Դիտել Բոսնիա և Հերցեգովինա էջի աղբյուրը

{{այլ կիրառումներ|Բոսնիա և Հերցեգովինա (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Երկիր
|բնագիր_անվանում =Բոսնիա և Հերցեգովինա
|հայերեն_անվանում = {{lang2|bs|hr|Bosna i Hercegovina / Босна и Херцеговина}}<br>{{lang-sr|Босна и Херцеговина}}
|common_name =Բոսնիա և Հերցեգովինա
|դրոշի_պատկեր =Flag of Bosnia and Herzegovina.svg
|դրոշի_նկարագրում =Բոսնիա և Հերցեգովինայի դրոշ
|զինանշանի_պատկեր = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg
|զինանշանի_նկարագրում = Բոսնիա և Հերցեգովինայի զինանշան
|քարտեզի_պատկեր = Location Bosnia-Herzegovina Europe.png
|քարտեզի_նկարագիրը = Բոսնիա և Հերցեգովինայի տեղագրական քարտեզ
|քարտեզ_2-ի_նկարագիրը =
|ազգային_նշանաբան = 
|ազգային_օրհներգ = 
|թագավորական_օրհներգ = 
|օրհներգ = [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի օրհներգ|Ինտերմոցո]]
|պաշտոնական_լեզուներ = [[բոսնիերեն]], [[խորվաթերեն]], [[սերբերեն]]<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Горбачевич, К. С. |заглавие=Словарь современного русского литературного языка в 20 томах: А-Б |год=1991 |издательство=Русский язык |том=1 |страницы=720}}</ref>
|շրջանային_լեզուներ = 
|էթնիկ_խմբեր = 
|մայրաքաղաք = [[Պատկեր:Coat of arms of Sarajevo.svg|22px]] [[Սարաևո]]<ref name="BiH" />
|ամենամեծ_քաղաք = մայրաքաղաք
| ethnic_groups_year = 2013
| ethnic_groups = {{Unbulleted list |50,11 % [[բոսնիացիներ]]<ref name=autogenerated2>См. стр. 21: {{Cite web |title=Demografija 2014 |url=http://www.bhas.ba/tematskibilteni/DEMOGRAFIJA_2015_BH_web.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160124122137/http://bhas.ba/tematskibilteni/DEMOGRAFIJA_2015_BH_web.pdf |archive-date=2016 թ․ հունվարի 24 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 1 |publisher=// bhas.ba}}</ref> |30,78 % [[սերբեր]] |15,43 % [[խորվաթներ]]}}
| religion = [[իսլամ]] 40%, [[ուղղափառ]] 31%, [[կաթոլիկ]] 15%, այլք 14%
|կառավարության_տեսակը = [[Խորհրդարանական հանրապետություն]]
|ինքնիշխանության_տեսակը = 
|ինքնիշխանության_նշում = 
|established_event1 = Անկախություն [[Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն|ՀՍՖՀ]]-ից
|established_date1 = [[ապրիլի 5]], [[1992]]
|established_event2 = Հանրապետության հռչակում
|established_date2 =[[ապրիլի 5]], [[1992]]
|area = 51 197<ref name="BiH">{{Cite web |title=Opći i geografski podaci o BiH |url=http://www.fzs.ba/BihB/opcistatpodaciobih.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306022545/http://www.fzs.ba/BihB/opcistatpodaciobih.htm |archivedate=2016 թ․ մարտի 6 |accessdate=2015 թ․ դեկտեմբերի 31 |publisher=// fzs.ba}}</ref>
|areami² = 39,682
|area_rank = 125-րդ
|percent_water = 1.4
|population_estimate = 3,511,372<ref>{{Cite web |title=Demography 2016 |url=http://www.bhas.ba/tematskibilteni/DEM_00_2016_TB_0_BS.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181114162731/http://www.bhas.ba/tematskibilteni/DEM_00_2016_TB_0_BS.pdf |archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 14 |accessdate=2018 թ․ հոկտեմբերի 24 |df=dmy-all}}</ref>
|population_census =  
|population_estimate_year =[[2013]]
|population_estimate_rank = 133-րդ
|population_census_year = 2013
|population_densitymi² =69
|population_density_rank = 179-րդ
|GDP_PPP_year = 2018 
|GDP_PPP =$50.045 միլիարդ<ref name="imf2"/>
|GDP_PPP_rank = 98-րդ
|GDP_PPP_per_capita = $14,291<ref name="imf2"/>
|GDP_nominal = $20.720 միլիարդ<ref name="imf2">{{Cite web |date=2019 թ․ դեկտեմբերի 28 |title=Report for Selected Countries and Subjects |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/02/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2019&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=72&pr1.y=8&c=914%2C962%2C943%2C963%2C918%2C960%2C968%2C942%2C961%2C174%2C186%2C967&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |publisher=IMF}}</ref>
|GDP_nominal_year = 2019
|GDP_nominal_per_capita = $5,917<ref name="imf2"/>
|HDI_year = 2017
|HDI_category = <font color="green">'''բարձր'''</font>
|Gini =33.8<ref>{{Cite web |title=Distribution of family income&nbsp;– Gini index |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?end=2011&locations=BA&start=2001 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171029064859/https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?end=2011&locations=BA&start=2001 |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 29 |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 29 |work=The World Factbook |publisher=TWB |df=dmy-all}}</ref>
|Gini_year = 2011
|Gini_category = <font color="green">'''ցածր'''</font>
|currency = [[Փոխարկելի մարկ]]
|currency_code = BIH
|time_zone = [[Կենտրոնական եվրոպական ժամանակ|ԿԵԺ]] ([[UTC+1]], [[Ամառային ժամանակ|ամռանը]] [[UTC+2]])
|cctld = [[.ba]]
|calling_code = 387
}}
'''Բոսնիա և Հերցեգովինա''' ([[սերբախորվաթերեն|սերբախորվաթ]].՝, [[բոսնիերեն|բոս]].՝, [[խորվաթերեն|խորվ]].՝ և [[սերբերեն|սերբ]].՝ Bosna i Hercegovina / Босна и Херцеговина, БиХ), [[պետություն]] [[Եվրոպա]]յի հարավ-արևելքում, [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] արևմտյան մասում։

Ըստ [[2016 թվական]]ի մարդահամարի տվյալների՝ Բոսնիա և Հերցեգովինայի բնակչությունը կազմում է 3 511 372 մարդ<ref>{{Cite web |title=Bosna i Hercegovina u brojevima 2017 |url=http://www.bhas.ba/tematskibilteni/NUM_00_2017_TB_0_BS.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190530130820/http://www.bhas.ba/tematskibilteni/NUM_00_2017_TB_0_BS.pdf |archive-date=2019 թ․ մայիսի 30 |accessdate=2019 թ․ հուլիսի 4}}</ref>։ Ընդհանուր հաշվով՝ պետության մակերեսը կազմում է 51,2 հազար կմ²։ Հյուսիսում, արևմուտքում և հարավում սահմանակցում է [[Խորվաթիա]]յի հետ, արևելքում՝ [[Սերբիա]]յի հետ, իսկ հարավ-արևելքում՝ [[Չեռնոգորիա]]յի հետ։ Հարավ-արևելքում ելք ունի դեպի [[Ադրիատիկ ծով]] (ափագիծը մոտ 20 կմ)։ Մայրաքաղաքը [[Սարաևո]] քաղաքն է։

Բոսնիա և Հերցեգովինան ըստ կառավարման ձևի [[Խորհրդարանական հանրապետություն]] է<ref name="БРЭ" />։ Խորհրդարանական հանրապետությունը կազմված է [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ից, [[Սերբիայի Հանրապետություն]]ից և [[Բրչկո օկրուգ]]ից։ Պետական լեզուներն են [[բոսնիերեն]]ը, [[խորվաթերեն]]ը և [[սերբերեն]]ը<ref name="BiH">{{Cite web |title=Opći i geografski podaci o BiH |url=http://www.fzs.ba/BihB/opcistatpodaciobih.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306022545/http://www.fzs.ba/BihB/opcistatpodaciobih.htm |archivedate=2016 թ․ մարտի 6 |accessdate=2015 թ․ դեկտեմբերի 31 |publisher=// fzs.ba}}</ref>։ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Սահմանադրություն]]ը համարվում է [[Դեյոթյան համաձայնագիր|Դեյոթյան համաձայնագրի]] № 4 հավելվածն, որը ստորագրվել է 1995 թվականի դեկտեմբերի 14-ին [[Փարիզ]]ում։ [[Սերբական Հանրապետություն]]ը գոյություն ունի իր սեփական [[Սերբական Հանրապետության սահմանադրություն|Սահմանադրության]] հիման վրա, որն ընդունվել է 1992 թվականի սեպտեմբերի 14-ին<ref name="БРЭ" />։ Դեյոթյան համաձայնագիրը սահմանել է Գերագույն ներկայացուցչի պաշտոնն, որն օժտված է բարձրագույն իշխանությամբ<ref name="idc-europe.org">{{Cite web |title=Каково будущее Боснии и Герцеговины? |url=http://www.idc-europe.org/ru/-%D0%9A%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE-%D0%B1%D1%83%D0%B4%D1%83%D1%89%D0%B5%D0%B5-%D0%91%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B8-%D0%B8-%D0%93%D0%B5%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B- |accessdate=2016 թ․ հունվարի 13 |publisher=// idc-europe.org}}</ref>։

[[ՄԱԿ]]-ի անդամ 1992 թվականից։ 2016 թվականի փետրվարին երկիրը հայտ է ուղարկել [[Եվրամիություն]] մտնելու համար<ref>{{Cite web |title=Босния и Герцеговина подала заявку на вступление в Евросоюз |url=https://lenta.ru/news/2016/02/15/take_a_new_member/ |accessdate=2016 թ․ մարտի 23 |publisher=// lenta.ru}}</ref>։

1984 թվականին [[Սարաևո]]յում և նրա մերձակայքում անցկացվել են [[Ձմեռային օլիմպիական խաղեր 1984|Ձմեռային օլիմպիական խաղերը]]<ref>См. стр. 69: {{Cite web |title=Strategija razvoja sporta u Bosni i Hercegovini za period 2010-2014. godina |url=http://www.mcp.gov.ba/zakoni_akti/strategije/default.aspx?id=1672&langTag=bs-BA |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160809100715/http://www.mcp.gov.ba/zakoni_akti/strategije/default.aspx?id=1672&langTag=bs-BA |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 9 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 13 |publisher=// mcp.gov.ba}}</ref>։ 1960 թվականից Սարաևոյում անցկացվում են շախմատի «Բոսնա-մրցույթներ»<ref name="БРЭ" />։ 1995 թվականից Սարաևոյում անցկացվում է [[Սարաևոյի կինոփառատոն|Սարաևոյի միջազգային կինոփառատոնը]]<ref>{{Cite web |title=About the Festival |url=http://www.sff.ba/en/page/about-the-festival |publisher=Sarajevo Film Festival Official Website}}</ref><ref>{{Cite web |title=Inside Film's Guide to Film Festivals in Europe |url=http://www.insidefilm.com/europe.html |publisher=Inside Film}}</ref>։ Բոսնիական պատերազմից հետո [[Սարաևո]]յում նկատվում է շինարարության աճ։ Այստեղ վերանորոգվել են երկվորյակ աշտարակները, կառուցվել է «Ավազ Թվիսթ» աշտարակն, որը Բոսնիա և Հերցեգովինայի ամենաբարձր աշտարակն է։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի տնտեսությունը Եվրոպայում [[Համախառն ներքին արդյունք]]ի մեծությամբ զբաղեցնում է վերջին տեղերից մեկը։ [[2009 թվական]]ին [[ՀՆԱ]]-ի չափը կազմել է 16,202 մլրդ [[ԱՄՆ դոլար]]<ref name="GF">{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina |url=http://www.gfmag.com/gdp-data-country-reports/313-bosnia-and-herzegovina-gdp-country-report.html#axzz1N8wjHRFK |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/66ZQe8Ggg?url=http://www.gfmag.com/gdp-data-country-reports/313-bosnia-and-herzegovina-gdp-country-report.html#axzz1N8wjHRFK |archivedate=2012 թ․ մարտի 31 |accessdate=2011 թ․ մայիսի 23 |work=Global Finance |language=en}}</ref>։ [[2017 թվական]]ին նվազագույն զուտ աշխատանքի վճարման նվազագույն չափը Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնությունում 406 [[Փոխարկելի մարկ|մարկ]] էր, որը կազմում է 207 եվրո, և 395 մարկ՝ Սերբական Հանրապետությունում, ինչը կազմում է 202 եվրո<ref name="rtvbn.com">[https://www.rtvbn.com/3936205/evo-kolike-su-plate-u-evropi]</ref><ref name="oslobodjenje.ba">[https://www.oslobodjenje.ba/vijesti/ekonomija-i-finansije/prosjecna-plata-u-bih-894-km-418729]</ref><ref name="seenews.com">[https://seenews.com/news/bosnias-serb-republic-hikes-minimum-salary-to-450-marka-230-euro-637971]</ref><ref name="vecernji.ba">[https://www.vecernji.ba/vijesti/najniza-placa-u-fbih-umjesto-dosadasnjih-370-bit-ce-410-km-satnica-231-a-topli-obrok-8-km-1046400]</ref>։ Բոսնիա և Հերցեգովինան դիվանագիտական հարաբերություններ ունի (2016 թվականի սկզբին) աշխարհի 165 պետությունների հետ, բացառությամբ [[Մոնակո]]յի հետ Եվրոպայում և Աֆրիկայի, Ասիայի, Օվկիանիայի և Կենտրոնական Ամերիկայի մի շարք պետությունների հետ<ref name="mfa.ba">{{Cite web |title=Lista zemalja koje su priznale Bosnu i Hercegovinu i datumi uspostavljanja diplomatskih odnosa |url=http://www.mfa.ba/vanjska_politika_bih/bilateralni_odnosi/datumi_priznanja_i_uspostave_diplomatskih_odnosa/default.aspx?id=6 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110706131415/http://www.mfa.ba/vanjska_politika_bih/bilateralni_odnosi/datumi_priznanja_i_uspostave_diplomatskih_odnosa/default.aspx?id=6 |archivedate=2011 թ․ հուլիսի 6 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 6 |publisher=// mfa.ba}}</ref>։

Հարավսլավիայի գոյության ժամանակ Բոսնիա և Հերցեգովինան համարվել է շատ աղքատ հանրապետություն<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Известия Всесоюзного географического общества |год=1991 |издательство=Изд-во Академии наук СССР |страницы=541}}</ref>։ Այժմ համարվում է Եվրոպայի ամենաաղքատ երկրներից մեկը՝ գործազրկության շատ բարձր մակարդակով։ Արտաքին առևտրի հիմնական գործընկերները Եվրամիության անդամներն են։ Ազգային արժույթը [[փոխարկելի մարկ]]ն է։

Բոսնիական պետությունն առաջացել է 10-11-րդ դարերում։ [[1878]]-[[1918]] թվականներին մտել է [[Ավստրո-Հունգարիա]]յի կազմում, իսկ [[1918]]-[[1992]] թվականներին՝ [[Հարավսլավիա]]յի կազմում։ 1992 թվականի ապրիլին՝ անկախության հռչակումից հետո, բռնկվել է [[Բոսնիական պատերազմ]]ը, որն ավարտվել է [[Դեյթոնյան համաձայնագիր|Դեյթոնյան համաձայնագրով]]՝ [[1995 թվական]]ին միջազգային միջամտությունից հետո։

== Անվան ծագումնաբանություն ==
[[Պատկեր:Vue de ZENICA depuis la rivière BOSNA.jpg|ձախից|մինի|[[Բոսնա]] գետը]]
Պետության անվանումը կազմված է երկու բառերից, որոնք պատմական շրջաններ են նշանակում՝ [[Բոսնիա]] և [[Հերցեգովինա]]<ref name="Moravcsik-153">{{Cite book |author=Constantine VII''Porphyrogenitus'' |title=[[De Administrando Imperio]] |date=1993 |publisher=Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies |edition=Moravcsik, Gyula |location=Washington D.C. |pages=153–55 |authorlink=Constantine VII}}</ref>։ Բոսնիան «Բոսոնա» ({{lang-gr|Βοσωνα}}) անվան ներքո առաջին անգամ հիշատակվել է մոտավորապես [[950 թվական]]ին՝ [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի «Կայսրության կառավարման մասին» աշխատությունում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Об управлении империей: текст, перевод, комментарий |год=1989 |издательство=Наука |страницы=382}}</ref>։ «Բոսնիա» տեղանունը, ենթադրաբար, ունի մինչսլավոնական ծագում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=ax5uAwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |автор=Дуличенко, А. Д. |заглавие=Введение в славянскую филологию |год=2015 |издательство=Litres |страницы=214}}</ref><ref>{{Cite book |author=[[William Miller (historian)|William Miller]] |url=https://books.google.am/books?id=0wpEBgAAQBAJ&pg=PA464 |title=Essays on the Latin Orient |date=1921 |location=Cambridge |page=464}}</ref>, առաջանում է [[Բոսնա]] գետից<ref name="Страны мира">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=-ae6Kkk0B8QC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |заглавие=Страны мира: полный универсальный информационный справочник |год=2005 |место=М. |издательство=ОЛМА Медиа Групп |страницы=32}}</ref>, որի ափերին ծնունդ է առել Բոսնիական պետությունը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Писарев, Ю. А. |заглавие=Освободительная борьба народов Боснии и Герцеговины и Россия: документы. 1865-1875 |год=1988 |издательство=Наука |страницы=193}}</ref>։ Հերցեգովինայի անվանումը ծագում է հունգարական ''herceg''՝ «վոյեվոդա» (հին Ռուսիայում՝ զորավար, քաղաքի և շրջանի պետ, Լեհաստանում՝ խոշոր վարչական միավորի պետ)<ref name="Страны мира" />։ Պատմականորեն կապված է բոսնիական ավատատեր Ստեփան Վուկչիչի հետ, որը 1448 թվականին ընդունել է [[Սուրբ Սավվայի դքսություն|Սուրբ Սավվայի դքսության]] ''վոյեվոդայի'' կամ ''հերցոգի'' կոչումը, ինչից նրա տիրությունից հետո միջնադարյան Խում մարզի բաղկացուցիչները ստացել են Հերցեգովինայի անվանումը{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =135}}։ [[1878 թվական]]ին «''Բոսնիա և Հերցեգովինա''» անվանմամբ մարզն ընդգրկվել է [[Ավստրո-Հունգարիա]]յի կազմում{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =363}}։

[[Հարավսլավիայի կազմալուծում]]ից հետո, [[1992]]-[[1997]] թվականներին, պետության պաշտոնական անվանումը եղել է «''Բոսնիա և Հերցեգովինա Հանրապետություն''»։ [[1995 թվական]]ին, [[Դեյթոնյան համաձայնագիր|Դեյթոնյան համաձայնագրից]] և նոր սահմանադրության ընդունումից հետո, պետությունը վերանվանվել է «Բոսնիա և Հերցեգովինա»։

== Պատմություն ==
=== Բոսնիա և Հերցեգովինան մինչև 12-րդ դարը ===
[[Պատկեր:Daorson, Bosnia and Herzegovina.jpg|աջից|մինի|Իլլիրիական Դաորսոն քաղաքի մնացորդները Հերցեգովինայում]]
Բոսնիա և Հերցեգովինայի առաջին բնակիչները եղել են [[Նեանդերթալյան մարդ|նեանդերթալցիները]], որոնք ապրել են [[ստորին պալեոլիթ]]ում։ Բրոնզի դարի ժամանակ Բոսնիա և Հերցեգովինայում բնակություն են հաստատել [[Իլլիրիացիներ|իլլիրիական ցեղերը]]։ [[Մ.թ.ա. IV-րդ դար|Մ․թ․ա․ IV դար]]ում այստեղ են եղել [[կելտեր]]ը, որոնք ժամանակի ընթացքում միախառնվել են բազմաքանակ իլլիրիացիների հետ{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =11, 13}}։ [[Մ․թ․ա 1-ին դար]]ից Վերին, Ստորին Պանոնիայի և Դալմացիայի կազմում եղել է [[Հին Հռոմ]]ի տիրապետության տակ։ 6-րդ դարից գտնվել է [[Բյուզանդիա]]յի կազմում։ 6-7 դարերի ընթացքում բնակեցվել է [[սերբեր]]ի կողմից։ Բոսնիան որպես իշխանություն առաջին անգամ հիշատակվել է 10-րդ դարում<ref group="Մ">[[Զախումյե]]ի, [[Տրավունիա]]յի, Տրեբինյեի, [[Պագանիա]]յի հետ վերակարգով։</ref>։

