Դիտել Առաջին համաշխարհային պատերազմ էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Ռազմական հակամարտություն
| հակամարտություն = Առաջին համաշխարհային պատերազմ
| մաս =
| պատկեր=[[Պատկեր:WWImontage.jpg|300px]]
| վերնագիր = 
| թվական = [[օգոստոսի 1]] [[1914]] – [[հոկտեմբերի 2]] [[1918]]
| վայր = [[Եվրոպա]], [[Աֆրիկա]] և [[Մերձավոր Արևելք]] (կարճատև [[Չինաստան]]ում և [[Խաղաղ օվկիանոս|Խաղաղօվկիանոսյան]] կղզիներում)
| պատճառ=տնտեսական իմպերիալիզմ, տարածքային և տնտեսական հավակնություններ, առևտրի խոչընդոտում, սպառազինությունների մրցավազք, միլիտարիզմ և ինքնիշխանություն, ուժերի հավասարակշռության խախտում, լոկալ հակամարտություններ, եվրոպական տերությունների դաշնային պարտավորություններ
| փոփոխություններ=
| արդյունք= Անտանտի հաղթանակ, փետրվարյան և հոկտեմբերյան հեղափոխություններ [[Ռուսաստան]]ում և նոյեմբերյան հեղափոխության արդյունք Ռուսաստանի, Օսմանյան կայսրության, [[Ավստրիա]]յի, [[Հունգարիա]]յի փլուզում։ Սկսվում է ամերիկյան կապիտալի ներթափանցումը Եվրոպա։
| հակառակորդ1 = '''[[Անտանտ]]ն և նրա կողմնակիցները՝'''<br />
{{Դրոշավորում|Ռուսական կայսրություն}}/[[Ռուսաստանի հանրապետություն|հանրապետություն]]
{{Դրոշավորում|ՌԽԴՍՀ|1918}} (մինչև [[1918]]-ի [[մարտի 3]])<br />
{{Դրոշ|Երրորդ ֆրանսիական հանրապետություն}} [[Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետություն|Ֆրանսիա]]<br />
{{Դրոշ|Բրիտանական կայսրություն}} [[Բրիտանական կայսրություն]]<br />
{{Դրոշ|Սերբիա|թագավորություն}} [[Սերբիայի թագավորություն|Սերբիա]]<br />
{{Դրոշավորում|Բելգիա|առևտրական}}<br />
{{Դրոշ|Չեռնոգորիա|1905}} [[Չեռնոգորիայի թագավորություն|Չեռնոգորիա]]<br />
{{Դրոշ|Իտալիա|1861}} [[Իտալիայի թագավորություն (1861-1946)|Իտալիա]] ([[1915]]-ից)<br />
{{Դրոշ|Ռումինիա}} [[Ռումինիայի թագավորություն|Ռումինիա]] ([[1916]]-ից)<br />
{{Դրոշավորում|ԱՄՆ|1912}} ([[1917]]-ից)<br />
{{Դրոշ|Հունաստան|1828}} [[Հունաստան]] ([[1917]]-ից) <br />
{{Դրոշավորում|Ճապոնական կայսրություն}}<br />
''[[Անտանտ|և ուրիշներ]]''
| հակառակորդ2 = '''[[Կենտրոնական ուժեր]]ը և նրա կողմնակիցները՝'''<br />
{{Դրոշ|Գերմանիա|կայսրություն}} [[Գերմանական կայսրություն|Գերմանիա]]<br />
{{Դրոշավորում|Ավստրո-Հունգարիա}}<br />
{{Դրոշ|Օսմանյան կայսրություն}} [[Օսմանյան կայսրություն]]<br />
{{Դրոշ|Բուլղարիա|կայսրություն}} [[Բուլղարիայի թագավորություն|Բուլղարիա]]<br />
''[[Կենտրոնական ուժեր|և ուրիշներ]]''
| հրամանատար1 = '''[[Անտանտ#Առաջնորդներ|Անտանտի առաջնորդներ]]'''<br />
{{Դրոշ|Երրորդ ֆրանսիական հանրապետություն}} [[Ժորժ Կլեմանսո]]<br />
{{Դրոշ|Երրորդ ֆրանսիական հանրապետություն}} [[Ռայմոն Պուանկարե]]<br />
{{Դրոշ|Բրիտանական կայսրություն}} [[Հերբերտ Հենրի Ասկվիտ]]<br />
{{Դրոշ|Բրիտանական կայսրություն}} [[Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջ]]<br />
{{Դրոշ|Իտալիա|1861}} [[Վիտտորիո Օրլանդո]]<br />
{{Դրոշ|Իտալիա|1861}} [[Վիկտոր Էմանուիլ III]]<br />
