Դիտել Ասորեստան էջի աղբյուրը

[[Պատկեր:Médio-assyrien.png|thumb|300px]]
{{Տեղեկաքարտ պատմական երկիր
| Անվանում=Ասորեստան
| Հաջորդ1= Նոր Բաբելոնի Թագավորություն
| Դրոշ_Հաջորդ1= 
| Հիմնադրում = Հիմնադրվեց կողմից
| Հիմնադրման տարեթիվ=[[Մ.թ.ա. 21-րդ դար]] 
| Ավարտ = Գրավվում է Նոր Բաբելոնի Թագավորության, Մարաստանի և Հայաստանի կողմից
| Ավարտի տարեթիվ= [[Մ.թ.ա. 605]] 
| Դրոշի հոդված= 
| Զինանշան=
| Զինանշանի հոդված=
| Քարտեզ= 
| Քարտեզի տարեթիվ=
{{լեգենդ|purple|}}
{{լեգենդ|green|}}
| Պետական կարգ= [[Միապետություն]]
| Մայրաքաղաք=[[Նինվե]]<br/>[[Աշուր (քաղաք)|Աշշուր]]
| Պետության գլուխ= Թագավոր
| Ազգություն= [[Ասորեստանցիներ]], [[Խուրիներ]]
| Լեզու= [[Աքքադերեն]], [[Ասորերեն]]
| Կրոն= [[Բազմաստվածություն]] 
| Նշումներ=
}}
'''Ասորեստան''' նաև անվանում են '''Ասորական կայսրություն''', եղել է [[Սեմական լեզուներ|Սեմական]] լեզվով խոսող գլխավոր [[միջագետք]]յան թագավորությունը և կայսրությունը [[Հին Մերձավոր Արևելք]]ում և [[Լևանտ]]ում։ Այն որպես պետություն ստեղծվել է մ.թ.ա. մոտ 25-րդ դարում [[Աշուր (քաղաք)|Աշուր]] քաղաք պետությունից<ref>{{harvnb|Roux|1964|p=187}}</ref> և գոյատևել է մինչև կործանումը մ.թ.ա. 612 թվականից մ.թ.ա. 609 թվականները ընկած ժամանակահատվածում<ref name="edwards">{{cite book|title=Cambridge Ancient History, Volume 2, Part 2, History of the Middle East and the Aegean Region, c. 1380–1000 BC|publisher=Cambridge University Press|year=1975|pages=287–288, 298|chapter=Assyrian Military Power, 1300–1200 B.C.|author=[[Margaret Munn-Rankin|J. M. Munn-Rankin]]|editor=I. E. S. Edwards}}</ref><ref>{{cite book|title=The ancient Near East: historical sources in translation|publisher=Blackwell Publishing|year=2006|pages=145–152|author=Christopher Morgan|editor=Mark William Chavalas}}</ref>։ Մ.թ.ա. յոթերորդ դարի վերջից մինչև մ.թ. յոթերորդ դարերի սկիզբը այն եղել է որպես [[Աշխարհաքաղաքականություն|աշխարհաքաղաքական]] միավոր, որի մեծ մասը եղել է օտարերկրյա տերությունների տիրապետության տակ, չնայած մեծ թվով [[Նեո-ասորական]] պետություններ հզորացան տարբեր ժամանակներում, օրինակ՝ [[Պարթևաստան|Պարթևական]] և [[Սասանյան Պարսկաստան|Սասանյան կայսրություններ]], որոնց ժամանակ Ասորեստանը դարձավ [[Արևելյան եկեղեցի|Արևելյան եկեղեցու]] բնօրրանը<ref name="Winkler p. 1">Winkler, Church of the East: a concise history, p. 1</ref>։