Ըստ բյուզանդական կայսր [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի տվյալների՝ սերբերը [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկաններում]] հայտնվել են [[7-րդ դար]]ի առաջին կեսում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Чиркович Сима. |заглавие=История сербов |год=2009 |место=М. |издательство=Весь мир |страницы=15 |isbn=978-5-7777-0431-3}}</ref>։ Նրանք զբաղեցրել են ներկայիս Սերբիայի, Չեռնոգորիայի, Բոսնիա և Հերցեգովինայի և Խորվաթիայի տարածքները<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=История южных и западных славян |ответственный=Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. |год=2008 |часть=Макова Е.С. Сербские земли в Средние века и Раннее Новое время |место=Москва |издательство=Издательство Московского университета |том=1 |страницы=61 |isbn=978-5-211-05388-5}}</ref>։ Բալկանյան թերակղզում բնակություն հաստատելուց հետո, սերբերի առաջին վարչատարածքային միավորները եղել են ժուպաները<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Հարավսլավիայի պատմություն |год=1963 |место=Москва |издательство=Издательство Академии Наук СССР |том=1 |страницы=63}}</ref>։ Իլլիրիացիները միախառնվել են սլավոնների կողմից կամ գաղթել են լեռնային շրջաններ, որտեղ շարունակել են ապրել վլախների անվան ներքո{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =33}}։ Սերբերը Բալկաններում վերաբնակվելուց որոշ ժամանակ անց ստեղծել են մի քանի խոշոր համայնքներ, որոնք հետագայում դարձել են ազգային կազմավորումներ։ Ցետինա և Ներետվա գետերի միջև մերձակա կղզիների հետ միասին տեղակայված է եղել Ներետվայի իշխանությունն, որը բյուզանդացիներն անվանել են Պագանիա։ Ներետվա և Դուբրովնիկ գետերի միջև տեղակայված մարզը կոչվել է Զախումյե։ Դուբրովնիկից մինչև Կոտորի ծովածոցն ընկած տարածքը զբաղեցրել են Տրավունիան և Կոնավլեն։ Դեպի հարավ, մինչև Բոյանա գետը, տարածվել է [[Դուկլյա (հանրապետություն)|Դուկլյա]]ն, որն ավելի ուշ սկսել է կոչվել Զետա։ Սավա, Վրբաս և Իբար գետերի միջև ընկած տարածքը զբաղեցրել է Ռաշկան<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Раннефеодальные государства на Балканах VI-XII вв. |ответственный=Литаврин Г.Г. |год=1985 |место=Москва |издательство=Наука |страницы=198}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Чиркович Сима. |заглавие=История сербов |год=2009 |место=М. |издательство=Весь мир |страницы=18 |isbn=978-5-7777-0431-3}}</ref>, իսկ Դրինա և Բոսնա գետերի միջև՝ Բոսնիան<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Листая страницы сербской истории |ответственный=Е.Ю. Гуськова |год=2014 |место=М. |издательство=Индрик |страницы=13 |isbn=978-5-91674-301-2}}</ref>։ Սերբ Չասլավ Կլոնոմիրովիչ իշխանի մահից հետո Բոսնիան անջատվել է նրա տերությունից։ [[1018 թվական]]ին այն անցել է [[Բյուզանդիա]]յի ազդեցության տակ։ [[12-րդ դար]]ի սկզբին պատերազմների արդյունքում Բոսնիայի մի մասն ընդագրկվել է [[Հունգարիա]]յի կազմում։ Հունգարիայի թագավորը ստացել է ''ramae rex'' (Բոսնիայի թագավոր) տիտղոսը, քանի որ հանրապետությունը հիմնականում տեղակայված էր [[Ռամա (գետ)|Ռամա]] գետի հովտում։ Հունգարիայի թագավորն իր կուսակալներ բաներին նշանակում էր Բոսնիան կառավարելու համար<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Листая страницы сербской истории |ответственный=Е.Ю. Гуськова |год=2014 |место=М. |издательство=Индрик |страницы=14 |isbn=978-5-91674-301-2}}</ref>։

=== Բոսնիական պետություն ===
[[Պատկեր:Jajce fortress inner yard.JPG|ձախից|մինի|[[Յայցե]], միջնադարյան Բոսնիայի վերջին մայրաքաղաքը]]
Բոսնիան, որը սկզբնապես առաջացել է [[Բոսնա]] և Վրբաս գետերի ավազանում, որպես ամբողջական պետություն, հավանաբար, առաջացել է X-XI դարերում։ Այս պետության գլխին էր կանգնած [[Բան (տիտղոս)|բանը]]։ 12-րդ դարի սկզբին փլուզվել է Դուկլյայի պետությունն, որից հետո Բոսնիան անկախացել է։ 1160-ական թվականների Բյուզանդա-հունգարական պատերազմից հետո Բոսնիան 13 տարի եղել է Բյուզանդիայի տիրապետության տակ, որից հետո [[վասալիտետ|վասալի]] կարգավիճակում անցել է [[Հունգարիայի թագավորություն|Հունգարիայի թագավորության]] տիրապետության տակ։ Երկիրը բաժանվել է մարզերի, որոնք սկսել են կոչվել ժուպաներ։ Բոսնիայում 11-րդ դարի վերջի առաջին հայտնի եկեղեցական կազմակերպությունը եղել է Բարի արքեպիսկոպոսությունը։

8-րդ դարի վերջին Կուլին բանի օրոք առաջ են եկել առաջին հերետիկոսներն, որոնք միավորվել են Բոսնիական եկեղեցուն։ 1234 թվականին հերետիկոսության դեմ պայքարելու համար Հռոմի Պապի հրամանով սկսել են հունգարական ավատատերերի ավերիչ արշավանքաներն, որոնք ցանկանում էին իրենց ենթարկել Բոսնիան{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =124-126}}։ Բոսնիական եկեղեցու հետ թաքուն կապված էր հին բոսնիական գրականությունը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Славянские культуры и мировой культурный процесс |год=1985 |издательство=Наука и техника |страницы=105}}</ref>։ Ստեփան Կոտրոմանիչը բավականին մեծացրել է պետության տարածքը դեպի հյուսիս և արևմուտք՝ ընդգրկելով Զախումյեն։ Բան [[Տվերտկո I]]-ը [[1377 թվական]]ին սերբիական Միլեշևա վանքում թագադրվել է «սերբերի, Բոսնիայի, ծովափնյա երկրի և Արևմտյան երկրների թագավոր»{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =126, 128}}։ Ստեփան Տվերտկոյի մահից հետո կենտրոնական իշխանությունը թուլացել է, սկսել էին ուժեղանալ Հորվատինիչի, Կոսաչի և Պավլովիչի տոհմերը։ Բոսնիայի վերջին թագավոր Ստեփան Տոմաշևիչը Բոսնիա թուրքերի ներխուժման վտանգի տակ օգնության է դիմել Հռոմին և [[Վենետիկ]]ին` հրաժարվելով պետության համար սնանկացուցիչ տուրք վճարել սուլթանին։ Ի պատասխան դրան [[1463 թվական]]ին սուլթան [[Մեհմեդ II]]-ը ներխուժել է Բոսնիա։ Այդ նույն տարի Ստեփան Տոմաշևիչը գլխատվել է Յայցե քաղաքում, բոսնիական պետությունը դադարել է իր գոյությունը։ [[1482 թվական]]ին Հերցեգովինան ամբողջովին նվաճվել է{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =132, 133, 135, 136}}։

=== Թուրքական շրջան ===
[[Պատկեր:Travnik Festung 1.JPG|մինի|[[Տրավնիկ]], 1704-1850 թվականներին Բոսնիայի գլխավոր քաղաքը<ref group="Մ">Տրավինիկի առաջին ստույգ հիշատակումը որպես Բոսնիա և Հերցեգովինայի գլխավոր քաղաք վերաբերվում է 1704 թվականին: 1850 թվականին Բոսնիայի վարչական կենտրոնը տեղափոխվել է Սարաևո: Տես՝ {{Ռուսերեն գիրք |автор=Kreševljaković, Hamdija. |заглавие=Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918) |год=1969 |издательство=Arhiv grada |страницы=125}} {{Ռուսերեն գիրք |ref=Donia |ссылка=http://www.iis.unsa.ba/pdf/donia_sarajevo.pdf |автор=Donia, Robert J. |заглавие=Сараево: биография города |год=2006 |оригинал=Sarajevo: biografija grada |место={{comment|С.|Сараево}} |издательство=Institut za istoriju |страницы=47 |страниц=462 |isbn=9958-9642-8-7}} {{Cite web |title=Արխիվացված պատճենը |url=http://www.iis.unsa.ba/pdf/donia_sarajevo.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20160309140958/http://www.iis.unsa.ba/pdf/donia_sarajevo.pdf |archive-date=2016 թ․ մարտի 9 |accessdate=2019 թ․ հուլիսի 4}}{{ref-bs}}{{ref-en}}</ref>]]
Բոսնիացի ավատատերերն իրենց ունեցվածքը պահպանելու համար ստիպված էին ընդունել [[իսլամ]]ը, որը 16-րդ դարի երկրորդ կեսին բնակչության վերին շերտերում ամբողջությամբ վերացրեց [[քրիստոնեություն]]ը<ref>{{Cite journal |last1=Buzov |first1=Snježana |date=2004 |editor1-last=Koller |editor1-first=Markus |title=Ottoman Perceptions of Bosnia as Reflected in the Works of Ottoman Authors who Visited or Lived in Bosnia |publisher=University of Wisconsin Press |volume=Ottoman Bosnia: A History in Peril |pages=83–92}}</ref>։ Ավատատերերից կախման մեջ գտնվող գյուղացիներին անվանում էին ռայաներ։ Բալկանների շատ քաղաքներում գործում էին ռազմային կայազորներով ամրոցներ, բացի դրանից 16-րդ դարում փոփոխվել էր խոշոր քաղաքների էթնիկական կազմն, որի հիմնական բնակչությունը սկսեցին կազմել թուրք գաղութատերերը և սլավոն մուսուլմանները։ Քաղաքային բնակչության իսլամացումն առևտրով զբաղվելու համար երաշխավորում էր ավելի բարենպաստ պայմաններ։ Ի տարբերություն Հերցեգովինայի և Սերբիայի, Բոսնիայի գյուղացիներն աստիճանաբար ընդունում էին իսլամը։ Ամենախոշոր առևտրական և արդյունաբերական քաղաքը դարձավ [[Սարաևո]]ն{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =194, 196, 198, 202, 203, 205}}, զարգանում էին նաև [[Ֆոչա]], [[Բանյա Լուկա]], [[Լիվնո]], [[Մոստար]] քաղաքները։ 1580 թվականին ստեղծվել է Բոսնիական էյալեթը։

19-րդ դարի առաջին կեսում երկրի բոսնիական ավատատերերը դուրս եկան ընդդեմ Թուրքիայի բարեփոխումների։ Բոսնիական ընդդիմությունը թուլացնելու նպատակով, 1833 թվականին թուրքական կառավարությունը Բոսնիան անջատեց Հերցեգովինայից։ Թուրքիայի իշխանությունը Բոսնիա և Հերցեգովինայում սահմանվել է միայն [[1851 թվական]]ին{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =362-364, 366, 610, 613}}։ 19-րդ դարի առաջին կեսում երկրում զարգացել է ազգային-ազատագրական շարժումն, որն առաջացել էր կաթոլիկական հոգևորականության շրջապատում։ Դրա արդյունքն էր դարձել 1875-1878 թվականին Բոսնիա-հերցեգովինական ապստամբությունը։ 1878 թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինան [[Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր|Սան-Ստեֆանոյի հաշտությամբ]] ինքնավարություն է ստացել, որը կնքվել էր Ռուսաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև` [[Ռուս-թուրքական 1877-1878 թվականների պատերազմի Կովկասյան արշավանք|Ռուս-թուրքական 1877-1878 թվականների պատերազմ]]ի ավարտից հետո։ Սակայն շուտով 1878 թվականի [[Բեռլինի տրակտատ]]ի համաձայն՝ 1878 թվականի հուլիսից հոկտեմբերն ընկած ժամանակաշրջանում Ավստրո-Հունգարիան օկուպացրել է Բոսնիա և Հերցեգովինան{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =362-364, 366, 610, 613}}։

=== 20-րդ դար ===
[[1908 թվական]]ին [[Ավստրո-Հունգարիա]]ն [[անեքսիա]]յի է ենթարկել Բոսնիա և Հերցեգովինային։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի համայնքի մի մասը հույս ուներ Ավստրո-Հունգարիայի տիրապետության տակից ազատմանը և Սերբիայի գլխավորությամբ նոր հանրապետության ստեղծմանը<ref>{{Cite book |last1=Sugar |first1=Peter |url=https://archive.org/details/industrializatio0000unse_i6h0 |title=Industrialization of Bosnia-Hercegovina : 1878-1918 |date=1963 |publisher=University of Washington Press |isbn=0295738146 |location=Seattle}}</ref>։ [[1913]]-[[1914]] թվականներին կազմվել է սերբիական ազգայնական «Մլադա Բոսնա» կազմակերպությունը։ Կազմակերպության անդամների թվում էր [[Գավրիլո Պրինցիպ]]ը, որը [[1914 թվական]]ի [[հունիսի 28]]-ին [[Սարաևո]]յում սպանել է էրցհերցոգ (արքայազների տիտղոս) [[Ֆրանց Ֆերդինանդ]]ին և նրա կին Սոֆիային, ինչն առիթ եղավ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի բռնկմանը{{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =623, 651, 659}}։

[[1918 թվական]]ի [[հոկտեմբերի 19]]-ին [[Ավստրո-Հունգարիայի բաժանում|Ավստրո-Հունգարիայի բաժանման]] ժամանակ Խորվաթիայի ժողովը [[Զագրեբ]]ում հռչակել է [[Սերբերի, խորվաթների և սլովենացիների պետություն]]ը, որի կառավարությունը միանգամից հայտարարեց պատերազմում մասնակցության դադարեցման մասին։ 1918 թվականի դեկտեմբերի 1-ին հանրապետությունը միավորվել է Սերբիայի թագավորության և [[Չեռնոգորիա]]յի հետ՝ ստեղծելով «Սերբերի, խորվաթների և սլովենացիների թագավորությունը»։ 1941 թվականի ապրիլի 10-ին Գերմանիայի Հարավսլավիա հարձակումից հետո ուստաշները հռչակել են «Խորվաթիայի անկախ հանրապետություն», որի կազմում ընդգրկվել են Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքները<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.inslav.ru/images/storis/pdf/1963_Istorija_Jugoslavii-2.pdf |автор=Бромлей, Ю. В. и др. |заглавие=Հարավսլավիայի պատմություն |год=1963 |место=М. |издательство=Издательство АН СССР |том=2 |страницы=27, 28, 35, 121, 187}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ [[1945 թվական]]ի մայիսի վերջին Բոսնիան ազատվել է գերմանա-ուստաշական զավթիչներից։ Պատերազմի ժամանակ մահացել են Բոսնիա և Հերցեգովինայի մոտավորապես 407 հազար բնակիչ, նաև որոշ բնակավայրեր գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվել էին, որոնց թվում էին Բոսանսկա Կրուպա, Կլյուչ, [[Գլամոչ]], [[Վիշեգրադ]], [[Բիխաչ]], Բրոդ և այլ քաղաքներ<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Tepić, Ibrahim. |заглавие=Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata |год=1998 |издательство=Bosanski kulturni centar |страницы=377, 378}}</ref>։

[[Պատկեր:Germans burning villages in Bosnia.jpg|մինի|ձախից|Բոսնիական գյուղի հրդեհումը գերմանացիների կողմից (Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ)]]
1945 թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինայի Ազգային հանրապետությունը մտել է Հարավսլավիայի Դաշնային Ազգային Հանրապետության կազմի մեջ, իսկ 1963 [[թվական]]ից՝ [[Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն|Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետության]] կազմում Բոսնիա և Հերցեգովինայի սոցիալիստական Հանրապետություն կազմի մեջ։ 1960-ական թվականներին փոխվել է ուղղափառների և մուսուլմանների քանակական հարաբերակցությունը վերջիններիս օգտին<ref name="БРЭ">{{БРЭ|Босния и Герцеговина|id=1879585|4|72-79|автор=}}</ref>։ [[1961 թվական]]ին [[Իոսիպ Տիտո]]ն մուսուլմաններին տվել է ազգի կարգավիճակ (այժմ՝ բոսնիակներ)<ref group="Մ">Այն ժամանակի Բոսնիա և Հերցեգովինայի հարցաթերթերում բնակիչները նշում էին՝ «Դավանություն` աթեիստ, ազգություն` մուսուլման»։ Տես՝ {{Ռուսերեն գիրք |автор=Ե. Յու. Գուսկովա |заглавие=Զինված ընհարումներ նախկին Հարավսլավիայի տարածքում՝ իրադարձությունների ժամանակագրություն |год=1998 |издательство=ИНИОН РАН |страницы=94}}</ref>։ Սոցիալիստական Հարավսլավիայի գոյության տարիներին հանրապետությունը խիստ պահպանում էր ազգերի «եղբայրություն և միասնություն» սկզբունքը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1150729550739 |автор=Мартынова, М. Ю. |заглавие=Балканский кризис: народы и политика |год=1998 |место=М. |издательство=Старый сад |страницы=193 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210831070903/http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1150729550739 |archive-date=2021-08-31}}</ref>։ [[1984 թվական]]ին տնտեսական խորը ճգնաժամի պայմաններում, որը սկսվել էր Իոսիպ Տիտոյի մահից հետո, Սարաևոյում անցկացվել են [[Ձմեռային օլիմպիական խաղեր 1984|1984 թվականի ձմեռային Օլիմպիական խաղերը]]<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Никифоров, Л. А. |заглавие=Социалистическая Федеративная Республика Югославия: справочник |год=1985 |издательство=Изд-во полит. лит-ры |страницы=32}}</ref>։

[[1992 թվական]]ի գարնանը, հանրաքվեի անցկացումից և անկախության ճանաչումից հետո, սկսվել է [[Բոսնիական պատերազմ]]ը։ Մուսուլմանները պատերազմում էին սերբերի և խորվաթների դեմ, երբեմն նրանք խորվաթների հետ պատերազմում էին սերբերի դեմ։ Ընդհարումն ավարտվել է 1995 թվականի դեկտեմբերի 14-ին` Դեյոթյան համաձայնագրի ստորագրմամբ<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://mgimo.ru/upload/iblock/6de/6de0f0e964f52aa65e40cb237f62b80f.pdf |автор=Пономарёва, Е. Г. |заглавие=Босния и Герцеговина: государство без государственности |год=2011 |издание=№ 1 (16) |издательство=Вестник 
МГИМО-Университета |страницы=9}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1150729550739 |автор=Мартынова, М. Ю. |заглавие=Балканский кризис: народы и политика |год=1998 |место=М. |издательство=Старый сад |страницы=197, 199, 225, 232 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210831070903/http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1150729550739 |archive-date=2021-08-31}}</ref>։

=== Բոսնիական պատերազմ ===
{{main|Բոսնիական պատերազմ}}
[[1992 թվական]]ի [[փետրվարի 29]]-ին և [[մարտի 1]]-ին բոսնիական կառավարությունը նշանակել է հանրաքվե՝ որոշելու համար Բոսնիա և Հերցեգովինայի անկախության հարցը։ Մեծամասնություն կազմող [[խորվաթներ]]ը և բոսնիակները քվերարկել էին հօգուտ անկախության։ Իսկ բոսնիացի սերբերը բոյկոտել էին քվեարկությունը՝ դեմ լինելով անկախությանը և հանրաքվեն հակասահմանադրական համարելով։ Քանի որ ձայների մեծամասնությունը քվեարկել էր անկախության համար, 1992 թվականի [[ապրիլի 7]]-ին Բոսնիայի խորվաթ և բոսնիակ պատգամավորները Բոսնիա և Հերցեգովինան հռչակել են անկախ։ Որպես պատասխան դրան, [[ապրիլի 7]]-ին Բոսնիայի սերբերը հռչակեցին մի նոր հանրապետություն. [[Սերբական Հանրապետություն]]ը և սկսեցին պահանջել Բոսնիա և Հերցեգովինայի այլ տարածքներ ևս, ուր սերբական փոքրամասնություն էր բնակվում։ Պատերազմը սկիզբ է առել [[Հարավսլավիա|Հարավսլավիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության]] փլուզման շրջանում՝ Բոսնիա և Հերցեգովինայի անկախությունից հետո։ Հակամարտող երեք կողմերն էին երկրի բնակչության մեծամասնությունը կազմող երեք էթնիկ խմբերը՝ [[բոսնիակներ]]ը, [[խորվաթներ]]ը և [[սերբեր]]ը։