{{Դրոշ|ԱՄՆ|1912}} [[Վուդրո Վիլսոն]]<br />
{{Դրոշ|Ճապոնական կայսրություն}} [[Թաիշիո Կայսր|Թաիշիո]] <br />
{{Դրոշ|Ռուսական կայսրություն}} [[Նիկոլայ II]]<br />
{{Դրոշ|Սերբիա|թագավորություն}} [[Պետրոս I (Սերբիայի թագավոր)|Պետրոս I]]<br />
{{Դրոշ|Ռումինիա}} [[Ֆերդինանդ I (Ռումինիայի թագավոր)|Ֆերդինանդ I]]<br />
<small>[[Անտանտ#Առաջնորդներ|...''և ուրիշներ'']]</small>
| հրամանատար2 ='''[[Կենտրոնական ուժեր#Առաջնորդներ|Կենտրոնական ուժերի առաջնորդներ]]'''<br />
{{Դրոշ|Գերմանիա|կայսրություն}} [[Վիլհելմ II]]<br />
{{Դրոշ|Ավստրո-Հունգարիա}} [[Ֆրանց Յոզեֆ I]] †<br />
{{Դրոշ|Ավստրո-Հունգարիա}} [[Կարլ I (Ավստրիայի կայսր)|Կառլ I]]<br />
{{Դրոշ|Օսմանյան կայսրություն}} [[Մեհմեդ V]]<br />
{{Դրոշ|Բուլղարիա|կայսրություն}} [[Ֆերդինանդ I (Բուլղարիա)|Ֆերդինանդ I]]<br />
<small>[[Կենտրոնական ուժեր#Առաջնորդներ|...''և ուրիշներ'']]</small> 
| կորուստներ1 =
'''Զոհված'''՝ 5 525 000<br>
'''Վիրավորված'''՝ 12 831 500<br>
'''Զոհված քաղաքացիական անձինք'''՝ 4 000 000
<!-- {{դրոշ|Russian Empire}} 1,811,000 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Երրորդ ֆրանսիական հանրապետություն}} 1,397,800 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Բրիտանական կայսրություն}} 1,114,914 սպանված<ref name="crb.org">[http://www.centre-robert-schuman.org/userfiles/files/REPERES%20–%20module%201-1-1%20-%20explanatory%20notes%20–%20World%20War%20I%20casualties%20–%20EN.pdf]</ref><br>
{{դրոշ|Իտալիայի թագավորություն}} 651,000 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Ռումինիա}} 250,000<ref name="crb.org"/>–335,000 սպանված<ref name="Nash">{{cite book |last1=Nash |title=Darkest Hours |date=1976 |publisher=Rowman & Littlefield |url=https://books.google.am/books?id=3KglCgAAQBAJ&pg=PA775#v=onepage |isbn=978-1590775264}}</ref><br>
{{դրոշ|Սերբիա|թագավորություն}} 275,000 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|ԱՄՆ|1912}} 116,708 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Բելգիա}} 58,637<ref name="crb.org"/>–87,500 սպանված<ref name="Nash" /><br>
{{դրոշ|Հունաստանի թագավորություն}} 26,000 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Պորտուգալիայի առաջին հանրապետություն}} 7,222 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Մոնտենեգրոյի թագավորություն}} 3,000 սպանված<ref name="crb.org"/><br>
{{դրոշ|Ճապոնական կայսրություն}} 415 սպանված<ref name="crb.org"/> -->
| կորուստներ2 =
'''Զոհված'''՝ 4 386 000<br>
'''Վիրավորված'''՝ 8 388 000<br>
'''Զոհված քաղաքացիական անձինք'''՝ 3 700 000
|ուժեր1 = 42 959 850<ref name="Tucker 2005 273">{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=273}}</ref>
<!-- * {{flagicon|Russian Empire}} 12,000,000
* {{flagicon|British Empire}} 8,841,541<ref>{{cite web |url=http://www.1914-1918.net/faq.htm |title=British Army statistics of the Great War |publisher=1914-1918.net |accessdate=13 December 2011}}</ref><ref>Figures are for the British Empire</ref>