Կենտրոնացած լինելով [[Ջեզիրե|Բարձր Միջագետք]]ի [[Տիգրիս]]ի ավազանում (ժամանակակից հյուսիսային [[Իրաք]], հյուսիսարևելյան [[Սիրիա]], հարավարևելյան [[Թուրքիա]] և հյուսիսարևմտյան [[Իրան]])՝ Ասորեստանը դարձավ իր ժամանակների ամենահզոր կայսրություններից մեկը։ Զբաղեցնելով մեծ Միջագետքի մեծ մասը, այսպես կոչված «[[քաղաքակրթության բնօրրան]]ը», որը ներառում էր [[Շումեր]]ը, [[Աքքադ]]ը և [[Բաբելոն]]ը՝ Ասորեստանը ունեցավ մեծ տեխնիկական, գիտական և մշակութային ձեռքբերումներ։ Իր հզորության գագաթնակետին այն ձգվում էր [[Կիպրոս]]ից  [[Արևելյան Միջագետք]]ով [[Իրան]] և ներկայիս [[Հայաստան]]ից ու [[Ադրբեջան]]ից [[Արաբական թերակղզի]], [[Եգիպտոս]] և արևելյան [[Լիվիա]]<ref name="Albert Kirk Grayson 1972 108">{{cite book | title = Assyrian Royal Inscriptions: Volume I | author = Albert Kirk Grayson | publisher = Otto Harrassowitz | location = Wiesbaden | year = 1972 | page = 108 }} §716.</ref>։

Ասորեստանի անվանումը գալիս է մայրաքաղաք [[Աշուր (քաղաք)|Աշուր]]ից, որը մ.թ.ա. 2600 թվականին եղել է Միջագետքի բազմաթիվ աքքադերեն խոսող քաղաք-պետություններից մեկը։ Մ.թ.ա. 24-րդ դարի վերջին [[Սարգոն]]ը միավորեց Միջագետքի բոլոր աքքադերեն և շումերերեն խոսող ժողովուրդներին [[Աքքադ|Աքքադական կայսրության]] ներքով, որը գոյատևեց մ.թ.ա., 2334 թվականից մինչև մ.թ.ա. 2154 թվականը<ref>{{harvnb|Roux|1964|pp=161–191}}.</ref>։ Ասորական կայսրության անկումից հետո Ասորեստան աշխարհաքաղաքական տարածաշրջանը դարձավ այլ կայսրությունների մաս։

Ասորեստան տարածաշրջանը տարբեր ժամանակներում եղել է [[Մարրական կայսրություն|Մարրական]], [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյան]], [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդենական]], [[Սելևկյանների կայսրություն|Սելևկյանների]], [[Պարթևաստան|պարթևական]], [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական]] և [[Սասանյան Պարսկաստան|Սասանյան]] կայսրությունների մաս։ [[Արաբական արշավանքներ]]ը վերջ դրեցին Ասորեստանին որպես առանձին միավորի և [[ասորիներ]]ը հիմնականում դարձան էթնիկ, մշակութային և կրոնական փոքրամասնություն տարածաշրջանում՝ համարվելով տարածաշրջանի [[Տեղաբնիկ ժողովուրդներ|տեղաբնիկ]] ժողովուրդ<ref name="Parpola, Simo 2004">Parpola, Simo (2004). "National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times" (PDF). ''Journal of Assyrian Academic Studies ''(JAAS)</ref><ref>{{cite book|title=Dūr-Katlimmu 2008 and beyond|publisher=Harrassowitz Verlag|year=2010|page=82|chapter=Production and Consumption at Dūr-Katlimmu: A Survey of the Evidence|author=Frederick Mario Fales|editor=Hartmut Kühne}}</ref>։
==Ստուգաբանություն==
Ասորեստան ծագում է [[Գրաբար|գրաբարից]], իսկ գրաբարը ծագում է իրանականից; {{lang-pal|𐭠𐭮𐭥𐭥𐭮𐭲𐭭 (ʾswrstn)}}, {{lang-xpr|𐭀𐭎𐭅𐭓𐭎𐭕𐭍 (ʾswrstn)}} - Իսկ ըստ [[Հայնրիխ Հյուբշման|Հյուբշմանի]] կարծիքի, այն ձևավորվել է հայերենում ''ասորի''  + ''-աստան''  ձևով։ ''-իա''- → -''ե''- հնչյունափոխությունը կանոնավոր է հայերենում։
== Պատմություն ==
Ասորեստանի առաջին հզորացումը եղել է [[Շամշի-Ադադ I]]-ի կառավարման ժամանակ, երբ նա իր իշխանության ներքո միավորեց ողջ [[Հյուսիսային Միջագետք]]ը։ Շամշիադադ I-ը նվաճեց [[Հյուսիսային Միջագետք]]ը և շրջակա երկրները։ Սակայն մ.թ.ա. XVIII դ. Ասորեստանը հարկադրված ենթարկվել է հզորացած Բաբելոնին, իսկ մ.թ.ա. XVI — XV դդ.՝ Միտանի պետությանը։ Մ.թ.ա. XIV դ. դարձել էր քայքայվող [[Միտանի]]ի ժառանգության հավակնորդ։ Իր մահից շատ չանցած Ասորեստանն ընկավ նախ [[Բաբելոն]]ի, ապա [[Միտաննի]]ի հայկական պետության ենթակայության տակ։ Ասորեստանի նոր վերելքը սկսվեց [[մ.թ.ա. XIV դար]]ի երկրորդ կեսին [[Աշուր-Ուբալիտ I]]-ի կառավարման շրջանում։ Աշուրբալիտ I-ը հափշտակեց նրա տարածքի զգալի մասը և Ասորեստանում հիմնեց նոր հարստություն։ Մ. թ. ա. XIII դ. Ադադներարի I-ը, այնուհետև [[Սալմանասար I]]-ը նվաճեցին Ասորիքը, թափանցեցին Հայկական լեռնաշխարհ և Փոքր Ասիա։ Սալմանասար I-ը արշավեց [[Նաիրի]]ի «լայնածավալ երկրները»։ Նա գրավեց և կողոպտեց նաև Բաբելոն քաղաքը։ Ասորեստանի թագավորը միաժամանակ քրմապետ էր և զինվորական առաջնորդ։ Նվաճողական պատերազմներին զուգընթաց նա դարձել էր միահեծան, բռնակալ՝ այլևս հաշվի չնստելով ստրկատիրական ավագանու հետ։ Սալմանասար I-ը գահանիստ էր դարձրել Քաղաքը, Թուկուլտինինուրտա I-ը՝ Քար-Թուկուլտինինուրտան՝ հեռանալով ավագանու խորհրդատեղից՝ Աշուրից։ Սակայն ''«ըմբոստացած ավագները»'' սպանեցին Թուկուլտինինուրտա I-ին և միանալով Բաբելոնին, գահ բարձրացրին իրենց կամակատարներին։