[[Պատկեր:SAO BIH 1991 1992.png|thumb|150px|Սերբական ինքնավար մարզերը Բոսնիա և Հերցեգովինայում (1991)]]
[[Պատկեր:Bsa controlled.png|thumb|150px|Տարածքներ, որոնք երբևէ կառավարել է Սերբական Հանրապետությունը (նշված է կապույտ գույնով)]]
Դեռևս մինչև հանրաքվեն երեք էթնիկ խմբերը սկսել էին կազմավորել սեփական փոքր բանակներ։ Սերբերի բանակն օժանդակություն էր ստանում [[Հարավսլավական Ժողովրդական բանակ]]ի (ՀԺԲ) կողմից։ Առաջին արյունալի բախումը տեղի էր ունեցել [[1991]] թվականի [[սեպտեմբերի 30]]-ին, երբ ՀԺԲ-ն ավերել է Բոսնիայի խորվաթաբնակ [[Ռավնո]] քաղաքը։ Հանրաքվեի անցկացման շրջանում դրությունն ավելի է լարվել։ Դրանից հետո երկրի տարբեր վայրերում բռնկվել էին կռիվներ՝ հատկապես արևելյան Բոսնիայում՝ Դրինայի կիրճում, իսկ երկրի հյուսիս-արևմուտքում [[1992 թվական]]ի ապրիլից սկսել էին կատարվել արյունահեղություններ և էթնիկ զտումներ։ [[Բիելինա]], [[Վիշեգրադ]], [[Ֆոչա]], [[Բրատունակ]], [[Սանսկի Մոստ]], [[Պրիեդոր]], Կոզարակ և այլ բնակավայրերի բոսնիական բնակչությունը դարձել էր թիրախ<ref name="ICTY: Naletilić and Martinović verdict - A. Historical background">{{Cite web |title=ICTY: Naletilić and Martinović verdict – A. Historical background |url=http://www.icty.org/x/cases/naletilic_martinovic/tjug/en/nal-tj030331-e.pdf |archiveurl=https://www.webcitation.org/61DT70h0Z?url=http://www.icty.org/x/cases/naletilic_martinovic/tjug/en/nal-tj030331-e.pdf |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 26}}</ref><ref>Silber, L (1997), ''Yugoslavia: Death of a Nation''. Penguin Books, p.185</ref>։

[[Պատկեր:Logo of the Army of the Republic of Bosnia and Herzegovina.svg|մինի|ձախից|Բոսնիա և Հերցեգովինայի Հանրապետության բանակի զինանշանը]]
[[Պատկեր:Hvo controlled.png|thumb|150px|Տարածքներ, որոնք երբևէ կառավարել է Խորվաթիան (նշված է կարմիր գույնով)]]
Ըստ ''Նախկին Հարավսլավիայի հարցով միջազգային դատարանի''` ռազմական ընդհարումը տեղի է ունեցել [[Բոսնիա]]յի, [[Հարավսլավիա|Հարավսլավիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետության]]<ref>{{Cite web |title=ICTY: Conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia |url=http://hrw.org/reports/2004/ij/icty/2.htm#_Toc62882595 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190107224919/https://www.hrw.org/reports/2004/ij/icty/2.htm#_Toc62882595 |archive-date=2019 թ․ հունվարի 7 |accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 27}}</ref> և [[Խորվաթիա]]յի<ref>{{Cite web |title=ICTY: Conflict between Bosnia and Croatia |url=http://hrw.org/reports/2004/ij/icty/2.htm#_Toc62882594 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190107224919/https://www.hrw.org/reports/2004/ij/icty/2.htm#_Toc62882594 |archive-date=2019 թ․ հունվարի 7 |accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 27}}</ref> միջև։ Ըստ միջազգային դատարանի եզրակացության՝ Սերբիան ռազմական և ֆինանսական օգնություն է տվել բոսնիական սերբերի զինված ուժերին, որոնք բաղկացած էին Հարավսլավական ժողովրդական բանակից, [[Սերբական Հանրապետության զինված ուժեր|Սերբական Հանրապետության բանակից]], Սերբական Հանրապետության ներքին գործերի նախարարությունից և Սերբական Երկրապահ Ուժերից։ Խորվաթիան ռազմական օգնություն է տվել բոսնիական խորվաթներին։ Իսկ Բոսնիայի կառավարությունը ղեկավարվել էր [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի զինված ուժեր|Բոսնիա և Հերցեգովինայի հանրապետության բանակով]]<ref>{{Cite web |title=ICJ: The genocide case: Bosnia v. Serbia - See Part VI - Entities involved in the events 235-241 |url=http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110301032417/http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf |archive-date=2011 թ․ մարտի 1 |accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 27}}</ref>։ Այս երեք կողմերը պատերազմի ընթացքում մի քանի անգամ փոխել են իրենց նպատակներն ու կողմնորոշումը։

[[1993 թվական]]ին պատերազմ է բռնկվել նաև բոսնիակների և բոսնիացի խորվաթների միջև, քանի որ խորվաթները ցանկանում էին Բոսնիայից տարածք խլել։ [[1994]] թվականին՝ Խորվաթիայի նախագահ Ֆրանյի Տուջմանի միջամտությունից հետո, բոսնիակների և բոսնիացի խորվաթների միջև հաշտություն է կնքվել։ Պատերազմն ավարտվել է 1995 թվականի դեկտեմբերի 14-ին [[Փարիզ]]ում վավերացված [[Դեյթոնյան համաձայնագիր|Դեյթոնյան համաձայնագրով]]<ref>{{Cite web |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |date=1995 թ․ նոյեմբերի 30 |title=Summary of the Dayton Peace Agreement on Bosnia-Herzegovina |url=https://www1.umn.edu/humanrts/icty/dayton/daytonsum.html |accessdate=2016 թ․ հունվարի 16 |website=www1.umn.edu}}</ref>։

Ըստ Բոսնիայի կառավարության և [[ՆԱՏՕ]]-ի տվյալների՝ մարդկային զոհերի թիվը պատերազմից հետո սկզբնապես գնահատվել է 200,000<ref name=autogenerated3>[https://web.archive.org/web/20070627040825/http://www.iht.com/articles/ap/2007/06/21/europe/EU-GEN-Bosnia-War-Victims.php Research shows estimates of B&H death toll inflated] - IHT: The Bosnian Book of Dead</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.birn.eu.com/en/88/10/3377/ Bosnia's Book of Dead] - BIRN Report</ref>։

Ըստ միջազգային դատարանի [[2007]] թվականի [[փետրվարի 26]]-ի եզրակացության՝ պատերազմը եղել է էթնիկ բախում, և, թե Սերբիան [[ցեղասպանություն]] չէր իրականացրել, հակառակ Բոսնիա և Հերցեգովինայի պնդման, որ Սերբիան աջակցել էր Սերբական Հանրապետությանը՝ բոսնիացիների դեմ ցեղասպանություն իրագործելիս։ Սակայն, նույն դատարանը հաստատել է, որ Սերբիան ամեն ինչ չի արել սերբ զորքերի կողմից ցեղասպանությունը կասեցնելու և գլխավոր հանցագործներին հետապնդելու համար։ Չնայած բոլոր ակներև ռազմական հանցագործությունների, դատավորները հաստատել են, որ ցեղասպանություն տեղի է ունեցել միայն [[Սրեբրենիցա]]յում [[1995 թվական]]ին<ref>[http://www.un.org/icty/krstic/Appeal/judgement/krs-aj040419e.pdf Home | International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia]</ref><ref>{{Cite web |title=Cour internationale de Justice - International Court of Justice {{!}} International Court of Justice |url=http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110301032417/http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf |archive-date=2011 թ․ մարտի 1 |accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 27}}</ref><ref name="lena">[http://lenta.ru/news/2013/07/11/bury/ В Боснии перезахоронили останки 409 жертв резни в Сребренице]</ref>։

=== Ցույցեր 2014 թվականին ===
[[Պատկեր:Protests in Zenica on 10 February 2014.jpg|right|200px|Ցույցեր Զենիցայում, Փետրվարի 10, 2014]]
[[2014]] թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինայի մի շարք խոշոր քաղաքներում ցույցեր են սկսվել կառավարության դեմ, որոնք արագ վերածվել են անկարգությունների։ Ամեն ինչ սկսվել է փետրվարի 3-ին [[Տուզլա]] քաղաքում տեղի ունեցած ցույցից։ Որոշ ժամանակ անց անկարգությունները տարածվել են ամբողջ երկրով։ Ցույցեր էին սկսել անցկացվել Բոսնիա և Հերցեգովինայի ավելի քան 20 քաղաքներում, որոնցից էին Տուզլան, [[Բրչկո]]ն, [[Բիխաչ]]ը, [[Մոստար]]ը, [[Սարաևո]]ն և [[Զենիցա]]ն<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 8 |title=Građanski bunt u BiH |url=http://www.klix.ba/gradjanski-bunt |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140207102210/http://www.klix.ba/gradjanski-bunt |archivedate=2014 թ․ փետրվարի 7 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 8 |work=klix.ba}}</ref>։ Ցուցարարների հիմնական պահանջը Բոսնիայի կառավարության հրաժարականն էր<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 7 |title=Thousands turn out for second day of Bosnian anti-government protests |url=http://www.euronews.com/2014/02/06/thousands-turn-out-for-second-day-of-anti-government-protests-in-bosnia/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140207164325/http://www.euronews.com/2014/02/06/thousands-turn-out-for-second-day-of-anti-government-protests-in-bosnia/ |archive-date=2014 թ․ փետրվարի 7 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 7 |publisher=EuroNews}}</ref>։

Մի շարք [[ԶԼՄ]]-ներ, ինչպիսիք են [[BBC]]-ն և [[New York Times]]-ը՝ նկարագրելով անկարգություններն, օգտագործում էին '''Բոսնիական գարուն''' տերմինը, [[Արաբական գարուն|Արաբական]] և [[Պրահայի գարուն]] տերմինների նման<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 7 |title=Protests Over Government and Economy Roil Bosnia |url=http://www.nytimes.com/2014/02/08/world/europe/protests-over-government-and-economy-roil-bosnia.html |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 8 |publisher=New York Times}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 8 |title=Bosnian protests: A Balkan Spring? |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-26093160 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 8 |work=bbc.co.uk}}</ref><ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 8 |title=BBC: Nazire li se balkansko proljeće? |url=http://www.avaz.ba/vijesti/iz-minute-u-minutu/bbc-nazire-li-se-balkansko-proljece |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140221132746/http://www.avaz.ba/vijesti/iz-minute-u-minutu/bbc-nazire-li-se-balkansko-proljece |archive-date=2014 թ․ փետրվարի 21 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 8 |publisher=Avaz}}</ref>։

[[պատկեր:Bosnian social protests Tuzla.jpg|220p|thumbnail|right|Տուզլայի քաղաքապետարանը 2014 թվականի փետրվարի 7-ի հակակառավարական բախումներից հետո]]
Ցույցերի գլխավոր պատճառն էր հանդիսացել երկրում [[Գործազրկություն|գործազրկության]] բարձր մակարդակը՝ 27,5 % (ամենաբարձր ցուցանիշը [[Բալկաններ]]ում)<ref>{{Cite web |title=Protesters, police clash over factory closures in Bosnian town |url=http://www.reuters.com/article/2014/02/05/us-bosnia-protest-idUSBREA141L520140205 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151006172358/http://www.reuters.com/article/2014/02/05/us-bosnia-protest-idUSBREA141L520140205 |archive-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 6 |accessdate=2019 թ․ օգոստոսի 2}}</ref>։ Բացի այդ, բնակչության ավելի քան 20 %-ի ներգրավված լինելն այսպես կոչվող ստվերային տնտեսության մեջ, յուրաքանչյուր հինգերորդ քաղաքացին աղքատության եզրին էր կանգնած, իսկ միջին ամսական [[աշխատավարձ]]ը կազմում էր մոտ 570 դոլար<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 7 |title=Bosnia and Herzegovina: 130 injured as police disperece protests with tear gas |url=http://voiceofrussia.com/news/2014_02_07/Bosnia-and-Herzegovina-130-injured-as-police-disperece-protests-with-tear-gas-4778/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140727070922/http://voiceofrussia.com/news/2014_02_07/Bosnia-and-Herzegovina-130-injured-as-police-disperece-protests-with-tear-gas-4778/ |archive-date=2014 թ․ հուլիսի 27 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 7}}</ref>։

Անկարգությունների անմիջական պատճառ է հանդիսացել նաև խոշոր արդյունաբերական կենտրոն և պետության երրորդ խոշոր քաղաքը հանդիսացող Տուզլայում [[գործարան]]ների և ֆիրմաների փակումը։ [[21-րդ դար]]ի սկզբին չորս խոշոր պետական ընկերություններ սեփականաշնորհվել են, իսկ նոր սեփականատերերը պարտավորվում էին ներդրումներ կատարել դրանց մեջ։ Սակայն դրա փոխարեն նրանք վաճառել են ակտիվները, դադարել են վճարել աշխատողներին և [[Սնանկություն|սնանկ]] ճանաչվելու դիմում են ներկայացրել։ Փետրվարի 3-4-ը քաղաքում անցկացվում էին խաղաղ ցույցեր, սակայն արդեն փետրվարի 5-ին դրանք վերածվեցին ոստիկանության դեմ [[հակամարտություն|բախումների]], երբ այդ ընկերությունների նախկին աշխատակիցները սկսեցին գրոհել տեղական իշխանության նստավայրը։ Շուտով ցույցերը և անկարգությունները սկսվեցին նաև երկրի այլ խոշոր քաղաքներում։

Ցույցերի արդյունքում հրաժարական էին տվել Տուզլայի կանտոնի ղեկավար Սեադ Չաուշևիչը<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 8 |title=Anti-govt protests spread across Bosnia |url=http://www.worldbulletin.net/world/128446/anti-govt-protests-spread-across-bosnia |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 8 |work=worldbulletin.net}}</ref>, Զենիցա-Դոբոյ կանտոնի ղեկավար Մունիբ Հուեյնագիչը, Սարաևոյի կանտոնի ղեկավար Սուադ Զելկովիչը<ref>[http://www.klix.ba/vijesti/bih/premijer-ks-suad-zeljkovic-podnio-ostavku/140208055 Premijer kantona Sarajevo Suad Zeljković podnio ostavku.]</ref> և Ունա-Սանա կանտոնի ղեկավար Համդիա Լիպովաչան<ref>{{Cite web |date=2014 թ․ փետրվարի 10 |title=Lipovača odlazi, Skupština USK prihvatila ostavku |url=http://www.avaz.ba/vijesti/iz-minute-u-minutu/lipovaca-odlazi-skupstina-usk-prihvatila-ostavku |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140221133922/http://www.avaz.ba/vijesti/iz-minute-u-minutu/lipovaca-odlazi-skupstina-usk-prihvatila-ostavku |archivedate=2014 թ․ փետրվարի 21 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 10 |publisher=Avaz}}</ref>։

== Ֆիզիկա-աշխարհագրական բնութագրություն ==
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի աշխարհագրություն}}

=== Աշխարհագրական դիրք ===
<div style="position: relative; clear:right; float:right">
[[Պատկեր:Bosnia and Herzegovina relief location map.svg|մինի|200px|Ֆիզիկական քարտեզ]]
</div>
Բոսնիա և Հերցեգովինան տեղակայված է Եվրոպայի հարավ-արևելքում, [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզու]] արևմտյան մասում։ Պետությունը կազմում են երկու պատմական շրջաններ՝ [[Բոսնիա]]ն զբաղեցնում է [[Սավա (գետ)|Սավա]] գետի ավազանը և [[Հերցեգովինա]]ն, որը գտնվում է [[Ներետվա]] գետի ավազանում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=SZ_BzJcrZxgC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |заглавие=Большой универсальный атлас мира |год=2013 |место=М. |издательство=ОЛМА Медиа Групп |страницы=63}}</ref>։ Պետության մակերեսը կազմում է 51 209,2 կմ², որոնցից 51 197 կմ² ցամաք է, իսկ 12,2 կմ²՝ ջուր<ref name="BiH" />։ Այս ցուցանիշով Բոսնիա և Հերցեգովինան աշխարհում զբաղեցնում է [[Աշխարհի երկրներն ըստ տարածքի|125-րդ հորիզոնականը]], իսկ Եվրոպայում՝ 26-րդ հորիզոնականը։ Պետության աշխարհագրական կենտրոնը տեղակայված է [[Վիտեզ (համայնք)|Վիտեզ]] համայնքի [[Կրչևինե]] գյուղի տարածքում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.suggsbih.ba/GEODETSKI%20GLASNIK/GLASNIK%2031/Tomislav%20Krzyk.pdf |автор=Krzyk,  Tomislav. |заглавие=Centar Bosne l Hercegovine |страницы=38}}</ref>։ Հյուսիսից հարավ առավելագույն ձգվածությունը հավասար է արևելքից արևմուտք առավելագույն ձգվածությանը՝ մոտավորապես 280 կմ<ref group="Մ">Երկարությունների հաշվումը «[[Google Քարտեզներ]]» ծառայությունով։</ref>։

[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի պետական սահման]]ը ունի 1551 կմ երկարություն, որոնցից 905 կմ-ը ցամաքային սահման է, 625 կմ-ի դեպքում սահման են հանդիսանում [[Սավա (գետ)|Սավա]], [[Դրինա (գետ)|Դրինա]] և [[Ունա (Սավայի վտակ)|Ունա]] գետերը, իսկ ծովային սահմանագծի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 21 կմ։ [[Խորվաթիա]]յի հետ սահմանի ձգվածությունն 936 կմ է, [[Սերբիա]]յի հետ՝ 350 կմ և [[Չեռնոգորիա]]յի հետ՝ 244 կմ<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Strategija integrisanog upravljanja granicom u Bosni i Hercegovini za period 2015-2018 godine |год=2015 |место=Сараево |издательство=Vijeće ministara BiH |страницы=7}}</ref>։

Ըստ տարբեր տվյալների՝ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ը զբաղեցնում է 26 098 կմ²<ref name="Stanovništvo">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.fzs.ba/Dem/stanovnistvo-bilten110.pdf |заглавие=Stanovništvo Federacije Bosne i Hercegovine |год=2008 |место=Сараево |издательство=Federalni zavod za statistiku |страницы=16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110622085053/http://www.fzs.ba/Dem/stanovnistvo-bilten110.pdf |archivedate=2011 թ․ հունիսի 22 |deadlink=да}} {{Cite web |title=Արխիվացված պատճենը |url=http://www.fzs.ba/Dem/stanovnistvo-bilten110.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20110622085053/http://www.fzs.ba/Dem/stanovnistvo-bilten110.pdf |archive-date=2011 թ․ հունիսի 22 |accessdate=2019 թ․ հուլիսի 4}}</ref> կամ 26 110,5 կմ² տարածք<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.fzs.ba/Podaci/Federacija%20BiH%20u%20brojkama%202011.pdf |заглавие=Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama |год=2011 |место=Сараево |издательство=Federalni zavod za statistiku |страницы=6 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924020409/http://www.fzs.ba/Podaci/Federacija%20BiH%20u%20brojkama%202011.pdf |archive-date=2015-09-24}}</ref> (պետության տարածքի շուրջ 51 %-ը), Սերբիայի Հանրապետության զբաղեցնում է 24 641 կմ²<ref name="Српска">{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Географски и метеоролошки подаци |год=2012 |издательство=Статистички годишњак Републике Српске |страницы=30}}</ref> կամ 24 605,7 կմ² տարածք<ref name="Stanovništvo" /> (պետության տարածքի շուրջ 48 %-ը), իսկ Բրչկո օկրուգը՝ 493 կմ²<ref name="Stanovništvo" /><ref name="Српска" /> (պետության տարածքի շուրջ 1 %-ը)։