* {{flagicon|French Third Republic}} 8,660,000<ref>Figures are for Metropolitan France and its colonies</ref>
* {{flagicon|Kingdom of Italy}} 5,615,140
* {{flagicon|United States|1912}} 4,743,826
* {{flagicon|Kingdom of Romania}} 1,234,000
* {{flagicon|Ճապոնական կայսրություն}} 800,000
* {{flagicon|Սերբիա|թագավորություն}} 707,343
* {{flagicon|Բելգիա}} 380,000
* {{flagicon|Kingdom of Greece}} 250,000
* {{flagicon|First Portuguese Republic}} 80,000
* {{flagicon|Kingdom of Montenegro}} 50,000
}} -->
| ուժեր2 = 25 248 321<ref name="Tucker 2005 273"/><!-- 
* {{flagicon|German Empire}} 13,250,000
* {{flagicon|Austria-Hungary}} 7,800,000
* {{flagicon|Ottoman Empire}} 2,998,321
* {{flagicon|Kingdom of Bulgaria}} 1,200,000 -->
}}
{{Դեպքեր, որոնք բերեցին առաջին համաշխարհային պատերազմին}}
'''Առաջին համաշխարհային պատերազմ''' կամ '''Առաջին աշխարհամարտ''' ({{lang-en|First World War, Great War կամ WWI}}), Եվրոպայում ծագած [[համաշխարհային պատերազմ]], որն սկսվել է 1914 թվականի հուլիսի 28-ին և շարունակվել մինչև 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը։ Պատերազմին, որը ժամանակին բնութագրվել է որպես ''պատերազմ բոլոր պատերազմներին վերջ տալու համար''<ref>{{Cite news |date=1998 թ․ նոյեմբերի 10 |title=The war to end all wars |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/special_report/1998/10/98/world_war_i/198172.stm |publisher=BBC News}}</ref>, մասնակցել է ավելի քան 70 միլիոն զինվորական, որոնցից 60 միլիոնը՝ միայն Եվրոպայում, ինչի արդյունքում այն դարձել է խոշորագույն պատերազմներից մեկը պատմության մեջ<ref>{{harvnb|Keegan|1998|p=8}}</ref><ref>{{harvnb|Bade|Brown|2003|pp=167–168}}</ref>։ Ըստ գնահատականների՝ 9 միլիոն [[Կոմբատանտներ|զինվորական]] և ավելի քան 7 միլիոն [[Խաղաղ բնակչություն|խաղաղ բնակիչ]] է զոհվել պատերազմում։ Զոհերի մեծ թվի պատճառ են եղել նաև տեղի ունեցած ցեղասպանություններն ու 1918 թվականին բռնկված [[Իսպանական գրիպ|գրիպի համաճարակը]]. արդյունքում ամբողջ աշխարհում մահացել է 50-100 մլն մարդ<ref>{{Cite book |last1=Williams |first1=Rachel |url=https://trace.tennessee.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.com/&httpsredir=1&article=2761&context=utk_chanhonoproj |title=Dual Threat: The Spanish Influenza and World War I |date=2014 |publisher=Trace: Tennessee Research and Creative Exchange |location=University of Tennessee Thesis |pages=4–10 |accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 10}}</ref>։ Ռազմական կորուստներն ավելացել են տեխնոլոգիական ու արդյունաբերական նորարարությունների և մարտավարական փակուղու պատճառով, ինչն արդյունք էր ծանր խրամատային պատերազմի։ Այն եղել է մարդկության պատմության ամենաարյունահեղ պատերազմներից մեկը, որը հանգեցրել է քաղաքական խոշոր փոփոխությունների, ներառյալ 1917-1923 թվականների հեղափոխությունների պատերազմին մասնակցած բազմաթիվ երկրներում։ Պատերազմի արդյունքում չլուծված հակամարտությունները նպաստել են շուրջ երկու տասնամյակ անց [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկսվելուն<ref>{{harvnb|Willmott|2003|p=307}}</ref>։

