ [[Զաքարյաններ]]ին։ XII-XIII դարերում Գուգարքում կալվածներ են ունեցել նաև [[Մամիկոնյաններ]]ը և [[Արծրունիներ]]ը։ [[Կյուրիկյաններ]]ի և [[Զաքարյաններ]]ի օրոք արևելյան Գուգարքը եղել է հայ մշակույթի ու գիտության կենտրոն։ Զարգացած էր գորգագործությունը, փայտամշակությունը, մետաղագործությունը։ Արևելյան Գուգարքում ապրել և ստեղծագործել են միջնադարյան ականավոր գիտնականներ [[Հովհաննես Սարկավագ]]ը, [[Գրիգոր Տուտեորդի]]ն և [[Մխիթար Գոշ]]ը։ 
Գուգարքը եղել է Մեծ Հայքի 15 նահանգներից մեկը և զբաղեցրել է 16,765 քառ. կմ տարածք։ Այն կազմված է եղել 13 գավառներից՝ Ձորոփոր, Կողբոփոր, Ծոբոփոր, Տաշիր, Թռեղք, Կանգարք, Ջավախք վերին, Արտահան, Կաղարջք, Շավշեթ, Մանգլեաց փոր, Քուիշափոր ու Բողնոփոր։ Գլխավոր քաղաքը եղել է Արդահանը։ Գուգարք նահանգը ստեղծվել է մ.թ.ա 189թվականին և վերացել է մ.թ. 387թվականին։ Այն հույն պատմիչների կողմից հիշատակվում է Գոգարենե անունով։ Գուգարքը հյուսիսից սահմանակից է եղել Վիրքին, հարավից՝ Այրարատին, արևմուտքից՝ Տայք նահանգներին և արևելքից՝ Ուտիքին։
Մ.թ.ա. VIII դարում  մտել է Ուրարտական և հետո մ.թ.ա. IV-II դարերում՝ Երվանդունիների հայկական պետության կազմի մեջ։ Գուգարքը Արտաշեսյան և Արշակունի թագավորների ժամանակ եղել է Մեծ Հայքի չորս սահմանապահ բդեշխություններից մեկը։ 387թվականին Բյուզանդիայի ու Իրանի միջև Մեծ Հայքի բաժանմամբ Գուգարքը, բացառությամբ միայն Տաշիր գավառի, միացավ Վիրքին։ 652թվականին հայ-արաբական համաձայնագրով Թեոդորոս Ռշտունին վերամիավորել է նաև Գուգարքը։ VIII դարում Գուգարքի արևմտյան գավառները մտել են Տփղիսի արաբական ամիրայության, IX. դարի կեսից՝ վրաց Բագրատունիների տիրույթների մեջ, իսկ արևելյան գավառները՝ հայ Բագրատունիների։
Հայոց թագավոր Աշոտ Գ Ողորմածի որդի Գուրգենը 969-970 թվականներին արևելյան Գուգարքում հիմնել է թագավորություն՝ Շամշուլդե կենտրոնով։ 1065թվականին այս թագավորության կենտրոնը տեղափոխվել է Լոռե բերդաքաղաքը, որի համար այն կոչվել է նաև Լոռու թագավորություն։ Սելջուկ նվաճողները Լոռու թագավորությանը տիրել են XI դարի վերջին ու XII դարի սկզբին։ Դավիթ Շինարար թագավորը այն սելջուկներից գրավել է 1118-1123թվականներին ու տվել է վրաց Օրբելիներին։ Վրաց Գեորգի III թագավորը 1177թվականին  ճնշելով Օրբելիների խռովությունը՝ նա Լոռե բերդաքաղաքը հանձնել է ղփչաղներին, իսկ 1185թվականին՝ Զաքարյաններին։								Գուգարքում XII-XIII դարերում կալվածներ են ունեցել նաև Մամիկոնյանները ու Արծրունիները։ Արևելյան Գուգարքը Զաքարյանների ու Կյուրիկյանների օրոք եղել է հայ մշակույթի ու գիտության կենտրոն։ Զարգացած էր մետաղագործությունը, գորգագործությունը և փայտամշակությունը։ Արևելյան Գուգարքում ապրել ու ստեղծագործել են միջնադարյան ականավոր գիտնականներ Մխիթար Գոշը, Հովհաննես Սարկավագը և Գրիգոր Տուտեորդին։ Մոնղոլների նվաճումներից հետո Զաքարյանների տիրույթ արևելյան Գուգարքը մտել է Գյուրջիստանի վիլայեթի մեջ։
Մոնղոլների նվաճումներից հետո Զաքարյանների տիրույթ արևելյան Գուգարքը մտել է [[Գյուրջիստանի վիլայեթ]]ի մեջ։

== Գրականություն ==

Բ․Հարությունյան Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհն ըստ «Աշխարհացոյցի»

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [[Սամվել Կարապետյան (հուշարձանագետ)|Սամվել Կարապետյան]], «[[Ջավախք (գիրք)|Ջավախք]]», Երևան, 2006 թվական։
{{ՀՍՀ|հատոր=3|էջ=240}}
{{Մեծ Հայքի վարչական բաժանում}}

[[Կատեգորիա:Գուգարք]]