=== Ռելիեֆ ===
[[Պատկեր:Vjetrenica Cave.JPG|մինի|[[Վյետրենիցա]]]]
Բոսնիա և Հերցեգովինան տիպիկ լեռնային երկիր է, լեռնային լանդշաֆտը զբաղեցնում է երկրի տարածքի ավելի քան 90 %-ը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Бодрин, В. В. и др. |заглавие=Югославия: Экон.-геогр. характеристика |год=1970 |издательство=Мысль |страницы=208}}</ref>։ Բոսնիա և Հերցեգովինայում բծմ-ն իջեցման միտում ունի կենտրոնից հարավ՝ դեպի [[Ադրիատիկ ծով]], և հյուսիս՝ դեպի [[Սավա (գետ)|Սավա]] գետ։ Մի քիչ հարավ տեղակայված է ոչ բարձր լեռների և պտղաբեր միջլեռնային գոգահովիտների գոտին։ Հերցեգովինայի լեռներն, որոնք գրեթե զուրկ են որևէ բուսականությունից, անդամատված են միջլեռնային իջվածքներով և կազմված են [[կրաքար]]ային մուգ-սպիտակ և մոխրագույն գույնի հանքատեսակներից<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Раковский, С. Н. |заглавие=По Югославии |год=1970 |издательство=Просвещение |страницы=142}}</ref>։ Երկրիը գրեթե ամբողջությամբ գտնվում է [[Դինարյան բարձրավանդակ]]ի սահմաններում։ Թեք գագաթներով և միջլեռնային գոգահովիտներով լեռնաշղթաները ձգվում են հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք։ Կենտրոնական հատվածում գերակշռում են միջին և բարձր բարձրությամբ լեռնազանգվածները, հյուսիսում և հարավում՝ ցածր լեռները և բլուրները։ Դինարյան բարձրավանդակի արևելյան հատվածում [[Բոսնիական լեռներ]]ն են, որոնք իր մեջ ներառում են բարձր բարձրությամբ [[Բոսնիական Հանքային լեռներ]]ը<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Вавилов, С. И. |заглавие=Большая советская энциклопедия |год=1958 |издательство=Изд-во Большая советская энциклопедия |том=49 |страницы=309}}</ref>։ Ամենաբարձր գագաթը [[Մագլիչ]] լեռն է՝ 2386 մ բարձրությամբ։ Ռելիեֆի տարածված կարստային ձևերի թվում են քարանձավները, ստորերկրյա գետերը, կրաքարային ժայռերը, [[կառեր]]ը։ Միջլեռնային գոգահովիտներում տեղակայվել են մեծ չափսերով [[պոլյե]]ները, որոնցից ամենախոշորը [[Լիվանսկո Պոլե]]ն է՝ 405 կմ² մակերեսով, իսկ ամենափոքրերն են [[Դուվանսկո Պոլե]]ն և [[Գլամոչկո Պոլե]]ն<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Грацианский, А. Н. |заглавие=Природа Югославии |год=1955 |издательство=Изд-во геогр. лит-ры |страницы=42}}</ref>։ Հյուսիսում գտնվում է [[Միջինդանուբյան դաշտավայր]]ը, որն ընգրկում է Սավա գետի հովտի դաշտավայրը՝ գետային ընդարձակ հովիտներով։ Երկրի հարավարևմտյան հատվածում գտնվող [[Նեում]] քաղաքի շրջանում տեղակայված է Ադրիատիկ ծովի լեռնային ծովափը՝ մոտավորապես 20 կմ ձգվածությամբ<ref name="БРЭ" />։

=== Բնական հանածոներ ===
[[Պատկեր:Hajdučka Vrata.JPG|մինի|Չվրշնիցա լեռ (2228 մ)]]
Բնական հանածոներից Բոսնիա և Հերցեգովինայում առավել նշանակելի են [[բոքսիտ]]ները, որոնց հանքատեղերը տեղակայված են առավելավելապես կարստային շրջաններում։ Բոքսիտային շրջանների թվում են [[Բոսանսկա Կրուպա]]ն, Յայցեն, Մոստարը և այլն։ Բոսնիայում նաև շատ է գորշածուխը (շրջաններ՝ Միջբոսնիական և Բանովիչիի ավազան), լիգնիտները (շրջաններ՝ Կամնեգարդի ավազան), երկաթահանքը (շրջաններ՝ Վարեշ, Լյուբիա, Օմարսկա), կտավաքարը (շրջան՝ Բոսանսկա Պետրովո Սելո)։

=== Հողեր, կենդանական և բուսական աշխարհ ===
[[Պատկեր:Perućica Forest (3886656871).jpg|մինի|ձախից|[[Պերուչիցա]] անտառ]]
Ջրաբերակային [[արգավանդ հողեր]]ը տարածված են [[Սավա (գետ)|Սավա]] գետի ավազանում, իսկ [[սևահողեր]]ը՝ լեռնային շրջաններում։ Անտառները զբաղեցնում են Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքի 44 %-ը կամ 2273 հազար [[հեկտար]], որոնցից մոտավորապես 2,5 %-ը կազմում են անտառային արհեստական ծառատնկերը։ Երկրի հյուսիսում սաղարթախիտ անտառներն իրենց տեղը զիջել են գյուղատնտեսական հողերին։ Լեռների հյուսիսային գագաթներին մինչև 500 մ և նախալեռնային շրջաններում աճում են կաղնու անտառներ, ինչպես նաև լորենի, թխկի և կնձնի։ Երկրի կենտրոնական մասում աճում են [[հաճարենու անտառ]]ներ, իսկ ավելի քան 800 մ բարձրության վրա՝ բրգաձև սոճու անտառներ, ինչպես նաև եղևնի և սոճի։ Այստեղի [[էնդեմիկ]]ներից են [[սերբիական կաղնի]]ն, որին կարելի է հանդիպել երկրի հարավ-արևելյան շրջաններում։ Ավելի քան 1600 մ բարձրության վրա աճում են [[ենթաալպիական գոտի|ենթաալպիական մարգագետիններ]]։ Հարավարևմտյան լանջերի դարչնագույն հողերի վրա աճում են քարե կաղնի, մշտականաչ թուփ և մակվիս։ Ավելի քան 300 մ բարձրության վրա գտնվող [[ճիմ-կարբոնատային հողեր]]ում տարածված են անտառների համադրությունը [[շիբլյակ]]ների հետ<ref name="БРЭ" />։

Լեռնային շրջաններում ապրում են արջը, գայլը, անտառային կատուն, եվրոպական լուսանը, կզաքիսը, [[ազնիվ եղջերու]]ն, այծյամը, քարայծը, ջրասամույրը, վարազը։ Կարստային տեսակի շրջաններում բնակվում են օձերը, մողեսները և կրիաները։ Խոշոր թռչուններից են խլահավերը, արծիվները և բազեները<ref name="БРЭ" />։ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի ազգային և բնական պարկերի ցանկ|Բոսնիա և Հերցեգովինայի ազգային պարկերն]] են [[Սուտյեսկի ազգային պարկ|Սուտյեսկան]], [[Կոզարա ազգային պարկ|Կոզարան]] և [[Ունա ազգային պարկ|Ունան]], ինչպես նաև [[Բլիդինյե բնական պարկ|Բլիդինյե]] և [[Հուտովո Բլատո բնական պարկ|Հուտովո Բլատո]] բնական պարկերը<ref>См. стр. 5: {{Cite web |title=BiH u brojevima 2014 |url=http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BHB_2014_001_01_bh.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190530133838/http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BHB_2014_001_01_bh.pdf |archive-date=2019 թ․ մայիսի 30 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 9 |publisher=// bhas.ba}}</ref>։

=== Ներքին ջրեր ===
[[Պատկեր:Jablaničko Jezero2.jpg|մինի|Յաբլանիցա ջրամբար]]
Բոսնիա և Հերցեգովինան ունի գետերի ճյուղավորված և խիտ ցանց՝ ընդհանուր 2000 կմ երկարությամբ։ [[Դինարյան բարձրավանդակ]]ում տեղակայված են երկրի մակերեսային և ստորերկրյա գետերի [[ակունք]]ների մեծամասնությունը<ref name="podaci">См. стр. 5: {{Cite web |title=Osnovni podaci o Bosni i Hercegovini |url=http://www.fmoit.gov.ba/bh_chm/osnovni_podaci_o_BiH.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160126011805/http://www.fmoit.gov.ba/bh_chm/osnovni_podaci_o_BiH.pdf |archive-date=2016 թ․ հունվարի 26 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 8 |publisher=// fmoit.gov.ba}}</ref>։ Տարածքի մեծ մասը պատկանում է [[Դանուբ]] գետի ավազանին։ Ամենախոշոր գետն է [[Սավա (գետ)|Սավան]]՝ [[Դրինա (գետ)|Դրինա]], [[Բոսնա]], Վրբաս, Սանա և [[Ունա (Սավայի վտակ)|Ունա]] վտակներով։ Գետերի ¼ մասը պատկանում է Ադրիատիկ ծովի ավազանին, որոնցից ամենախոշորը [[Ներետվա]]ն է։ Խոշորագույն գետերն են [[Բիլեչկո]]ն և [[Բուշկո]]ն, որոնք ունեն կարստային ծագում։ Վերականգնվող ջրային ռեսուրսներին տարեկան գալիս է 38 կմ³: Լեռնային գետերը նպաստում են ջրաէներգետիկայի զարգացմանը, կառուցված է մոտավորապես 30 ջրէկ։ Տնտեսական գործունեության մեջ ծախսվում է ընդհանուր ջրային պաշարների 3 %-ն, որոնցից կեսից ավելին օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ, մոտավորապես մեկ երրորդ մասը՝ կոմունալ-կենցաղային նպատակներում, 10 %-ը՝ արդյունաբերական նպատակներում<ref name="БРЭ" />։ Տրեբիշնիցա գետն աշխարհի ամենախոշոր անհետանալի գետն է<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=K5BiCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |заглавие=Основы карстоведения. Вопросы гидрогеологии карста, реки и озера карстовых районов, карст мела, гидротермокарст (учебное пособие) |год=1969 |место=Пермь |издательство=Книжная типография № 2 |том=2 |страницы=86}}</ref>։

[[Հանքային ջուր|Հանքային ջրերի]] աղբյուրները տեղակայված են [[Սրեբրենիցա]]յում, [[Կական]]ում, [[Ժեպա]]յում, [[Տեշան]]ում, [[Ժեպչե]]ում, [[Մագլայ]]ում, [[Բուսովաչա]]յում, [[Կիսելյակ]]ում և այլ տեղերում։ [[Հիդրոթերմալ հանքավայրեր]]երը տեղակայված են [[Տուզլա]]յում, [[Գրադաչաց]]ում, [[Օլովո]]յում, [[Ֆոյնիցա]]յում, [[Բանյա Լուկա]]յում և [[Տեսլիչ]]ում։ Իլիջայում գտնվող հանգստավայրում ծծմբային ջրի ջերմաստիճանը հասնում է մինչև 58 °С<ref name="podaci" />։

=== Կլիմա ===
Բոսնիա և Հերցեգովինայի կլիման հիմնականում [[չափավոր ցամաքային կլիմա|չափավոր ցամաքային]] է՝ տաք ամառներով և չափավոր սառը ձմեռներով։ Հուլիսյան միջին ջերմաստիճանը դաշտավայրերում կազմում է 19-21°С, իսկ լեռներում՝ 12-18°С։ Հունվարյան միջին ջերմաստիճանը դաշտավայրերում տատանվում է 0°С-ից մինչև -2°С, իսկ լեռներում՝ 4°С-ից -7°С։ Տարվա ընթացքում դաշտավայրերում թափվում են 800-1000 մմ տեղումներ, իսկ լեռներում՝ 1500-1800 մմ։ Հարավում և հարավ-արևմուտքում գերակշռում է մերձարևադարձային [[միջերկրածովյան կլիմա]]ն։ Այս տարածքում ամառը չոր է և շոգ՝ հուլիսյան 25°С միջին ջերմաստիճանով, իսկ ձմեռը խոնավ է և տաք՝ հունվարյան 5°С միջին ջերմաստիճանով։ Տարվա ընթացքում տեղումների քանակը հասնում է մինչև 1600 մմ, իսկ ամենաշատ տեղումները թափվում են նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսներին<ref name="БРЭ" />։
<center>
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
|-
! Քաղաք<ref group="Մ">Բացարձակ առավելագույնը բոլոր քաղաքներում գրանցվել է 1963 թվականի հունվարի 24-ին։ Բացարձակ առավելագույնը Սարաևոյում գրանցել է 1987 թվականի հուլիսի 24-ին, Տուզլայում՝ 1988 թվականի հուլիսի 6-ին, Բիխաչում՝ 1983 թվականի հուլիսի 28-ին, Մոստարում՝ 1984 թվականի հուլիսի 13-ին։ Տես՝ {{Cite web |title=Temperature i padavine |url=http://www.fzs.ba/BihB/Temperipad.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304061637/http://www.fzs.ba/BihB/Temperipad.htm |archivedate=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2015 թ․ դեկտեմբերի 31 |publisher=// fzs.ba}}</ref>
! Ձմեռ, °C
! Բացարձակ նվազագույն, °C
! Բացարձակ առավելագույն, °C
! Ամառ, °C
! Т տարի, °C
! Տեղումներ տարի, մմ
|-
! [[Սարաևո]]
! 0,3
! −21,8
! 37,4
! 18,1
! 9,5
! style="text-align:center"| 932
|-
! [[Տուզլա]]
! 0,1
! −25,8
! 39,5
! 17,7
! 10
! style="text-align:center"| 895
|-
! [[Բիխաչ]]
! 0,8
! −24,8
! 38,6
! 19,7
! 10,6
! style="text-align:center"| 1308
|-
! [[Մոստար]]
! 5,8
! −10,9
! 41,2
! 23,2
! 14,6
! style="text-align:center"| 1515
|}
</center>
[[Պատկեր:Neum, panoramatický pohled.jpg|thumb|center|800px|upright=3.65|Նեում քաղաքի համայնապատկերը]]

== Բնակչություն ==
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի բնակչություն}}
[[Պատկեր:Grafički prikaz stanovništva Bosne i Hercegovine.png|մինի|Պետության բնակչության քանակի շարժը 1879-ից 2013 թվականներին]]
[[1991 թվական]]ի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Բոսնիա և Հերցեգովինաի բնակչությունը կազմել է 4 377 033 մարդ, որը 3,8 անգամ գերազանցել է 1879 թվականի բնակչությանը, երբ պետությունն օկուպացված է եղել [[Ավստրո-Հունգարիա]]յի կողմից։ Մինչև 14 տարեկան երեխաները կազմել են ընդհանուր բնակչության 23,5 %-ը, 15-ից 64 տարեկան մարդիկ՝ բնակչության 67,7 %-ը, իսկ 65 տարեկանից բարձր մարդիկ՝ 6,5 %-ը<ref>См. стр. 17: {{Cite web |title=Demografija 2014 |url=http://www.bhas.ba/tematskibilteni/DEMOGRAFIJA_2015_BH_web.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160124122137/http://bhas.ba/tematskibilteni/DEMOGRAFIJA_2015_BH_web.pdf |archive-date=2016 թ․ հունվարի 24 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 1 |publisher=// bhas.ba}}</ref>։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի բնակչությունը<ref>{{Cite web |title=Население политических образований и кантонов Боснии и Герцеговины согласно результатам переписи населения и последним официальным оценкам населения. |url=http://www.citypopulation.de/en/bosnia/cities/}}</ref>
{| class="standard floatleft" border="1" style="border-collapse:collapse"
! 
!Մակերես,
մարդ կմ
!31.03.1991
!1.10.2013!! 30.06.2018
!2018 1991 
(%)
|-
|'''Բոսնիա և Հերցեգովինա'''
|'''51 201'''
|'''4 377 033'''
|'''3 473 078'''|| align="right" |'''3 427 365'''
| -21,70%
|-
|[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]
|26 182
|2 720 074
|2 219 220|| align="right" | 2 196 233
| -19,26%
|-
|[[Սերբական Հանրապետություն]]
|24 617
|1 569 332
|1 170 342|| align="right" | 1 147 902
| -26,85%
|-
|Բրչկո շրջան
|402
|87 627
|83 516|| align="right" | 83 230
| - 5,02%
|}
[[ՄԱԿ]]-ի տվյալների համաձայն՝ 2010-2015 թվականներին բնակչության աճը կազմել է -0,1 %, քաղաքային բնակչության աճը՝ 0,1 %, իսկ գյուղային բնակչության աճը՝ -0,3 %: 2014 թվականի տվյալների համաձայն՝ բնակչության քաղաքաբնակների թիվը կազմել է 39,6 %, տղամարդկանց կյանքի միջին տևողությունը՝ 73,7 տարեկան, իսկ կանանց՝ 78,8 տարեկան<ref>{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina |url=http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=Bosnia%20and%20Herzegovina |accessdate=2016 թ․ հունվարի 1 |publisher=// data.un.org}}</ref>։ [[Բոսնիական պատերազմ]]ի ժամանակ, 1992-ից 1995 թվականներին, Բոսնիա և Հերցեգովինան լքել են մոտ մեկ միլիոն մարդ՝ հիմնականում սերբեր և խորվաթներ<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://mgimo.ru/upload/iblock/ac6/ac6404de7c402c211173c771f37d0104.pdf |автор=Пономарева, Е. Г. |заглавие=Политическое развитие постъюгославского пространства (внутренние и внешние факторы) |год=2007 |место=М. |издательство=МГИМО-Университет |страницы=68}}</ref>։ 2011 թվականի [[ՅՈՒՆԵՍԿՈ]]-ի տվյալների համաձայն՝ գրագիտության մակարդակը կազմել է 98 %<ref>См. стр. 31: {{Cite web |title=Adult and youth literacy. National, regional and global trends, 1985-2015 |url=http://www.uis.unesco.org/Education/Documents/literacy-statistics-trends-1985-2015.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160802154845/http://www.uis.unesco.org/Education/Documents/literacy-statistics-trends-1985-2015.pdf |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 2 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 1 |publisher=// uis.unesco.org}}</ref>։

=== Ազգային և կրոնական կազմ ===
[[Պատկեր:BiH - Etnicki sastav po opstinama 2013 1.gif|170px|մինի|ձախից|Էթնիկ կազմ (2013)]]
2013 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ բնակչության 50,11 %-ը եղել են բոսնիակներ, 30,78 %-ը՝ [[սերբեր]] և 15,43 %-ը՝ [[խորվաթներ]], իսկ ըստ կրոնական պատկանելիության՝ 50,7 %-ը՝ [[Իսլամ|մուսուլմաններ]], 30,7 %-ը՝ [[Ուղղափառություն|ուղղափառներ]], իսկ 15,2 %-ը՝ [[Կաթոլիկություն|կաթոլիկներ]]<ref name=autogenerated1 />։

Ըստ 1991 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Բոսնիա և Հերցեգովինայի բնակչության 43,5 %-ը եղել են բոսնիակներ, 31,2 %-ը՝ սերբեր, 17,4 %-ը՝ խորվաթներ և 5,6 %-ը՝ հարավսլավներ։ Ազգային փոքրամասնությունների միջև երկրում ապրել են 0,2 % [[չեռնոգորցիներ]], 0,2 % [[գնչուներ]], 0,1 % [[ալբանացիներ]], 0,1 % [[ուկրաինացիներ]], 0,1 % [[սլովենացիներ]] և 0,1 % [[մակեդոնացիներ]]։ Երկրում նաև ապրում են [[հունգարացիներ]], [[իտալացիներ]], [[չեխեր]], [[լեհեր]], [[գերմանացիներ]], [[ռուսներ]], [[սլովենացիներ]], [[թուրքեր]], ռումինացիներ և այլք։ 2005 թվականի տվյալների համաձայն՝ բնակչության ավելի քան 10 %-ը կազմել են [[գնչուներ]]ը<ref name="БРЭ" />։

[[Սերբեր]]ն ու [[խորվաթներ]]ը դարերից ի վեր բնակվել են Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքում<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Кредер, А. А. |заглавие=Новейшая история 1945-1993: Учебное пособие для средней школы |год=1994 |издательство=Центр Гуманитарного Образования |страницы=156}}</ref>։ Բոսնիակները որպես ազգ կազմվել են իսլամցման քաղաքականության արդյունքում, որն անցկացվել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] կողմից<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Кашуба, М. С. и др. |заглавие=Государственная политика и современные межнациональные отношения в Югославии |год=1991 |место=М. |страницы=4}}</ref>։