[[Մ.թ.ա. IX]] դարից սկսվեցին [[Ուրարտու]]ի և Ասորեստանի միջև պատերազմները։ Ասորեստանն իր հզորության գագաթնակետին հասավ [[մ.թ.ա. VIII]] դարի երկրորդ կես-[[մ.թ.ա. VII]] դարի առաջին կես ժամանակահատվածում։ [[Ուրարտու]]ն չկարողացավ պահպանել տարածաշրջանի առաջին տերության կարգավիճակը։ Ասորեստանյան Կայսրությունը ձգվում էր [[Եգիպտոս]]ից մինչև [[Իրան|Արևմտյան Իրան]] և [[Էլամ]]ից մինչև [[Փոքր Ասիա]]։ Բայց այն արդեն իրեն սպառել էր անընդհատ պատերազմների և ենթակա ժողովուրդների նկատմամբ դաժան քաղաքականության հետևանքով։ Ասորեստանը կործանվեց [[Մարաստան]]ի արքա [[Կիաքսար]]ի, [[Բաբելոն]]ի արքա [[Նաբուպալասար]]ի և հայոց տիրակալ [[Պարույր]]ի կողմից [[մ.թ.ա. 612 թ.]] Ասորեստանի վերջին զորքերը ջախջախվեցին [[մ.թ.ա. 605 թ.]] [[Կարքեմիշ]]ի մոտ։

== Ասորեստանյան արքաների անվանացանկ ==
{{Սյուն}}
* '''Պուզուր-Աշշուրի Հարստություն'''
* [[Պուզուր-Աշշուր I]] մ.թ.ա. XX դ. սկիզբ
* [[Շալիմախում]]
* [[Իլուշումա]] մ.թ.ա.մոտ 1945 թ
* [[Էրիշում I]] մ.թ.ա. 1940-1901
* [[Իկունում]] մ.թ.ա. մոտ 1885
* [[Շառումքեն I]]
* [[Պուզուր-Աշշուր II]]
* [[Նարամ-Սուեն]]
* [[Էրիշում II]]
* '''Շամշի-Ադադի Հարստություն'''
* [[Շամշի-Ադադ I]] մ.թ.ա. 1813-1781
* [[Իշմե-Դագան I]] մ.թ.ա. 1781-1757
* [[Մուտ-Աշկուր]]
* [[Ռիմուշ]]
* [[Ասինում]]
* [[Պուզուր-Սուեն]]
* [[Աշշուր-դուգուլ]]
* [[Աշշուր-ապլա-իդդին]]
* [[Նացիր-Սին]]
* [[Սին-նամիր]]
* [[Իպկի-Իշտար]]
* [[Ադադ-ցալուլու]] մ.թ.ա. մոտ 1700
* [[Ադասի]]
* [[Բելուբանի]]
* [[Լիբայա]]
* [[Շարմա-Ադադ I]]
* [[Իպտար-Սին]]
* [[Բազայա]]
* [[Լուլլայա]]
* [[Կիդին-Նինուա]] մ.թ.ա. 1633-1620
* [[Շարմա-Ադադ II]]
* [[Էրիշում III]]
* [[Շամշի-Ադադ II]]
* [[Իշմե-Դագան II]]
* [[Շամշի-Ադադ III]]
* [[Աշշուր-Ներարի I]]
* [[Պուզուր-Աշշոուր III]] մ.թ.ա. XVI դ. վերջ
* [[Էլիլ-Նացիր I]]
* [[Նուրիլի]] մ.թ.ա. 1484-1472
* [[Աշշուր-շադունի]] մ.թ.ա. 1472
* [[Աշշուր-ռաբի I]] մ.թ.ա. 1472-1452
* [[Աշշուր-նադին-ահհե I]] մ.թ.ա. 1452-1432
* [[Էլիլ-նացիր II]] մ.թ.ա. 1432-1427
* [[Աշշուր-ներարի II]] մ.թ.ա. 1426-1420
* [[Աշշուր-բել-նիշեշու]] մ.թ.ա. 1419-1411
* [[Աշշուր-ռիմ-նիշեշու]] մ.թ.ա. 1410-1403
* [[Աշշուր-նադին-ահհե II]] մ.թ.ա. 1402-1393
* [[Էրիբա-Ադադ I]] մ.թ.ա. 1392-1366
* [[Աշշուր-ուբալիտ I]] մ.թ.ա. 1365-1330
* [[Էլիլ-ներարի I]] մ.թ.ա. 1329-1320
* [[Արիկդենիլի]] մ.թ.ա. 1319-1308
* [[Ադադ-ներարի I]] մ.թ.ա. 1307-1275
* [[Շուլմանու-աշարեդ I]] մ.թ.ա. 1274-1245
* [[Թուկուլթի-Նինուրթա I]] մ.թ.ա. 1244-1208
* [[Աշշուր-նադին-ապալ]] մ.թ.ա. 1207-1204
