Բացասման օրենք

Բացասման օրենք, (հայտնի է նաև` Բացասման բացասումի օրենք), բացասումը շարժման ու զարգացման ամենաէական կողմն է։

Հին որակից նոր որակին անցումը ենթադրում է հին որակի բացասումը։ Բացասման անխուսափելությունը ամեն մի շարժման ու զարգացման էությունն է, որովհետև այն զարգացման պայման է և իրականացնում է հին և նոր որակների միջև գոյություն ունեցող անհրաժեշտ կապերը։

Այդ կապերը կոչվում են բացասման կապեր։ Զարգացման մեջ բացասման կապերը որոշում են զարգացման ուղղվածությունը, իրականացնում հին որակի քայքայման ու կործանման ընթացքը, դրա հաղթահարումը։ Բացասման կապերի միջոցով տեղի է ունենոէւմ հին որակի առողջ, էական և դրական ու կենսունակ տարրերի ու հատկությունների մասնակի պահպանումն ու ժառանգորդումը, դրանց փոխակերպումը և նորի ձևավորումն ու առաջացումը։ Բացասման կապերը ապահովում են հին որակի անցումը «իր ուրիշին», կարծես «վերադառնում են» նախորդ որակը` չհանգելով դրան։ Բացասման կապերը հաստատում են հնի էությունը, որով էլ ենթադրվում է ժառանգորդում զարգացման մեջ։ Առանց հին հին որակի մեջ եղած դրականի, կենսունակի և էականի ժառանգորդման, անհնար է որևէ առարկայի ու համակարգի զարգացումը։

Բացասման կապերի էությունը և գործառնության մեխանիզմը ճամաչելու համար փիլիսոփայությունը մշակել է «բացասում» կատեգորիան, որն արտացոլում է բացասման կապերը և զարգացման ընթացքում նրա տարբեր օղակների և փուլերի կապը, անցումները մի փուլից մյուսը։

Զարգացման փիլիսոփայական գիտական տեսության մեջ «բացասման» կատեգորիայի միջոցով «ժխտում» և «ոչ» բառերի իմաստները ստացել են այլ, դրական բովանդակություն, քանի որ հնի ժխտումն ու բացասումը ենթադրում է նաև նրա հետագա պահպանումն ու «վերադարձը»` դեպի ելման կետը։ Բացասումը ներառում է երեք միմյանց հետ օրգանապես միահյուսված կողմեր ու պահեր։

Բացասման առաջին կողմը կամ պահը հին որակի կործանման, վերացման ու հաղթահարման պրոցեսն է, որը իրականության մեջ տեղի է ունենում երկու ձևով` օբյեկտի ֆիզիկական աչնչացման, հետևաբար զարգացման գործընթացի կասեցման ձևով և դիալեկտիկական բացասման ձևով, որի դեպքում վերջինս դիտարկվում է իբրև զարգացման պայման։ Օրինակ, հացահատիկը կարելի է բացասել` այն ուղարկելով ջրաղաց և նրանից ալյուր ստանալ, բայց կարելի է և ցանել. այս դեպքում նույնպես տեղի է ունենում հատիկի կործանում ու ոչնչացում, բայց պահպանվում է նույն որակին վերադառնալու հնարավորությունը։

Բացասման երկրորդ կողմը կամ պահը վերաբերում է միայն դիալեկտիկական բացասմանը` ելակետային նախկին ձևին վերադառնալուն, որովհետև ալյուրից հատիկին չի կարելի վերադառնալ։ Բացասման երկրորդ փուլը օժտված է հին որակի էական հատկանիշների ժառանգորդման, հետևաբար, դրանց պահպանման ունակությամբ։ Զարգացման ընթացքն ավարտվում է երկրորդ փուլում` նոր որակի առաջացմամբ, նոր կապերի ու կառուցվածքի ձևավորմամբ. տվյալ դեպքում` ցողունից հասկի ու հատիկների առաջացումը

Բացասման պրոցեսը բազմաստիճան է։ Առաջին բացասման ընթացքում հինը վերածվում է իր հակադրությանը (օրինակում` հատիկի վերածումը ցողունի)։ Պարզվում է, որ ցողունը իր ներսում նախապատրաստում է իր հետագա բացասումը։ Բացասողը ինքն է բացասվում։ Երկրորդ բացասման ընթացքում վերականգնվում է բացասվողի ելակետային նախկին ձևը և հին որակի էությունը` որակական ու քանակական չափումների առավել բարձր մակարդակով։

Բացասման ընթացքը ուղիղ գիծ չէ, այն չի ընթանում ինչ-որ ուղիղ ճանապարհով։ Եթե բացասումն ունենար մեկ հաստատուն ուղի, ապա բնությունը կլիներ միօրինակ և տաղտկալի։ Բացասման ընթացքը բնութագրվում է անթիվ-անհամար ուղղություններով, ժառանգորդման բազմաձևությամբ, որոնց արդյունքը բնության զարմանահրաշ բազմաձևությունն է։

Բացասման կրկնելիության միջոցով նորը կարծես թե վերադառնում է իր ելակետային ձևին, շարժումը ստանում է շրջապտույտի ձև, կարծես այն գալարվում է զիգզագաձև և վերադառնում է հինը։ Բայց այս «վերադարձը» հնի մեխանիկական կրկնությունը չէ, այլ վերադարձ է հարստացված ու նորացված։ Այդ կատաղի պայքարում հինը ուժեղ է, բայց նորը` հզոր ու վիթխարի, քանզի իր մեջ կրում է ապագայի կենսունակությունը։

Այդ պայքարի օրինաչափություններն ու գործողության մեխանիզմը ընդհանրացված է բացասման օրենքի մեջ, որն արտացոլում է հնի և նորի ժառանգական, առաջադիմական կապը զարգացման պրոցեսում, հնի կործանման և նորի առաջացման ուղղվածության տեսանկյունից։ Այն բացահայտում է բացասման անվերջանալի շղթայում զարգացման անդարձելիությունը, նորի անհաղթահարելիությունն ու կենսունակությունը։

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 2, էջ 340)։