=== Լեզուներ ===
[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի սահմանադրություն]]ը չի սահմանում պաշտոնական լեզուներ<ref>{{Ռուսերեն հոդված |автор=Faingold, Eduardo D. |заглавие=Language rights and language justice in the constitutions of the world |год=2004 |язык=en |издание={{Iw|Language Problems and Language Planning|Language Problems & Language Planning||Language Problems and Language Planning}} |тип=journal |том=28 |номер=1 |страницы=11-24 |doi=10.1075/lplp.28.1.03fai |issn=0272-2690 }}</ref><ref>{{Cite book |last=Sadurski |first=Wojciech |url=https://archive.org/details/rightsbeforecour00sadu |title=Rights Before Courts: A Study of Constitutional Courts in Postcommunist States of Central and Eastern Europe |publisher=Springer |year=2005 |isbn=1402030061 |page=[https://archive.org/details/rightsbeforecour00sadu/page/n357 342]}}</ref><ref name=Footitt>{{Cite book |last1=Footitt |first1=Hilary |title=Languages at War: Policies and Practices of Language Contacts in Conflict |last2=Kelly |first2=Michael |publisher=Palgrave Macmillan |year=2012 |isbn=0230368778 |location=Basingstoke |pages=111–120}}</ref>։ Սակայն հետազոտող Հիլարի Ֆուտիտը և Մայքլ Կելլին նշում են, որ Դեյոթյան համաձայնագիրը ստորագրվել է «բոսնիերենով, խորվաթերենով, անգլերենով և սերբերենով», և այդ իսկ պատճառով այդ լեզուները (բացի անգլերենից) «de facto համարվում են որպես երեք պաշտոնական լեզուներ»։ Բոսնիականի, սերբականի և խորվաթականի հավասար կարգավիճակը հաստատվել է [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի սահմանադրական դատարան|Սահմանադրական դատարանի]] կողմից [[2000 թվական]]ին<ref name=Footitt/><ref>{{Cite book |last=Greenberg |first=Robert David |url=https://archive.org/details/languageidentity0000gree |title=Language and Identity in the Balkans: Serbo-Croatian and its Disintegration |publisher=Oxford University Press |year=2004 |isbn=978-0-19-925815-4 |location=Oxford}}</ref>։ 2013 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ բնակչության 52,9 %-ը նշել են իրենց լեզուն բոսնիերենը 30,8 %-ը՝ սերբերենը և 14,5 %-ը՝ խորվաթերենը<ref name=autogenerated1 />։

[[Եվրոպական պաշտոնական լեզուների մագաղաթ]]ի համաձայն՝ Բոսնիա և Հերցեգովինան ճանաչում է հետևյալ փոքրամասնությունները լեզուները՝ [[ալբաներեն]], [[չեռնոգորերեն]], [[չեխերեն]], [[իտալերեն]], [[հունգարերեն]], [[մակեդոներեն]], [[գերմաներեն]], [[լեհերեն]], [[ռումիներեն]], [[սլովակերեն]], [[թուրքերեն]], [[ուկրաիներեն]], [[իդիշ]] և [[Լադինո (լեզու)|լադինո]]<ref name="charter-ratifications">{{Cite web |title=Council of Europe - List of ratifications of the Charter for regional/minority languages |url=http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG&VL=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=1&DF=&CL=ENG&VL=1 |archive-date=2015 թ․ սեպտեմբերի 18 |accessdate=2019 թ․ հուլիսի 15}}</ref>։ Գերմանալեզվական փոքրամասնությունը Բոսնիա և Հերցեգովինայում, հիմնականում, կազմված է Դանուբի շվաբիաներից, որոնք այս տարածքում բնակություն են հաստատել [[Հաբսբուրգյան միապետություն|Հաբսբուրգյան միապետության]] ժամանակ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո [[Տեղահանություն|տեղահանության]] և բռնի ասիմիլյացիայի պատճառով Բոսնիա և Հերցեգովինայի էթնիկ գերմանացիների թիվը զգալի նվազել է<ref>{{Cite web |author=Arbeitsgemeinschaft Deutscher Minderheiten |title=Deutsche Minderheit in Bosnien-Herzegowina – German minority in Bosnia and Herzegovina |url=http://agdm.fuen.org/mitglied-102/bosnia-and-herzegovina/ |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150925092959/http://agdm.fuen.org/mitglied-102/bosnia-and-herzegovina/ |archivedate=2015 թ․ սեպտեմբերի 25 |website=fuen.org}}</ref>։

=== Տարաբնակեցման համակարգ ===
{{See also|Բոսնիա և Հերցեգովինայի քաղաքների ցանկ}}
[[Պատկեր:BiH population density map 2013 by municipalities.png|մինի|Բնակչության խտություն (2013)]]
2013 թվականի մարդահամարի նախնական տվյալների համաձայն՝ [[բնակչության խտություն|բնակչության միջին խտությունը]] կազմել է 74,8 մարդ/կմ², [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ում՝ 90,9 մարդ/կմ², իսկ [[Սերբական Հանրապետություն]]ում՝ 53 մարդ/կմ²։ Բնակչության ամենամեծ խտությունն առկա է կենտրոնական շրջաններում և պետության հյուսիսային հատվածում<ref>См. стр. 7-11 предварительных результатов переписи 2013 года: {{Cite web |title=Preliminary results of the 2013 Census of Population, Households and Dwellings in Bosnia and Herzegovina |url=http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf |archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 23 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 1 |publisher=// bhas.ba |language=en}}</ref>։ Բնակչությունը կենտրոնացված է գետերի հովիտներում, իսկ լեռնային շրջանները քիչ են բնակեցված։ Ըստ 2003 թվականի տվյալների՝ քաղաքաբնակները կազմել են բնակչության 43 %-ը։ [[2001 թվական]]ին տնտեսության մեջ զբաղված է եղել ավելի քան 1 միլիոն մարդ<ref name="БРЭ" />։

1991 թվականի մարդահամարի համաձայն՝ Բոսնիա և Հերցեգովինայում հաշվվել է 5825 բնակավայր, որոնցից 39-ն ունեցել են ավելի քան 10 000 բնակչություն։ Քաղաքների ժամանակակից ցանցը կազմվել է XX դարում, երբ Սարաևոն եղել է պետության վարչական կենտրոնն ու խոշորագույն քաղաքը, [[Բանյա Լուկա]], [[Տուզլա]], [[Զենիցա]] և [[Մոստար]] քաղաքները համարվել են խոշոր շրջանային կենտրոններ, իսկ Բիհաչը, Պրիեդորը, [[Դոբոյ]]ը, Բրչկոն, [[Մոդրիչա]]ն և [[Տրեբինե]]ն՝ շրջանային կենտրոններ<ref>{{публикация|автор=Snježana, Musa|заглавие=Razmještaj naselja u BiH|издательство=Mostariensia|год=2005|страница=4, 5, 7}}</ref>։ [[Հերցեգովինա]]ն պետության ամենաքիչ ուրբանիզացված մարզն է<ref>{{публикация|автор=Snježana, Musa|заглавие=Razmještaj naselja u BiH|издательство=Mostariensia|год=2005|страница=10}}</ref>։

{{Բոսնիա և Հերցեգովինայի խոշորագույն քաղաքներ}}

== Սիմվոլիկա ==
[[Պատկեր:Coat of Arms of the Socialist Republic of Bosnia and Herzegovina.svg|ձախից|90px|մինի|ԲևՀ-ի զինանշանը (1946-1992)]]
'''[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի զինանշան]],''' Բոսնիա և Հերցեգովինայի պետական խորհրդանիշներից մեկը<ref>Đorđević, Jovan. Ustavno pravo FNRJ, Izd. Arhiva za pravne i društvene nauke, Beograd, 1953., str. 427.</ref>։ Զինանշանի ներկայիս տեսքն ընդունվել է [[1998]] թվականի մայիսի 18-ին, փոխարինելով նախկին զինանշանին։ Նախկին զինանշանն ընդունվել էր 1992 թվականին Բոսնիա և Հերցեգովինայի անկախության հռչակագրի ստորագրման հետ զուգընթաց (անկախություն [[Թուրքիա]]յից)<ref>{{публикация|автор=Filipović, Emir O.|заглавие=Grb i zastava Bosne i Hercegovine u 20. stoljeću|выпуск=28|ссылка=|место=Сараево|издание=Bosna franciskana. Časopis Franjevačke teologije|издательство=Franjevačka teologija Sarajevo|год=2008|страницы=104, 110, 111, 118, 125|issn=1330-7487}}</ref>։

'''[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի դրոշ]]ը''' Բոսնիա և Հերցեգովինայի պետական խորհրդանիշերից է։ Այն իրենից ներկայացնում է կապույտ ուղղանկյուն և մեջտեղից անհավասարաբար դեղին եռանկյունի՝ շրջապատված 9 սպիտակ աստղով։ Դեղին եռանկյունը խորհրդանշում է հիմնադիր ազգերը։ Եռանկյունու կողմերը խորհրդանշում են Բոսնիա և Հերցեգովինայի բնակչությունը կազմող երեք մեծագույն ազգային խմբերը՝ [[բոսնիացիներ]]ը, [[խորվաթներ]]ը և [[սերբեր]]ը։ Եռանկյունը նաև նման է Բոսնիա և Հերցեգովինայի ուրվագծին։ Սպիտակ, կապույտ և դեղին գույների համադրումը խորհրդանշում է խաղաղություն<ref>{{публикация|автор=Filipović, Emir O.|заглавие=Grb i zastava Bosne i Hercegovine u 20. stoljeću|выпуск=28|ссылка=|место=Сараево|издание=Bosna franciskana. Časopis Franjevačke teologije|издательство=Franjevačka teologija Sarajevo|год=2008|страницы=114, 118, 122|issn=1330-7487}}</ref>։ ''[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի օրհներգ]]ըն'' ընդունվել է [[1999]] թվականին՝ «Պետական օրհներգի մասին» օրենքով։ Երաժշտության հեղինակը Դուշան Շեստիչն է<ref>{{Cite web |title=Himna Bosne i Hercegovine |url=http://www.mvp.gov.ba/dobro_dosli_u_bih/zastava_grb_himna/?id=7262 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170205092717/http://www.mvp.gov.ba/dobro_dosli_u_bih/zastava_grb_himna/?id=7262 |archive-date=2017 թ․ փետրվարի 5 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 3 |publisher=// mvp.gov.ba}}</ref>։

== Սահմանադրական կարգ ==
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի պետական կարգ}}
Բոսնիա և Հերցեգովինան ըստ կառավարման ձևի [[Խորհրդարանական հանրապետություն]] է<ref name="БРЭ" />։ Պետական լեզուներն են [[բոսնիերեն]]ը, [[խորվաթերեն]]ը և [[սերբերեն]]ը<ref name="BiH"/>։ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Սահմանադրություն]]ը համարվում է [[Դեյոթյան համաձայնագիր|Դեյոթյան համաձայնագրի]] № 4 հավելվածն, որը ստորագրվել է 1995 թվականի դեկտեմբերի 14-ին [[Փարիզ]]ում։ [[Սերբական Հանրապետություն]]ը գոյություն ունի իր սեփական [[Սերբական Հանրապետության սահմանադրություն|Սահմանադրության]] հիման վրա, որն ընդունվել է 1992 թվականի սեպտեմբերի 14-ին<ref name="БРЭ" />։ Դեյոթյան համաձայնագիրը սահմանել է [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Գերագույն ներկայացուցից|Գերագույն ներկայացուցչի]] պաշտոնն, որն օժտված է բարձրագույն իշխանությամբ<ref name="idc-europe.org"/>։

=== Պետական կարգ ===
[[Պատկեր:Map Bih entities (ru).png|180px|մինի|ձախից|Կազմավորումներ և Բրչկո օկրուգ]]
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի վարչական բաժանում}}
Բոսնիա և Հերցեգովինան ըստ պետական կարգի [[դաշնություն]] է<ref name="БРЭ" />։ Նաև Բոսնիա և Հերցեգովինայում բացակայում են պետական մարմիններն, որոնք կոչվում են ''դաշնային''։ Ֆորմալ տեսանկյունից Բոսնիան ունիտար ապակենտրոնացված հանրապետություն է։ Սակայն բոսնիական կենտրոնական իշխանությունն այնքան թույլ է, որ Բոսնիայի գրականությունում այն հաճախ բնորոշվում է ոչ որպես դաշնային, այլ որպես [[կոնֆեդերացիա]]<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Моисеев, А. А. |заглавие=Суверенитет государства в международном праве: учебное пособие |год=2009 |издательство=Восток-Запад |страницы=75}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Романенко, С. А. |заглавие=Югославия |год=2000 |издательство=Московский общественный научный фонд |страницы=241}}</ref><ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Бухвальд, Е. М. |заглавие=Российский федерализм |год=2002 |издательство=Узорочье |страницы=20}}</ref>։

1995 թվականի [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի սահմանադրություն|Բոսնիա և Հերցեգովինայի սահմանադրության]] համաձայն՝ հանրապետությունը կազմված է երկու կազմավորումներից (էնտիտետներից)՝ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ից և [[Սերբական Հանրապետություն]]ից<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Лукина, Наталья. |заглавие=Босния и Герцеговина после Дейтона |год=2006 |издательство=Свободная мысль |страницы=132}}</ref><ref>См. статьи 1, 3 конституции Боснии и Герцеговины: {{Cite web |title=Ustav Bosne i Hercegovine |url=http://www.ccbh.ba/public/down/USTAV_BOSNE_I_HERCEGOVINE_bos.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303193315/http://www.ccbh.ba/public/down/USTAV_BOSNE_I_HERCEGOVINE_bos.pdf |archive-date=2016 թ․ մարտի 3 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 4 |publisher=// ccbh.ba}}</ref>։

=== Դատական համակարգ ===
Դատական համակարգն իր մեջ ներառում է Բոսնիա և Հերցեգովինայի սահմանադրական դատարանը, [[Սերբական Հանրապետություն|Սերբական Հանրապետության]] և [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն|Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնության]] [[Սահմանադրական դատարան|սահմանադրական]] և բարձրագույն դատարանները, Բոսնիա և Հերցեգովինայի դատարանը, 16 կանտոնային և շրջանային դատարանները և 51 համայնքային ու հիմնական դատարանը, ինչպես նաև [[Բանյա Լուկա]]յի Բարձրագույն առևտրական դատարանը<ref>{{Cite web |title=Sudski sistem Bosne i Hercegovine |url=http://pravosudje.ba/vstv/faces/kategorijevijesti.jsp?ins=10001&modul=7693&kat=7736&kolona=7742 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231071042/https://pravosudje.ba/vstv/faces/kategorijevijesti.jsp?ins=10001&modul=7693&kat=7736&kolona=7742 |archive-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 31 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 3 |publisher=// pravosudje.ba}}</ref>։

== Արտաքին քաղաքականություն ==
{{տես նաև|Բոսնիա և Հերցեգովինա և ՆԱՏՕ}}
[[Պատկեր:Sarajevo US Embassy.JPG|thumb|ձախից|ԱՄՆ-ի դեսպանությունը Սարաևոյում]]
Բոսնիա և Հերցեգովինան դիվանագիտական հարաբերություններ ունի (2016 թվականի սկզբին) աշխարհի 165 պետությունների հետ, բացառությամբ [[Մոնակո]]յի հետ Եվրոպայում և Աֆրիկայի, Ասիայի, Օվկիանիայի և Կենտրոնական Ամերիկայի մի շարք պետությունների հետ<ref name="mfa.ba"/>։ Բոսնիա և Հերցեգովինան դիվանագիտական ներկայացուցչություններ (2016 թվականի սկզբին) ունեն աշխարհի բոլոր մայրացամաքների 45 երկրներում, բացառությամբ [[Հարավային Ամերիկա]]յի։ Գերմանիայում, Իտալիայում, ԱՄՆ-ում և Թուրքիայում դեսպանատներից բացի նաև տեղակայված են գլխավոր հյուպատոսություններ, Խորվաթիայում բացված է մշակութային կենտրոն<ref>{{Cite web |title=Ambasade, konzulati i stalne misije BiH |url=http://www.mvp.gov.ba/ambasade_konzulati_misije/ambasade_konzulati_i_stalne_misije_bih/Default.aspx |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160126023550/http://www.mvp.gov.ba/ambasade_konzulati_misije/ambasade_konzulati_i_stalne_misije_bih/Default.aspx |archivedate=2016 թ․ հունվարի 26 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 6 |publisher=// mvp.gov.ba}}</ref>։ Բոսնիա և Հերցեգովինան նախկին [[Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն|Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետության]] հինգ պետություն-[[Պետությունների իրավահաջորդություն|հաջորդներից]] մեկն է<ref>{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina - Relations with the EU |url=http://ec.europa.eu/enlargement/potential-candidate-countries/bosnia_and_herzegovina/eu_bosnia_and_herzegovina_relations_en.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090126024355/http://ec.europa.eu/enlargement/potential-candidate-countries/bosnia_and_herzegovina/eu_bosnia_and_herzegovina_relations_en.htm |archivedate=2009 թ․ հունվարի 26 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 6 |publisher=// ec.europa.eu}}</ref>։ Պետությունն արտաքին քաղաքականություն է վարում հետևյալ գերակայություններին համապատասխան (2016 թվականի սկզբին)՝ ինտեգրացիա [[ՆԱՏՕ]], մասնակցություն [[ՄԱԿ]]-ում, [[Եվրոպայի Խորհուրդ]], [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|ԵԱՀԿ]], [[Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպություն]], [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն|ԱՀԿ]]-ի մեջ մտնելը<ref>{{Cite web |title=Obći pravci i prioriteti za provođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine |url=http://www.mvp.gov.ba/vanjska_politika_bih/osnovni_pravci_vanjske_politike_bih/?id=2 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160116224403/http://www.mvp.gov.ba/vanjska_politika_bih/osnovni_pravci_vanjske_politike_bih/?id=2 |archivedate=2016 թ․ հունվարի 16 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 6 |publisher=// mvp.gov.ba}}</ref>։ Երկրում հավատարմագրված են 97 օտարերկրյա դեսպանություններ<ref>{{Cite web |title=Ambasade u BiH |url=http://www.mvp.gov.ba/ambasade_konzulati_misije/ambasade_u_bih/Default.aspx |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160126021607/http://www.mvp.gov.ba/ambasade_konzulati_misije/ambasade_u_bih/Default.aspx |archivedate=2016 թ․ հունվարի 26 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 6 |publisher=// mvp.gov.ba}}</ref>։

2016 թվականի փետրվարի 15-ին Բոսնիայի նախագահ Դրագան Չովիչը պաշտոնապես [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի մտնելը Եվրոպական միություն|դիմում է ներկայացրել ԵՄ մուտք գործելու համար]]։ 2016 թվականի սեպտեմբերի 20-ին ԵՄ-ի անդամ երկրները պաշտոնապես ընդունել են այդ դիմումը<ref>https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/20190529-albania-report.pdf</ref>։