* [[Աշշուր-ներարի III]] մ.թ.ա. 1203-1198
* [[Էլիլ-կուդուրի-ուցուր]] մ.թ.ա. 1197-1193
* [[Նինուրթա-ապիլ-էկուրյուու]] մ.թ.ա. 1192-1180
* [[Աշշուր-դան I]] մ.թ.ա. 1179-1134
* [[Նինուրթա-թուկուլթի-Աշշուր]] մ.թ.ա. 1134
* [[Մութաքիլ-Նուսկու]] մ.թ.ա. 1133
* [[Աշշուր-ռեշ-իշի I]] մ.թ.ա. 1133-1116
* [[Թուկուլթի-ապալ-էշառա I]] մ.թ.ա.1115-1077
* [[Աշարեդ-ապալ-էկուր]] մ.թ.ա. 1076-1075
* [[Աշշուր-բել-կալա I]] մ.թ.ա. 1074-1057
* [[Էնլիլ-ռաբի]]
* [[Աշշուր-բել-կալա II]]
* [[Էրիբա-Ադադ II]] մ.թ.ա. 1056-1055
* [[Շամշի-Ադադ IV]] մ.թ.ա. 1054-1051
* [[Աշշուր-նացիր-ապալ I]] մ.թ.ա. 1050-1032
* [[Շուլմանու-աշարեդ II]] մ.թ.ա. 1031-1020
* [[Աշշուր-ներարի IV]] մ.թ.ա. 1019-1014
* [[Աշշուր-ռաբի II]] մ.թ.ա. 1013-973
* [[Աշշուր-ռեշ-իշի II]] մ.թ.ա. 972-968
* [[Թուկուլթի-ապալ-էշառա II]] մ.թ.ա. 967-935
* [[Աշշուր-դան II]] մ.թ.ա. 934-912
* [[Ադադ-նիրարի II]] մ.թ.ա. 911-891
* [[Թուկուլթի-Նինուրթա II]] մ.թ.ա. 890-884
* [[Աշշուր-նացիր-ապալ I]]I մ.թ.ա. 883-859
* [[Շուլմանու-աշարեդ IIIIII]] մ.թ.ա. 858-824
* [[Շամշի-Ադադ V]] մ.թ.ա. 823-811
* [[Ադադ-ներարի III]] մ.թ.ա. 811-783
* [[Շուլմանու-աշարեդ IV]] մ.թ.ա. 782-773
* [[Աշշուր-դան III]] մ.թ.ա. 772-755
* [[Աշշուր-ներարի V]] մ.թ.ա. 754-745
* [[Թուկուլթի-ապալ-էշառա III]] մ.թ.ա. 744-727
* [[Շուլմանու-աշարեդ V]] մ.թ.ա. 726-722
* [[Շառումքեն II]] մ.թ.ա. 721-705
* [[Սին-ահհե-էրիբա]] մ.թ.ա. 704-681
* [[Ասարհադդոն VIII]] մ.թ.ա. 680-669
* [[Աշշուր-բանու-ապլի]] մ.թ.ա. 668-627
* [[Աշշուր-էթել-իլանի]] մ.թ.ա. 627-624
* [[Սին-շումու-լիշիր]]
* [[Սին-շարի-իշկուն]] մ.թ.ա. մինչև 612
* [[Աշշուր-ուբալիտ II]] մ.թ.ա. 611-609
{{Սյուն ավարտ}}
== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=567}}
{{Wiktionary|Ասորեստան}}

{{Հին աշխարհ}}

[[Կատեգորիա:Պատմական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Հին Լևանտ]]
[[Կատեգորիա:Հին Միջագետք]]
[[Կատեգորիա:Հին Մերձավոր Արևելք]]
[[Կատեգորիա:Ասիայի բրոնզի դարի երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում հիմնադրված պետություններ և տարածքներ]]
[[Կատեգորիա:Թուրքիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Արևմտյան Ասիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Արևելյան Միջերկրական]]
[[Կատեգորիա:Մերձավոր Արևելքի պատմական պետություններ]]
[[Կատեգորիա:Ասորեստան]]