== Զինված ուժեր ==
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի զինված ուժեր}}
Բոսնիա և Հերցեգովինայի զինված ուժերը կազմավորվել են [[2005 թվական]]ին Բոսնիա և Հերցեգովինա Ֆեդերացիայի բանակի և Սերբիայի Հանրապետության բանակի հիման վրա։ Դրան նախորդել է Դեյոթյան համաձայնագրով ընդունված 1995 թվականի Բոսնիա և Հերցեգովինայի Հանրապետության բանակի և Խորվաթիայի պաշտպանության խորհրդի միաձուլումը<ref name="doktrina">См. стр. 3 Военной доктрины Боснии и Герцеговины: {{Cite web |title=Vojna doktrina |url=http://www.mod.gov.ba/files/file/dokumenti/vojnadoktrina/vojnadoktrina.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180920175645/http://www.mod.gov.ba/files/file/dokumenti/vojnadoktrina/vojnadoktrina.pdf |archivedate=2018 թ․ սեպտեմբերի 20 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 4 |publisher=Министерство обороны Боснии и Герцеговины |language=bs}}</ref><ref>См. статью 6 закона об обороне Боснии и Герцеговины от 2005 года: {{Cite web |title=Zakon o odbrani Bosne i Hercegovine |url=http://www.mod.gov.ba/files/file/zakoni/Zakon-o-odbrani-bs.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180403214419/http://www.mod.gov.ba/files/file/zakoni/Zakon-o-odbrani-bs.pdf |archivedate=2018 թ․ ապրիլի 3 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 4 |publisher=Парламентская ассамблея Боснии и Герцеговины |language=bs}}</ref>։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի զինված ուժերում հաշվվում են 16 000 մարդ<ref>{{Cite web |title=Сколько служат и не служат в армиях мира |url=http://www.kommersant.ru/doc/841002 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 4 |publisher=// kommersant.ru}}</ref>։ Նրանցից 10 000-ը պրոֆեսիոնալ զինծառայող, 5 000-ը՝ պահեստային և 1 000-ը՝ քաղաքական գործիչ են<ref>{{Cite web |title=Nadležnosti u lancu komandovanja i kontrole nad OS BiH |url=http://www.mod.gov.ba/o_nama/nadleznosti/?id=21719 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304055239/http://www.mod.gov.ba/o_nama/nadleznosti/?id=21719 |archivedate=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 4 |publisher=// mod.gov.ba}}</ref><ref>См. стр. 14: {{Cite web |date=2011 |title=Brošura Ministarstva obrane i Oružanih snaga BiH |url=http://www.mod.gov.ba/files/file/maj_2011/brosura_hr-1.pdf |language=bs}}</ref>։ Բանակի 45,9 %-ը բոսնիացիներ են, 33,6 %-ը՝ [[սերբեր]], 19,8 %-ը՝ [[խորվաթներ]], 0,7 %-ը՝ այլ զինծառայողներ<ref>{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html |archive-date=2018 թ․ մարտի 15 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 4 |publisher=// cia.gov}}</ref><ref>{{Cite web |title=Namjenska industrija BiH: KSA i Švicarska najbolji kupci |url=http://www.oslobodjenje.ba/ekonomija/namjenska-industrija-bih-ksa-i-svicarska-najbolji-kupci |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304190238/http://www.oslobodjenje.ba/ekonomija/namjenska-industrija-bih-ksa-i-svicarska-najbolji-kupci |archivedate=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 8 |publisher=// oslobodjenje.ba}}</ref>։

Բոսնիա և Հերցեգովինան [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|ԵԱՀԿ]]-ի և Հարավարևելյան Եվրոպայի հաստատության համաձայնության անդամ է<ref name="doktrina" /><ref>{{Cite web |title=Босния и Герцеговина получила План действий по членству в НАТО |url=http://lenta.ru/news/2010/04/23/bosnia/ |accessdate=2015 թ․ դեկտեմբերի 20 |publisher=// lenta.ru}}</ref>։

== Տնտեսություն ==
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի տնտեսություն}}

'''Առավելություններ'''՝ հաջող անցել է կայուն շուկայական տնտեսության։ Ցածր [[գնաճ]] (1.4 %)<ref name="imfBH">{{Cite web |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=77&pr.y=9&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=963&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CPCPIPCH&grp=0&a= |accessdate=2019 թ․ ապրիլի 11 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref>: Տնտեսության համեմատաբար բարձր զարգացման տեմպեր (Եվրոպայի միջինից ավելին), և ցածր պետական պարտք (Եվրոպայի միջինից ցածր)<ref name="vecernji.ba"/>։ Համեմատար էժան, և Եվրոպայի այլ երկրների հետ համեմատած լավ կրթված աշխատանքային դաս<ref name="seenews.com"/>։

'''Թույլ կողմեր'''՝ աղքատ հումքային բազա։ Ուժեղ կոռուպցիա։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր երկրում գործազրկության մակարդակն ամենաբարձրն է։ Արդյունաբերական արտադրանքը նվազել է 85% -ով<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Кашуба, М. С. и др. |заглавие=Государственная политика и современные межнациональные отношения в Югославии |год=1991 |место=М. |страницы=47}}</ref>, ըստ տարբեր աղբյուրների, ընդհանուր նյութական վնասը կազմել է 20-80 մլրդ [[ԱՄՆ դոլար|դոլար]]։ 1998 թվականին երկրի ՀՆԱ-ն նվազել է ավելի քան 75% -ով։ [[1995 թվական]]ից սկսած, երկրի տնտեսությունը վերականգնելու համար տրամադրվել է լայնածավալ միջազգային օգնություն<ref name="rtvbn.com"/><ref name="oslobodjenje.ba"/>։

1994-ից մինչև 2014 թվականն ուղղակի ներդրումիների ծավալը կազմել է 6 մլրդ եվրո, այդ թվում Ավստրիայի կողմից՝ 1,3 մլրդ եվրո, Սերբիայի կողմից՝ 1,1 մլրդ, Խորվաթիայի՝ 780 մլն<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Кашуба, М. С. и др. |заглавие=Государственная политика и современные межнациональные отношения в Югославии |год=1991 |место=М. |страницы=13, 49}}</ref>, Ռուսաստանի՝ 518 մլն, Սլովենիայի՝ 462 մլն, Գերմանիայի 326 մլն, [[Շվեյցարիա]]յի՝ 278 մլն, [[Նիդեռլանդներ]]ի՝ 235 մլն, [[Մեծ Բրիտանիա]]յի՝ 180 մլն, [[Լյուքսեմբուրգ]]ի՝ 169 մլն<ref>{{Cite web |title=Direktna strana ulaganja ( DSU ) - stanje i performanse |url=http://www.fipa.gov.ba/informacije/statistike/investicije/default.aspx?id=180&langTag=bs-BA |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200120125244/http://www.fipa.gov.ba/informacije/statistike/investicije/default.aspx?id=180&langTag=bs-BA |archive-date=2020 թ․ հունվարի 20 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 9 |publisher=// fipa.gov.ba}}</ref>։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի արտաքին առևտրի աշխարհագրական բաշխում (2014 թվական)<ref>Максакова М. А. Тенденции развития экономического сотрудничества России и стран Западных Балкан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - М., 2015. - С. 40 - 41. Режим доступа: http://mgimo.ru/science/diss/maksakova-ma.php</ref>`
* [[ԵՄ]] երկրներ - 64,0 % (10,7 մլրդ դոլար),
* [[Ռուսաստան]] - 5,5 % (0,9 մլրդ դոլար),
* [[Չինաստան]] - 5,5 % (0,9 մլրդ դոլար),
* [[Թուրքիա]] - 3,3 % (0,6 մլրդ դոլար),
* [[Ամերիկա]]յի երկրներ - 3,3 % (0,6 մլրդ դոլար),
* [[Աֆրիկա]]յի երկրներ - 0,8 % (0,1 մլրդ դոլար)։

=== Ընդհանուր ցուցանիշներ ===
[[Պատկեր:Банк Боснии и Герцеговины.jpg|մինի|[[Բոսնիա և Հերցեգովինայի կենտրոնական բանկ|Կենտրոնական բանկ]]]]
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից ի վեր երկրում գործազրկության մակարդակն առավելագույնի էր հասել։ Արդյունաբերական արտադրանքը նվազել է 85% -ով, ըստ տարբեր աղբյուրների, ընդհանուր նյութական վնասը կազմել է 20-80 մլրդ [[ԱՄՆ դոլար|դոլար]]։ [[1995 թվական]]ից սկսած, երկրի տնտեսությունը վերականգնելու համար տրամադրվել է լայնածավալ միջազգային օգնություն<ref>{{Cite web |last=Ciric |first=Aleksandar |title=A Divided Bosnia, January 29, 1996 |url=http://www.scc.rutgers.edu/serbian_digest/225/t225-4.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130905174221/http://www.scc.rutgers.edu/serbian_digest/225/t225-4.htm |archive-date=2013 թ․ սեպտեմբերի 5 |accessdate=2016 թ․ փետրվարի 12 |df=dmy-all}}</ref>։

Ժամանակակից Բոսնիա և Հերցեգովինան վերաբերվում է Եվրոպայի քիչ զարգացած տնտեսություններին<ref name="БРЭ" />։ [[2009 թվական]]ին [[ՀՆԱ]]-ի չափը կազմել է 16,202 մլրդ [[ԱՄՆ դոլար]]<ref name="GF"/>։ Ըստ [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|ԱՄՀ]]-ի [[2015 թվական]]ի տվյալների՝ Բոսնիա և Հերցեգովինան վերաբերվել է զարգացող երկրներին<ref>См. стр. 152 «Мирового экономического положения»: {{Cite web |title=World Economic Outlook |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/pdf/text.pdf |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// imf.org}}</ref>։ [[Համաշխարհային տնտեսական ֆորում|ՀՏՖ]]-ի [[Համաշխարհային մրցունակության զեկույց|Մրցունակության զեկույցում]] Բոսնիա և Հերցեգովինան զբաղեցրել է 11-րդ հորիզոնականն՝ առաջ անցնելով Աֆրիկայի աղքատ երկրներից<ref>{{Cite web |title=Competitiveness Rankings |url=http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2015-2016/competitiveness-rankings/ |accessdate=2016 թ․ հունվարի 9 |publisher=// reports.weforum.org}}</ref>։ 2015 թվականի դեկտեմբերի ''[[Forbes]]''-ի տվյալների համաձայն՝ երկիրն ունի [[անցումային տնտեսություն]], որը կախված է մետաղի, մանածագործվածքի, կահույքի, էլեկտրոէներգիայի արտահանումից, ինչպես նաև օտարերկրյա օգնությունից և փողային փոխանցումներից։ Պետական պարտքը կազմում է ՀՆԱ-ի 45 %, գործազրկությունը՝ 43,9 %, թղթադրամի արժեքազրկումը՝ 0,9 %<ref>{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina. Profile |url=https://www.forbes.com/places/bosnia-and-herzegovina/ |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// forbes.com}}</ref>: [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|ԱՄՀ]]-ի ըստ 2014 թվականի՝ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն կազմել է ԱՄՆ-ի 9833 դոլար<ref>{{Cite web |title=Report for Selected Countries and Subjects |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?sy=2012&ey=2014&sic=1&sort=country&ds=,&br=1&pr1.x=41&pr1.y=10&c=512,668,914,672,612,946,614,137,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,453,960,968,423,922,935,714,128,862,611,135,321,716,243,456,248,722,469,942,253,718,642,724,643,576,939,936,644,961,819,813,172,199,132,733,646,184,648,524,915,361,134,362,652,364,174,732,328,366,258,734,656,144,654,146,336,463,263,528,268,923,532,738,944,578,176,537,534,742,536,866,429,369,433,744,178,186,436,925,136,869,343,746,158,926,439,466,916,112,664,111,826,298,542,927,967,846,443,299,917,582,544,474,941,754,446,698,666&s=PPPPC&grp=0&a= |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// imf.org}}</ref> կամ ըստ Համաշխարհային բանկի տվյալների՝ ԱՄՆ-ի 9891 դոլար (աշխարհի երկրների միջև 104-րդ և 102-րդ տեղերը համապատասխանաբար)<ref>{{Cite web |title=GDP per capita, PPP (current international $) |url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD?order=wbapi_data_value_2014+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=desc |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// data.worldbank.org}}</ref>։

2014 թվականին ներմուծումը կազմել է 16,199 մլն [[փոխարկելի մարկ]], արտահանումը՝ 8,684 մլն, իսկ արտաքին առևտրի հաշվեկշիռը՝ −7,515 մլն<ref>{{Cite web |title=Annual Indicators |url=http://www.bhas.ba/?lang=en |accessdate=2016 թ․ հունվարի 9 |publisher=// bhas.ba}}</ref>։ 2013 թվականի ներմուծման հիմնական ապրանքներն են էլեկտրոէներգիան, ալյումինի ձուլվածքը, երկաթի ձույլերը, պողապտը, կանացի կոշիկը և այլն։ Արտահանման հիմնական ապրանքներն են նաֆթը և նավթամթերքները, դեղորայքը, քարածուխը և մարդատար ավտոմոբիլները։ Արտաքին առևտրի ներմուծման (2013) հիմնական գործընկերներն են [[Գերմանիա]]ն, [[Խորվաթիա]]ն, [[Իտալիա]]ն, [[Սերբիա]]ն և [[Ավստրիա]]ն, իսկ արտահաման՝ Խորվաթիան, Գերմանիան, [[Ռուսաստան]]ը, Սերբիան և Իտալիան<ref>См. стр. 62: {{Cite web |title=BiH u brojevima 2014 |url=http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BHB_2014_001_01_bh.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190530133838/http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BHB_2014_001_01_bh.pdf |archive-date=2019 թ․ մայիսի 30 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 9 |publisher=// bhas.ba}}</ref>։

'''ՀՆԱ-ի աճ''' ([[Համաշխարհային բանկ]]ի տվյալներով)<ref>{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina. GDP growth (annual %) |url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries/BA?display=graph |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// data.worldbank.org}}</ref>
{| class="standard"
 !Թվական
 !2006
 !2007
 !2008
 !2009
 !2010
 !2011
 !2012
 !2013
 !2014
 |-
 !%
 |6,5
 |6,0
 |5,6
 |2,7|−2,7
 |0,8
 |1,0
 |1,2|−1,2
 |2,5
 |0,8
 |}

== Ֆինանսական համակարգ ==
[[Պատկեր:BBI Shopping and Business Center.jpg|250px|մինի|ձախից|''BBI'' առևտրի և բիզնես կենտրոն, նաև ''al-jazeera Balkans''-ի [[գլխադասային գրասենյակ]]ը]]
[[Փոխարկելի մարկ]]ը Բոսնիա և Հերցեգովինայի ազգային [[արժույթ]]ն է։ 1 փոխարկելի մարկը հավասար է 100 [[ֆենինգ]]ի ({{lang2|bs|hr|feninga}}, {{lang-sr|фенинга}}): Մարկի փոխարժեքի պահպանման համար Բոսնիան և Հերցոգովինան օգտագործում է [[Արժույթային խորհուրդ|Արժույթային խորհրդի]] ռեժիմն, որի ժամանակ մարկի փոխարժեքը կապվում է եվրոյի հետ (կոդ [[ISO 4217]] - EUR)՝ 1,95583։1 հարաբերակցությամբ {{sfn|МВФ|2011|loc=[http://www.imf.org/external/np/mfd/er/2008/eng/0408.htm De Facto Classification of Exchange Rate Regimes and Monetary Policy Frameworks]}}<ref>{{Cite web |title=Novčanice i kovanice KM |url=http://www.cbbh.ba/index.php?id=19&lang=bs |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160521072010/http://www.cbbh.ba/index.php?id=19&lang=bs |archivedate=2016 թ․ մայիսի 21 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// cbbh.ba}}</ref>։

Երկրում (2016 թվականի սկզբին) գործում են 27 մասնավոր բանկ, որոնցից կեսի գլխավոր գրասենյակները գտնվում են Սարաևոյում։ 2014 թվականի խոշորագույն բանկերն են եղել ''[[UniCredit]]''-ի երկու դուստր բանկերը, ''[[Raiffeisen Zentralbank]]''-ի դուստր բանկը, ''[[Intesa Sanpaolo]]''-ի դուստր իտալական բանկը, ''NLB Razvojna banka'' և ''Nova banka''<ref>См. стр. 20, 21: {{Cite web |title=SEE TOP 100. Southeast Europe's biggest companies |url=http://top100.seenews.com/wp-content/uploads/2015/10/SeeNewsTOP100SEE-2015.pdf |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// top100.seenews.com}}</ref>: Օտարերկրյա բանկերից են նաև ավստիրական ''Hypo Group Alpe Adria'' ու ''[[Erste Bank]]'' և ռուսական [[Սբերբանկ]]ը<ref>{{Cite web |title=Banke u BiH |url=http://www.cbbh.ba/index.php?id=7&lang=bs |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160113075747/http://cbbh.ba/index.php?id=7&lang=bs |archivedate=2016 թ․ հունվարի 13 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 7 |publisher=// cbbh.ba}}</ref>։

=== Արդյունաբերություն ===
[[Պատկեր:Rafinerija2.jpg|մինի|Մոտորային յուղերի գործարան [[Մոդրիչա]]յում]]
[[1960-ական թվականներ]]ին Բոսնիա և Հերցեգովինային ընկնում է ամբողջ Հարավսլավիայի երկաթե հանքաքարի արդյունահանման 99% և [[կոքս]]ի արտադրության 100%, [[Ածուխ|ածխի]] արտադրության 40%, [[թուջ]]ի արտադրության 2/3 և [[պողպատ]]ի ձուլման 50% բաժինը։ Բոսնիա և Հերցեգովինան Հարավսլավիայում առաջին տեղն է զբաղեցրել փայտամշակման արդյունաբերության արտադրությամբ և մեծ դերակատարություն է ունեցել քիմիական արդյունաբերության մեջ (Հարավսլավիայում միայն Բոսնիա և Հերցեգովինայում կար [[Նատրիումի հիդրոկարբոնատ|սոդա]]յի (Լուկավաց) և [[քլոր]]ի արտադրություն)։

2014 թվականի Բոսնիա և Հերցեգովինայի արդյունաբերության կառուցվածքում բնական հանածոների հանույթին ընկնում էր արտադրանքի մոտավորապես 5 %-ը, [[Վերամշակող արդյունաբերություն|վերամշակող արդյունաբերությանը]]՝ մոտավորապես 74 %, էլեկտրաէներգիայի, գազի, գոլորշու արտադրությանը և մատակարարմանը՝ մոտավորապես 20 %<ref>См. стр. 2: {{Cite web |title=Proizvodnja i prodaja industrijskih proizvoda u BiH (prodkom) 2014., prvi rezultati |url=http://www.bhas.ba/saopstenja/2015/IND_PROIZ_PROD_2014_001_01_BiH.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190530173802/http://www.bhas.ba/saopstenja/2015/IND_PROIZ_PROD_2014_001_01_BiH.pdf |archive-date=2019 թ․ մայիսի 30 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 8 |publisher=// bhas.ba}}</ref>։

2000 թվականի սկզբին գերմանական ''[[Volkswagen]]''-ի և Չեխիայի ''Skoda''-ի աջակցությամբ գործարկվեց ավտոմեքենաների արտադրությունն, որը նրանց ցածր գնի պատճառով մեծ պահանջարկ ունի հարևան երկրներում։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի արդյունաբերության մեջ հիմնական ներդրողներից մեկը [[Սլովենիա]]ն է։ [[2004 թվական]]ին ավտոմեքենաշինության հիմնական կենտրոններից են եղել [[Սարաևո]]ն, [[Մոստար]]ը և [[Տեշան]]ը։ Մետալուրգիական խոշոր ընկերություններն էին Զենիցայի պողպատաձուլական գործարանը, Մոստարի ալյումինի կոմբինատը և Զվորնիկի ալյումինիումի գործարանը։ Աստիճանաբար երկրում աճում են հանքարդյունաբերությունը, մետալուրգիական և նավթավերամշակման ոլորտները, նաև աճում է տեքստիլ արդյունաբերության, ավտոմեքենաների բաղադրիչ մասերի, ավիացիոն արդյունաբերության և կենցաղային սարքերի արտադրությունը։ Թեթև արդյունաբերության խոշորագույն կենտրոնը Սարաևոն էր<ref name="БРЭ" />։

=== Գյուղատնտեսություն ===
[[Պատկեր:Popovo Polje.JPG|մինի|Պոպովո Պոլե]]
Գյուղատնտեսական նշանակության հողերը զբաղեցնում են ավելի քան երկու միլիոն հեկտար տարածք (պետության տարածքի ավելի քան 40 %), որոնց մեծ մասը զբաղեցնում են վարելահողերը և պարտեզները, ամենաքիչը՝ այգիները և խաղողի այգիները, ինչպես նաև մարգագետինները և արոտավայրերը։ Բանջարեղենը և կարտոֆիլն աճեցվում է ամբողջ երկրով։ Գյուղատնտեսական հողատարածքները հիմնականում տեղակայված են գետային հովիտներում։ Մրգատու այգիները տեղակայված են Սավա գետից հարավ ընկած բլուրներում։ Հերցեգովինայի հարավարևմտյան հատվածում աճեցնում են խաղող և ծխախոտ, ինչպես նաև բոստանային կուլտուրաներ, դեղձեր, ծիրաններ, ձիթապտուղներ, մանդարիններ, կեռասներ, թուզեր։ Գինեգործության կենտրոնը [[Մոստար]]ի շրջանն է<ref name="БРЭ" />։

[[2014 թվական]]ին գյուղատնտեսական հողատարածքները կազմել են 1,011 մլն հա, որից 501 հազ. հա ցանքատարածություններ (որոնց թվում 300 հազար հա Սերբական Հանրապետության տաևածք, 185 հազար հա Բևհ Դաշնության և 13 հազար հա Բրչկո օկրուգի)։ [[2013 թվական]]ին Բոսնիա և Հերցեգովինայում ցանվել էր 62 հազար [[հեկտար]] [[ցորեն]] (անքան, որքան նախորդ տարի), 176 հազար հա [[եգիպտացորեն]] ([[2012 թվական]]ի համեմատ 10%-ով պակաս)։ [[2012 թվական]]ին հավաքվել է 208 հազար [[տոննա]] ցորեն և 500 հազար տոննա եգիպտացորեն<ref>{{Cite web |date=17.05.2013 |title=Босния и Герцеговина: Урожай кукурузы может намного превысить прошлогодний |url=http://www.zol.ru/z-news/showlinks.php?id=93757 |accessdate=2014 թ․ հունվարի 25 |publisher=Зерно Онлайн}}</ref>։ [[2011 թվական]]ին երկրում պտղատու ծառերի թիվը գնահատվել է 30 մլն, մրգերի տարեկան արտադրությունը` 320 հազար տոննա։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, երկիրը 100 միլիոն դոլարի վերամշակման միրգ և մթերք է ներկրում ։ Մրգերի արդյունաբերական վերամշակումը հիմնականում ներառում է [[Չրեր|չորացրած մրգեր]]ի, [[հյութ]]ի [[խտանյութ]]երի և [[ջեմ]]երի արտադրությունը։ Այս ոլորտում կան երկու խոշոր արտադրողներ (''Vegafruit'', Մալայա Բրեսնիցա և ''Vitaminka'', [[Բանյա Լուկա]]), որոնք մրգերից և բանջարեղենից արտադրում են տարեկան մոտ 25 հազար տոննա արտադրանք<ref>{{Cite web |author=fruitnews.ru |date=05.04.2011 |title=Босния и Герцеговина, Агропром |url=http://polpred.com/?ns=1&ns_id=310926 |accessdate=2014 թ․ հունվարի 25 |publisher=polpred.com}}</ref>։ Անասնաբուծության հիմքն է թռչնաբուծությունը և ոչխարների, խոզերի և կովերի բուծումը<ref>См. стр. 11, 12, 16, 17, 19, 21, 22, 25: {{Cite web |title=Godišnje izvješće iz oblasti poljoprivrede, ishrane i ruralnog razvoja u BiH za 2014. godinu |url=http://www.mvteo.gov.ba/izvjestaji_publikacije/izvjestaji/default.aspx?id=7577&langTag=bs-BA |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160126213318/http://www.mvteo.gov.ba/izvjestaji_publikacije/izvjestaji/default.aspx?id=7577&langTag=bs-BA |archivedate=2016 թ․ հունվարի 26 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 9 |publisher=// mvteo.gov.ba}}</ref>։

== Տրանսպորտ ==
{{main|Տրանսպորտը Բոսնիա և Հերցեգովինայում}}
[[Պատկեր:NERETVA RIVER BRIDGES, BOSNIA.jpg|ձախից|120px|մինի|Երկաթուղային կամուրջ Ներետվայի վրա]]
A1 ավտոմայրուղին անցնում է Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքով։ Այն E73 եվրոպական երթուղու ամենաերկար հատվածն է, որը Կենտրոնական Եվրոպան կապում է Ադրիատիկ ծովի հետ։ Բացի այդ, E661, E761, E762 եվրոպական երթուղիներն անցնում են երկրի տարածքով։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքի վրա կառուցվել է 22,926 [[կմ]] ճանապարհ, այդ թվում՝ 19,426 կմ պինդ ծածկով ճանապարհներ և 3,500 կմ՝ գրունտային ծածկով ճանապարհներ<ref>{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=Ii_wAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false |автор=Lindov, Osman. |заглавие=Sigurnost u cestovnom saobraćaju |год=2008 |издательство=Faculty of Traffic and Communications University of Sarajevo |страницы=23}}</ref>։ Լեռնային ճանապարհների մեծ մասը ցածր թողունակությունով է<ref name="БРЭ" />։

Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքում գոյություն ունի 601 կմ երկաթուղային ուղի, 1435 մմ երկաթուղագծի լայնությամբ<ref>{{Cite web |title=Dužina pruga |url=http://www.zfbh.ba/zfbhbax/index.php?option=com_content&task=view&id=26&Itemid=106 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160811072020/http://www.zfbh.ba/zfbhbax/index.php?option=com_content&task=view&id=26&Itemid=106 |archivedate=2016 թ․ օգոստոսի 11 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// zfbh.ba}}</ref>, ներառյալ 392 կմ էլեկտրաֆիկացված ուղիները։ Երկաթուղային ցանցը 1992 թվականից սպասարկում են երկու ընկերություններ. Սերբիական Հանրապետության տարածքում` ''Željeznice Republike Srpske (ŽRS)'', իսկ Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնությունյի տարածքում` ''Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine (ŽFBH)'': Երկաթուղային ճանապարհները երկիրը կապում են Խորվաթիայի հետ հյուսիսում, արևմուտքում և հարավում և Սերբիայի հետ արևելքում<ref>{{Cite web |title=Mapa pruga |url=http://www.zrs-rs.com/mapa-pruga |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200806104316/https://zrs-rs.com/mapa-pruga |archive-date=2020 թ․ օգոստոսի 6 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// zrs-rs.com}}</ref>։ 19-20 դարերում երկաթուղային Գաբելա-Զելենիկա գիծը կապում էր երկիրը [[Չեռնոգորիա]]յի հետ<ref>{{Cite web |title=Međunarodne veze |url=http://www.zfbh.ba/zfbhbax/index.php?option=com_content&task=view&id=56&Itemid=91 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170701184410/http://www.zfbh.ba/zfbhbax/index.php?option=com_content&task=view&id=56&Itemid=91 |archivedate=2017 թ․ հուլիսի 1 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// zfbh.ba}}</ref>։

Բոսնիա և Հերցեգովինայում կան 24 օդանավակայաններ, որոնցից 7-ը կարծր մակերեսով, 17-ը՝ հողային ծածկով, ինչպես նաև 6 ուղղաթիռի վայրէջքային հարթակներ։ Երկրում գործում են 4 միջազգային օդանավակայաններ՝ [[Բանյա Լուկա (օդանավակայան)|Բանյա Լուկա]]<ref>{{Cite web |title=Kontakt |url=http://www.banjaluka-airport.com/index.php/lat/2013-01-11-22-29-52 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160221103547/http://www.banjaluka-airport.com/index.php/lat/2013-01-11-22-29-52 |archivedate=2016 թ․ փետրվարի 21 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// banjaluka-airport.com}}</ref>, [[Մոստար (օդանավակայան)|Մոստար]]<ref>{{Cite web |title=Red letenja |url=http://www.mostar-airport.ba/download/monthly-flight-shedule.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160331115252/http://mostar-airport.ba/download/monthly-flight-shedule.pdf |archivedate=2016 թ․ մարտի 31 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// mostar-airport.ba}}</ref>, [[Սարաևո (օդանավակայան)|Սարաևո]]<ref>{{Cite web |title=Red letenja |url=http://www.sarajevo-airport.ba/timetable.php?vrsta=redovni&podvrsta=odlasci |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160328084127/http://sarajevo-airport.ba/timetable.php?vrsta=redovni&podvrsta=odlasci |archivedate=2016 թ․ մարտի 28 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// sarajevo-airport.ba}}</ref> և [[Տուզլա (օդանավակայան)|Տուզլա]]<ref>{{Cite web |title=Osnovne karakteristike aerodroma |url=http://tuzla-airport.ba/bs/osnovne-karakteristike-aerodroma/ |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160111095721/http://tuzla-airport.ba/bs/osnovne-karakteristike-aerodroma/ |archivedate=2016 թ․ հունվարի 11 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// tuzla-airport.ba}}</ref>։ 1994-ից 2015 թվականներին գործել է ''[[B&H Airlines]]'' ավիաընկերությունը<ref>{{Cite web |title=BH Airlines. Head Office |url=http://www.bhairlines.ba/site_v3/en/faq.php?id_kat=7 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// bhairlines.ba}}</ref><ref>{{Cite web |title=B&H Airlines |url=http://www.airlinehistory.co.uk/Europe/Bosnia_Herzegovina/Airlines.asp |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// airlinehistory.co.uk}}</ref>։ Բոսնիա և Հերցեգովինայի գետի ցանցի հիմքն են Սավայի աջ վտակներն, որոնց միջոցով անցում է բացվում դեպի միջինդանուբյան դաշտավայրը և Ներետվայի հովիտն՝ ապահովելով ելք դեպի [[Ադրիատիկ ծով]]։ Սավայով դեպի Խորվաթիա ջրային ուղին բաց է, բայց հազվադեպ է օգտագործվում։ Սավան ունի հետևյալ նավահանգիստները՝ [[Գրադիշկա (Բոսնիա և Հերցեգովինա)|Գրադիշկա]], Բրոդ, Շամաց, Բրչկո, Օրաշյե<ref name="CIA">{{Cite web |title=Bosnia and Herzegovina |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html |archive-date=2018 թ․ մարտի 15 |accessdate=2014 թ․ հունվարի 23 |publisher=World Factbook |language=en}}</ref>։

== ԶԼՄ ==
Բոսնիա և Հերցեգովինայի տպագրական հրատարակությունները գտնվում են մասնավոր ձեռքերում<ref name="Media">{{Cite web |title=Media Landscapes. Bosnia and Herzegovina |url=http://ejc.net/media_landscapes/bosnia-and-herzegovina |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304053605/http://ejc.net/media_landscapes/bosnia-and-herzegovina |archivedate=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// ejc.net}}</ref>։ Ըստ 2016 թվականի հունվարի տվյալների՝ երկրում հրատարակվում էին 10 ամենօրյա թերթեր<ref name="Media" />։ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ում գտնվում են 59 ամսագրեր, որոնց թվում են Սարաևոյի «Սլոբոդնա Բոսնա» և ''BH Dani'' հրատարակությունները, և [[Սերբական Հանրապետություն]]ում 48 ամսագրեր, 8 նորությունների գործակալություններ<ref>{{Cite web |title=Štampani mediji u BiH |url=http://www.vzs.ba/index.php?option=com_content&view=category&id=5&Itemid=8 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160123172548/http://www.vzs.ba/index.php?option=com_content&view=category&id=5&Itemid=8 |archivedate=2016 թ․ հունվարի 23 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// vzs.ba}}</ref>։

2009 թվականի տվյալների համաձայն՝ երկրում հաղորդում էին տարբեր մակարդակի ավելի քան 45 հեռուստատեսական կայաններ։ «Բոսնիա և Հերցեգովինայի ռադիոյի և հեռուստատեսության» կազմում հաղորդում են երեք հեռուստաալիք՝ «Դաշնային հեռուստատեսություն»-ը [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ում, ''ՎՆՏ 1''-ը և «Սերբական Հանրապետության հեռուստատեսություն»-ը [[Սերբական Հանրապետություն]]ում<ref name="Media" />։ Սարաևոյում տեղակայված է քաթական «Ալ Ջազիրա» հեռուստաալիքի կենտրոնական ստուդիան, որը հաղորդում էր նախկին Հարավսլավիայի երկրներում [[սերբախորվաթերեն]]ով<ref>{{Cite web |title=O nama |url=http://balkans.aljazeera.net/site-page/o-nama |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160206202018/http://balkans.aljazeera.net/site-page/o-nama |archivedate=2016 թ․ փետրվարի 6 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// balkans.aljazeera.net}}</ref>։

== Կրթություն և գիտություն ==
[[Պատկեր:Faculty of Humanities, University of Mostar (1).jpg|մինի|ձախից|Մոստարի համալսարան]]
{{main|Կրթությունը Բոսնիա և Հերցեգովինայում}}
Կրթական համակարգը կազմված է հաստատություններից, որոնք նախատեսված են 3-ից 7 տարեկան երեխաների համար, պարտադիր դպրոցներից 7-ից մինչև 11 տարեկան և 11-ից մինչև 15 տարեկան երեխաների համար, ընդհանուր միջնակարգ դպրոցներից և գիմնազիաներից 15-ին մինչև 19 տարեկան ուսանողների համար, մասնագիտական միջնակարգ դպրոցներից, պրոֆեսիոնալ-զանազանտեխնիկական դպրոցներից և համալսարաններից։ 1966 թվականից գործում է [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի գիտությունների և արվեստի ակադեմիա|Գիտությունների և արվեստի ակադեմիա]]ն։ Հիմնական գիտական հաստատությունները տեղակայված են Սարաևոյում, որոնց թվում են [[Բոսնիական համալսարան]]ը (հիմնադրված 1997 թվականին՝ որպես [[բոսնիացիներ]]ի պատմության և մշակույթի ուսումնասիրման կենտրոն), լեզվաբանության, տերմինային և ատոմային տեխնոլոգիայի, եղանակաբանության համալսարաններն, ինչպես նաև աշխարհագրական, ֆիզիկական և աստղագիտական, մաթեմատիկական, բժշկական, մանկավարժական և այլ ընկերություններ։ Գրադարանների շարքում են Ազգային և համալսարանական գրադարանը (հիմնադրվել է 1945 թվականին), Գազի Խասրբեգովի գրադարանը (1537 թվական) և Ազգային թանգարանի գրադարանը<ref name="БРЭ" />։

Բարձրագույն կրթության պետական հաստատություններին են պատկանում [[Սարաևոյի համալսարան|Սարաևոյի]] (հիմնադրվել է 1949 թվականին), [[Տուզլայի համալսարան|Տուզլայի]] (հիմնադրվել է 1976 թվականին), [[Մոստարի համալսարան|Մոստարի]] (հիմնադրվել է 1977 թվականին), [[Բիխաչի համալսարան|Բիխաչի]], [[Զենիցայի համալսարան|Զենիցայի]] և [[Ջեմալ Բիեդիչի համալսարան|Ջեմալ Բիեդիչի]] համալսարանները [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ում և [[Բանյա Լուկայի համալսարան|Բանյա Լուկայի]] (հիմնադրվել է 1975 թվականին), [[Արևելյան Սարաևոյի համալսարան|Իստոչնո Սարաևոյի]] համալսարանները, [[Պրիեդորի բարձրագույն բժշկական դպրոց|Պրիեդորի բարձրագույն բժշկական]], Տ[[րեբինեի բարձրագույն հյուրանոցային բիզնեսի և տուրիզմի դպրոց|րեբինեի բարձրագույն հյուրանոցային բիզնեսի և տուրիզմի]] դպրոցները՝ [[Սերբական Հանրապետություն]]ում<ref>{{Cite web |title=Lista akreditiranih visokoškolskih ustanova u BiH |url=http://hea.gov.ba/akreditacija_vsu/ |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160110082823/http://hea.gov.ba/akreditacija%5Fvsu/ |archivedate=2016 թ․ հունվարի 10 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 10 |publisher=// hea.gov.ba}}</ref>։

== Մշակույթ ==
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի մշակույթ}}
[[Պատկեր:SarajevoHolidayInn.JPG|right|thumb|200x200px|«Հոլիդեյ» հյուրանոցը Սարաևոյում, 1983, ճարտարապետ` Իվան Ստրաուս]]
[[Պատկեր:Bosmal city center.jpg|ձախից|thumb|Բոսմալ քաղաքի կենտրոնը, 1999]]
[[Բոսնիական պատերազմ]]ից հետո Բոսնիա և Հերցեգովինայում աշխատանքներ են իրականացվում մշակութային ժառանգությունը պահպանելու ուղղությամբ։ Դա կարելի է տեսնել [[Մոստար]]ի [[Մոստարի կամուրջ|Հին կամուրջի]] և պատմական-մշակութային նշանակություն ունեցող այլ շինությունների վերականգնման օրինակով։ Շատ այլ ծրագրեր, ցավոք սրտի, մինչ օրս մնացել են անտեսված քաղաքական տարաձայնությունների ու ֆինանսների բացակայության պատճառով։

Բոսնիական պատերազմից հետո [[Սարաևո]]յում նկատվում է շինարարության աճ։ Այստեղ վերանորոգվել են երկվորյակ աշտարակները, կառուցվել է «Ավազ Թվիսթ» աշտարակն, որը Բոսնիա և Հերցեգովինայի ամենաբարձր աշտարակն է։ Շինությունում է հաստատվել մեծ ճանաչում ունեցող «Ավազ» թերթի գլխավոր գրասենյակը։

=== Կրոն ===
{{Pie chart
|thumb = right
|caption = Կրոնը Բոսնիա և Հերցեգովինայում (2013)<ref>{{Cite web |title=Archived copy |url=http://www.popis2013.ba/popis2013/doc/Popis2013prvoIzdanje.rar |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160815194116/http://www.popis2013.ba/popis2013/doc/Popis2013prvoIzdanje.rar |archivedate=2016 թ․ օգոստոսի 15 |accessdate=2016 թ․ հունիսի 30}}</ref>
|label1 = [[Իսլամ]]
|value1 = 50.7
|color1 = Green
|label2 = [[Ուղղափառություն]]
|value2 = 30.75
|color2 = Orchid
|label3 = [[Կաթոլիկ եկեղեցի]]
|value3 = 15.19
|color3 = Dodgerblue
|label4 = [[Աթեիզմ]]
|value4 = 0.79
|color4 = black
|label5 = [[Ագնոստիցիզմ]]
|value5 = 0.31
|color5 = grey
|label6 = այլն
|value6 = 1.15
|color6 = silver
|label7 = Չհայտարարված
|value7 = 0.92
|color7 = Lightgrey
|label8 = Անհայտ
|value8 = 0.19
|color8 = Darkgrey
}}
{{main|Կրոնը Բոսնիա և Հերցեգովինայում}}
Կրոնը Բոսնիա և Հերցեգովինայում ներկայացված է հետևյալ դավանություններից՝ [[իսլամ]] (40 %), [[ուղղափառություն]] (31 %), [[կաթոլիկություն]] (15 %) և այլն (աթեիզմ)։

==== Պատմություն ====
Մինչև 10-րդ դարը Բոսնիայի բնակչության մեծ մասը [[հեթանոսություն|հեթանոս]] է եղել, սակայն Հերցեգովինայում [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեության]] ընդունումը բավականին վաղ է տեղի ունեցել։ Համարվում է, որ առաջին հոգևորականներն այստեղ են ուղարկվել [[Հռոմ]]ի կողմից։ Սակայն 930-ական թվականներին, Բոսնիայի և Սերբիայի միանալուց հետո, Բոսնիայի քրիստոնեական գալուստները վերաենթարկվում էին [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսին]]։ [[968 թվական]]ին Բոսնիան միանում է Խորվաթիային, [[1019 թվական]]ին՝ [[Բյուզանդիա]]յին, իսկ [[1026 թվական]]ին անկախանում է։ 1080-ական թվականներին Բոսնիայում հաստատվում է կաթոլիկական թեմը։ 1135 թվականին Բոսնիան միացել է կաթոլիկ [[Հունգարիա]]յին, իսկ 1166-1180 թվականներին՝ նորից հայտնվել է ուղղափառ Բյուզանդիայի կազմում, որից հետո նորից անկախացել է։

13-14 դարերին Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքում գոյություն ուներ երկու կրոն։ Կաթոլիկ էին առավելապես Բոսնիայի հյուսիսային և կենտրոնական հատվածներն, իսկ հարավային Խում (Հերցեգովինա) իշխանությունն, որը 1168-1326 մտնում է Սերբիայի կազմում, գտնվում էր Սերբիայի ուղղափառ եկեղեցու տարածքում և [[1219 թվական]]ից ենթարկվում էր անմիջականորեն սերբական [[արքեպիսկոպոս]]ին։

[[Պատկեր:Džamija, Mostar040845.JPG|մինի|ձախից|17-րդ դարի մզկիթ [[Մոստար]]ում]]
Առաջին թուրական արշավանքը դեպի բոսնիական հողեր իրականցվել է 1388 թվականին, և 1448 թվականին թուրքերն արդեն նվաճել էին Բոսնիայի կենտրոնական հատվածի մի մասը։ Բոսնիական թագավոր [[Ստեպան Տոմաշ]]ն օգնություն էր խնդրում Կաթոլիկական եկեղեցուց, բայց [[Հռոմի Պապ]]ը նախ և առաջ ցանկանում էր համոզվել Բոսնիայում "երեսների" բացակայությանը։ Տոշամը 1459 թվականին հավաքել է ամբողջ Բոսնիական եկեղեցու հոգևորականությունն, որից հետո հրամայել է նրանց կա՛մ ընդունել կաթոլիկությունը և սկսել ենթարկվել Հռոմի Պապին, կա՛մ լքել թագավորությունը։

[[Պատկեր:Šarena džamija.jpg|մինի|աջից|Մզկիթ [[Տրավնիկ]]ում]]
Ստեպան Տոմաշն այդպես էր չսպասեց [[Խաչակրաց արշավանքներ|խաչակրաց արշավանք]]ին՝ մահանալով 1461 թվականին։ Հաջորդ տարի նրա որդի Ստեպան Տոմաշևիչը հրաժարվել է հարկ վճարել թուրքական [[սուլթան]] [[Մեհմեդ II]]-ին։ 1463 թվականի գարնանը սուլթանը Բոսնիա եկավ մեծ բանակով։ Ստեպան Տոմաշևիչի բանակը ջախջախվեց, որից հետո նա սուլթանի հրամանով 1463 թվականին հուլիսին գլխատվեց։

1995 թվականի վերջին երկրում տեղավորվել են [[ՆԱՏՕ]]-ի խաղաղարարները, ստեղծվել էր մուսուլմանա-խորվաթական [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ը (տարածքի 51%-ը) և [[Սերբական Հանրապետություն]]ը (տարածքի 49%-ը)

Կաթոլիկների թիվը պատերազմի ընթացքում կրճատվել է ավելի շատ, քան մուսուլմանների և ուղղափառների թիվը։

Այժմ դավանականությունը որոշվում է հիմնականում ազգությամբ՝ սերբերը՝ դավանում են ուղղափառություն (31 %), խորվաթները՝ կաթոլիկություն (15 %)։ Սերբերը և խորվաթներն, որոնք դավանում են իսլամ, իրենց անվանում են բոսնիակներ և մուսուլմաններ (40 %)։

=== Թատրոն և կինո ===
[[Պատկեր:Sff 20 aug 2014 12.jpg|մինի|[[Սարաևոյի կինոփառատոն]]]]
Թատերական արվեստը Բոսնիա և Հերցեգովինայում հայտնվել է 19-րդ դարում։ [[Սարաևոյի ազգային թատրոն]]ը հիմնադրվել է 1919 թվականին, Բանյա Լուկայի թատրոնը՝ 1930 թվականին, Մոստարի թատրոնը՝ 1949 թվականին, Տուզլայի թատրոնը՝ 1949 թվականին, [[Բոսնիական ազգային թատրոն]]ը՝ 1950 թվականին։ Սարաևոյում կան նաև «Կամերային թատրոն 55» և Մանկական թատրոն<ref name="БРЭ" />։

Բոսնիայի հետ պահպանված կինոնկարահանումներից ամենահինը 1912 թվականի «Ճամփորդություն Բոսնիայով»-ն է։ 1951 թվականին նկարահանվել է առաջին խաղարկային կինոն՝ կարճամետրաժ ֆիլմ «Սահմանին» և լիամետրաժ «Մայոր ուրվական»։ Հետագայում ֆիլմերը հաճախ նկարահանվել են հարավսլավացի [[Մեշա Սելիմովիչ]]ի, [[Միրկո Կովաչ]]ի, [[Բրանկո Չոպիչ]]ի և այլ գրողների սցենարով։ Պատկերների մեծ մասը նկարահանել է «Բոսնա Ֆիլմ» կինոստուդիան, հաճախ Հարավսլավիայի այլ կինոստուդիաների հետ համատեղ։ 1960-ականներին հիմնադրված «Սուտյեսկա Ֆիլմ» կինոստուդիայի կողմից նկարահանվել են կարճամետրաժ և վավերագրական ֆիլմեր։ 1981 թվականի Սարաևոյում բացվել է Բեմական արվեստի ակադեմիա։ Հարավսլավիայի գոյության տարիներին Բոսնիա և Հերցեգովինայի նկարահանվել են այնպիսի պատկերներ, ինչպիսիք են 1969 թվականի «Ճակատամարտ Ներետվայի վրա», 1981 թվականի «Արդյո՞ք դու հիշում ես Դոլի Բելին»։ 1995 թվականից Սարաևոյում անցկացվում է [[Սարաևոյի կինոփառատոն|Սարաևոյի միջազգային կինոփառատոնը]]։ 1996 թվականին, Բոսնիական պատերազմի ավարտից հետո, նկարահանվել է առաջին խաղարկային պատկերը՝ «Կատարյալ շրջան»։ 21-րդ դարի սկզբին նկարահանվել են «Օրեր և ժամեր» (2004) և այլ ֆիլմեր<ref name="БРЭ" />։

=== Գրականություն ===
{{main|Բոսնիա և Հերցեգովինայի գրականություն}}

[[Պատկեր:Ivo Andrić 1983 Yugoslavia stamp.jpg|ձախից|մինի|Ի. Անդրիչի ստեղծագործությունում Բոսնիան հանդես է գալիս որպես կրոնական մոլեռանդության երկիր<ref>{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Травницкая хроника |год=1958 |издательство=Гос. изд-во худож. лит-ры |страницы=7}}</ref>]]
Բոսնիայի միջնադարյան գրականությունն, որն առաջացել է 12-րդ դարի վերջում, տարբերվել է թույլ զարգացմամբ՝ երկրում հերետիկոսական [[Բոսնիական եկեղեցի|Բոսնիական եկեղեցու]] գերակշռության պատճառով (կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիների){{sfn|Հարավսլավիայի պատմություն|1963|с =174}}։ 14-15 դարերի հնագույն հուշարձաններին վերաբերվում են Դիվոշևո ևանգելիե, Խվալի գիրք և այլն։ Գրական հուշարձաններին են նաև վերաբերվում ստեչակների տապանագիրները։ 15-17 դարերի սերբական վանքերում ստեղծվել է պատմական գրականությունը։ 16 դարում զարգանում է մուսուլմանական գրականությունը [[թուրքերեն]]ով, [[արաբերեն]]ով, [[բոսնիերեն]]ով և պերսիդերենով<ref name="БРЭ" />։

19-20 դարերի ընթացքում սկսել են ստեղծագործել սերբ բանաստեղծներ [[Յովան Դուչիչ]]ը, [[Ալեքսա Շանտիչ]]ը և սերբ գրող [[Պետար Կոչիչ]]ը։ 20-րդ դարի գրականությունը հիմնականում զարգացել է [[Ռեալիզմ (գրականություն)|ռեալիզմի]] շրջանակներում։ Հասարակական քննադատությամբ հանդես են եկել գրողներ [[Հասան Կիկիչ]]ը և Ն. Սիմիչը։ 1950-1960-ական թվականներին ստեղծագործել են սերբ գրողներ [[Բրանկո Չոպիչ]]ը և [[Իվո Անդրիչ]]ը, որը 1961 թվականին արժանացել է [[Նոբելյան մրցանակ]]ի։ 1970-ական թվականներին ստեղծագործել են բոսնիական մուսուլմանների նոր գրականության հիմնադիրներ [[Մեշա Սելիմովիչ]]ը և [[Սկենդեր Կուլենովիչ]]ը<ref name="БРЭ" />։

=== Խոհանոց ===
[[Պատկեր:Cevapcici in somun.jpg|thumb|231px|''Չևապի՝'' սոխով, ''սոմուն'' հացատեսակի մեջ]]
Բոսնիական խոհանոցն օգտագործում է բազմաթիվ համեմունքներ, բայց չափավոր քանակությամբ։ Կերակրատեսակներից շատերը թեթև են, եփվում են մեծաքանակ ջրով, [[սոուս]]ներն ամբողջությամբ բնական են, բաղկացած մեծ մասամբ բանջարեղենի հյութերից։ Տիպական բաղադրամասեր են [[կարտոֆիլ]]ը, [[լոլիկ]]ը, [[սոխ]]ը, [[սխտոր]]ը, ոչ կծու [[պղպեղ]]ը, [[վարունգ]]ը, [[դդմիկ]]ը, [[գազար]]ը, [[կաղամբ]]ը, ուտելի [[սունկ]]երը, [[սպանախ]]ը, կանաչ և չոր ընդեղենը, [[սալոր]]ները, կաթը, աղացած, ոչ կծու կարմիր պղպեղը, պավլակա կոչվող կաթնասերը, [[կայմակ]]ը։ Մսով տիպական կերակրատեսակները պատրաստվում են գլխավորապես տավարի, [[ոչխար]]ի, գառան մսից՝ համաձայն իսլամական սննդակարգի, թեև [[Խորվաթները Բոսնիա և Հերցեգովինայում|բոսնիական խորվաթներ]]ն<ref>{{Cite encyclopedia |title=Bosnia and Herzegovina |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/700826/Bosnia-and-Herzegovina |date=2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090503211212/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/700826/Bosnia-and-Herzegovina |archive-date=2009 թ․ մայիսի 3 |accessdate=2009 թ․ հուլիսի 27 |df=dmy-all |url-status=live}}</ref> ու [[Սերբերը Բոսնիա և Հերցեգովինայում|բոսնիական սերբերը]]<ref>{{Cite book |url=https://books.google.am/?id=aoVUAAAAMAAJ&q=cevapcici |title=The new Encyclopædia Britannica: A-ak&nbsp;– Bayes, Volume 1}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.am/?id=pssZAQAAIAAJ&q=cevapcici |title=Countries and Their Cultures: Saint Kitts and Nevis to Zimbabwe |page=68}}</ref><ref>{{Cite web |title=Serbian cuisine |url=http://www.travelserbia.info/serbian-cuisine.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100330135429/http://www.travelserbia.info/serbian-cuisine.php |archive-date=2010 թ․ մարտի 30 |accessdate=2010 թ․ օգոստոսի 9 |publisher=TravelSerbia.Info&nbsp;– Your travel guide for Serbia |df=dmy-all}}</ref> օգտագործում են նաև խոզի միս։ Տեղական առանձնահատուկ ուտեստներից են չևապին (կան չևապչիչին), բուրեկը, [[դոլմա]]ն, սարման, փիլաֆը, գուլաշը, այվարը, մի ամբողջ շարք արևելյան անուշեղեն։ Տեղական լավագույն [[գինի]]ները պատրաստվում են [[Հերցեգովինա]]յում, որտեղ կլիման բարենպաստ է խաղող աճեցնելու համար։ Սալորի, խնձորի օղին՝ ռակիան, արտադրում են [[Բոսնիա]]յում։

== Սպորտ ==
{{main|Սպորտը Բոսնիա և Հերցեգովինայում}}
[[Պատկեր:Asim Ferhatović Hase Stadium.jpg|մինի|«[[Ասիմ Ֆերհատովիչ Հասե (մարզադաշտ)|Ասիմ Ֆերհատովիչ Հասե]]»՝ պետության գլխավոր մարզադաշտը]]
1984 թվականին [[Սարաևո]]յում և նրա մերձակայքում անցկացվել են [[Ձմեռային օլիմպիական խաղեր 1984|Ձմեռային օլիմպիական խաղերը]]։ 1960 թվականին Սարաևոյում անցկացվում են շախմատի «Բոսնա-մրցույթներ»։ 1992 թվականին հիմնադրվել է [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի օլիմպիական կոմիտե]]ն՝ Օլիմպիական խաղերում պետության մասնակցության համար<ref name="БРЭ" />։ 2010 թվականին [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]ում գործել են 37 սպորտային միավորումներ և 1221 ակումբներ, Սերբական Հանրապետությունում՝ 35 և 603 համապատասխանաբար, Բրչկո շրջանում՝ 3 և 75 համապատասխանաբար<ref>См. стр. 69: {{Cite web |title=Strategija razvoja sporta u Bosni i Hercegovini za period 2010-2014. godina |url=http://www.mcp.gov.ba/zakoni_akti/strategije/default.aspx?id=1672&langTag=bs-BA |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160809100715/http://www.mcp.gov.ba/zakoni_akti/strategije/default.aspx?id=1672&langTag=bs-BA |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 9 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 13 |publisher=// mcp.gov.ba}}</ref>։

Խոշորագույն ֆուտբոլային մարզադաշտերն են՝ «[[Ասիմ Ֆերհատովիչ Հասե (մարզադաշտ)|Ասիմ Ֆերհատովիչ Հասե]]» (ավելի քան 35 հազար մարդ տարողությամբ) և «Գրբավիցա» (ավելի քան 16 հազար մարդ տարողությամբ) [[Սարաևո]]յում, «Ստադիոն պոդ Բելիմ Բրեգոմ» (ավելի քան 20 հազար մարդ տարողությամբ) [[Մոստար]]ում, «[[Բիլինո Պոլե (մարզադաշտ)|Բիլինո Պոլե]]» (ավելի քան 15 հազար մարդ տարողությամբ) [[Զենիցա]]յում<ref>{{Cite web |title=Stadien Bosnien-Herzegowina |url=http://www.stadionwelt.de/sw_stadien/index.php?folder=sites&site=ligen&land=Bosnien-Herzegowina |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131020234920/http://www.stadionwelt.de/sw_stadien/index.php?folder=sites&site=ligen&land=Bosnien-Herzegowina |archive-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 20 |accessdate=2016 թ․ հունվարի 13 |publisher=// stadionwelt.de}}</ref>։ Պետության ֆուտբոլային ակումբների շարքում են՝ «Ժելեզնիչար»-ը Սարաևոյում, «Բորաց»-ը, «Զրինսկի»-ն Մոստարում և այլն։ Բարձրագույն ֆուտբոլային լիգան [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի ֆուտբոլի առաջնություն]]ն է։ [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական]]ը մասնակցում է Եվրոպայի և աշխարհի առաջնությունների խաղերին։ Այլ սպորտաձևերում միջազգային առաջնություններին մասնակցում են բասկետբոլի կանանց և [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի բասկետբոլի տղամարդկանց հավաքական|տղամարդկանց]], վոլեյբոլի կանանց և տղամարդկանց, ռեգբիի, հոկեյի, շախմատի և այլ հավաքականները։

== Տես նաև ==
* [[Սերբական Հանրապետություն]]
* [[Բոսնիա և Հերցեգովինայի Դաշնություն]]

== Նշումներ ==
{{ծանցանկ|group=Մ}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանտուփ}}

== Գրականություն ==
{{սյուն}}
'''Ռուսերենով'''
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Հարավսլավիայի պատմություն |ссылка=http://www.inslav.ru/images/stories/pdf/1963_Istorija_Jugoslavii-1.pdf |автор=Бромлей, Ю. В. и др. |заглавие=Հարավսլավիայի պատմություն |год=1963 |место={{comment|М.}} |издательство=Издательство АН СССР |том=I |страницы=136}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Босния|Матвеев П. А.}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Седов |автор=Седов В.В. |заглавие=Славяне: историко-археологическое исследование |год=2002 |место=Москва |издательство=Языки славянской культуры |страниц=624 |isbn=5-94457-065-2}}
'''Անգլերենով'''
* {{Cite book |last=Fine |first=John Van Antwerp, Jr. |url=https://books.google.am/?id=Y0NBxG9Id58C |title=The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century |date=1991 |publisher=University of Michigan Press |isbn=978-0-472-08149-3}}
* {{Cite book |last=Fine |first=John Van Antwerp, Jr. |url=https://books.google.am/books?id=LvVbRrH1QBgC |title=The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest |date=1994 |publisher=University of Michigan Press |isbn=9780472082605}}
* {{Cite book |last=Basic |first=Denis |url=https://books.google.am/books?id=RivPTByg2rMC |title=The Roots of the Religious, Ethnic, and National Identity of the Bosnian-Herzegovinian Muslims |date=2009 |publisher=University of Washington |chapter=4.1.1. Early Medieval Bosnia in Porphyrogenitus' ''De Administrando Imperio''}}
* {{Cite book |last=Coupland |first=Nikolas |title=The Handbook of Language and Globalization |date=2010 |publisher=Blackwell Publishing |isbn=978-1-4051-7581-4}}
* Phillips, Douglas A. ''Bosnia and Herzegovina'' (Philadelphia: Chelsea House, 2004).
* Robin Okey, ''Taming Balkan Nationalism: The Habsburg 'Civilizing' Mission in Bosnia, 1878–1914'' (Oxford: Oxford University Press, 2007)
*{{Cite book |last=Albertini |first=Luigi |url=https://books.google.am/books?id=udVmAAAAMAAJ |title=The Origins of the War of 1914: European relations from the Congress of Berlin to the eve of the Sarajevo murder |date=1952 |publisher=Oxford University Press}}
*{{Cite book |last=Albertini |first=Luigi |url=https://books.google.am/books?id=Ct5mAAAAMAAJ |title=The Origins of the War of 1914 |date=2005 |publisher=Enigma Books |isbn=978-1-929631-26-1 |editor=Jochen Thies}}
*{{Cite book |last=Malcolm |first=Noel |url=https://books.google.am/books?id=ToYfeuTfhF8C |title=Bosnia: A Short History |date=2002 |publisher=Pan Books |isbn=978-0-330-41244-5}}
*{{Cite book |last=Velikonja |first=Mitja |url=https://books.google.am/books?id=Rf8P-7ExoKYC |title=Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia–Herzegovina |date=2003 |publisher=Texas A&M University Press |isbn=978-1-58544-226-3}}
* {{Cite book |last=Bataković |first=Dušan T. |url=https://books.google.am/books?id=k3xpAAAAMAAJ |title=The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics |date=1996 |publisher=Dialogue Association}}
{{սյուն ավարտ}}

== Արտաքին հղումներ ==
* {{wikiatlas|Bosnia and Herzegovina}}
* [https://web.archive.org/web/20140718013826/http://business-anti-corruption.com/country-profiles/europe-central-asia/bosnia-and-herzegovina/general-information.aspx Բոսնիա և Հերցեգովինայի] էջը Business Anti-Corruption Portal-ում
* [https://web.archive.org/web/20080703235430/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/bosniaherzegovina.htm Բոսնիա և Հերցեգովինա] ''UCB Libraries GovPubs''-ում
* [https://www.facebook.com/pages/Republika-Bosna-i-Hercegovina/18718523284?fref=ts Բոսնիա և Հերցեգովինա] [[Facebook]] կայքում
* {{dmoz|Regional/Europe/Bosnia_and_Herzegovina}}
* [http://www.advokat-prnjavorac.com/lawoffice/index-4.html Բոսնիա և Հերցեգովինա]
* [https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-17211415 Բոսնիա և Հերցեգովինայի] էջը BBC News-ում

{{Հարևան երկրներ
|Կենտրոն = {{Դրոշավորում|Բոսնիա և Հերցեգովինա}}
|Հյուսիս = {{Դրոշավորում|Խորվաթիա}}
|Հյուսիս-արևելք = {{Դրոշավորում|Խորվաթիա}}
|Արևելք = {{Դրոշավորում|Սերբիա}}
|Հարավ-արևելք = {{Դրոշավորում|Չեռնոգորիա}}
|Հարավ = {{Դրոշավորում|Խորվաթիա}}/{{Դրոշավորում|Չեռնոգորիա}}
|Հարավ-արևմուտք = [[Ադրիատիկ ծով]]
|Արևմուտք = {{Դրոշավորում|Խորվաթիա}}
|Հյուսիս-արևմուտք = {{Դրոշավորում|Խորվաթիա}}
}}
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=2|էջ=521}}
{{Վիքիճամփորդ երկար|Բոսնիա և Հերցեգովինա}}
{{Եվրոպական երկրներ}}
{{Բոսնիա և Հերցեգովինայի վարչական բաժանում}}
{{Պորտալ|Բոսնիա և Հերցեգովինա|Եվրոպա|գույն=1}}
{{Շաբաթվա հոդված նախագծի մասնակից|2019|[[Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 41, 2019 թ.|41-րդ]]}}

[[Կատեգորիա:Բոսնիա և Հերցեգովինա]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Հանրապետություններ]]
[[Կատեգորիա:Հարավային Եվրոպա]]
[[Կատեգորիա:Հարավային Եվրոպայի երկրներ]]
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]]