1914 թվականի հունիսի 28-ին բոսնիացի սերբ ազգայնական [[Գավրիլո Պրինցիպ]]ը Սարաևոյում [[Սարաևոյի սպանություն|սպանել]] է Ավստրո-Հունգարիայի թագավորության գահաժառանգ [[Ֆրանց Ֆերդինանդ]]ին, ինչը հանգեցրել է [[Հուլիսյան ճգնաժամ]]ին<ref name="AJPT2">{{harvnb |Taylor |1998 |pp=80–93}}</ref>{{sfn |Djokić |2003 |p=24}}։ Դրան ի պատասխան՝ Ավստրո-Հունգարիան վերջնագիր է ներկայացրել Սերբիային, սակայն վերջինս հրաժարվել է կատարել ավստրիացիների պահանջները։

Միմյանց դաշնակից պետությունները Բալկաններում ծագած երկկողմ հակամարտության արդյունքում սկիզբ առած ճգնաժամը վերածել են կոնֆլիկտի, որին մասնակցել է Եվրոպայի մեծ մասը։ 1914 թվականի դրությամբ Եվրոպայի [[մեծ տերություններ]]ը բաժանված էին երկու խմբավորման՝ [[Անտանտ]]ի, որի կազմում ընդգրկված էին [[Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետություն]]ը, [[Ռուսական կայսրություն]]ն ու [[Բրիտանական կայսրություն]]ը, և [[Եռյակ դաշինք]]ի, որի կազմում էին [[Գերմանական կայսրություն]]ը, [[Ավստրո-Հունգարական կայսրություն]]ն ու [[Իտալիայի թագավորություն]]ը (Եռյակ դաշինքը հիմնականում ունեցել է պաշտպանական բնույթ և թույլ է տվել Իտալիային չմասնակցել պատերազմին 1914 թվականին)<ref name="Seymour">{{Cite book |author=Charles Seymour |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.189309 |title=The Diplomatic Background of the War |publisher=Yale University Press |year=1916 |pages=[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.189309/page/n55 35], 147}}</ref>։ Ռուսաստանը հարկ է համարել պաշտպանել Սերբիային, և հուլիսի 25-ին հրաման է արձակվել նախապատրաստվել պատերազմի, իսկ երբ հուլիսի 28-ին Ավստրո-Հունգարիան ռմբակոծել է Սերբիայի մայրաքաղաք Բելգրադը, Ավստրիային սահմանակից ռազմական շրջաններում հայտարարվել է մասնակի զորահավաք<ref>{{Cite book |last1=Lieven |first1=Dominic |title=Towards the Flame: Empire, War and the End of Tsarist Russia |date=2016 |publisher=Penguin |isbn=978-0141399744 |page=326}}</ref>։ Համառուսական զորահավաքը հայտարարվել է հուլիսի 30-ի երեկոյան, Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան ընդհանուր զորահավաք են հայտարարել հուլիսի 31-ին, իսկ Գերմանիան Ռուսաստանից պահանջել է կատարել զորացրում տասներկու ժամվա ընթացքում<ref>{{Cite book |last1=Martel |first1=Gordon |url=https://archive.org/details/monththatchanged0000mart |title=The Month that Changed the World: July 1914 and WWI |date=2014 |publisher=OUP |edition=Kindle |location=6286}}</ref>։ Երբ Ռուսաստանը մերժել է, Գերմանիան օգոստոսի 1-ին պատերազմ է հայտարարել՝ սատարելով Ավստրո-Հունգարիային։ Վերջինս հետևել է նրա օրինակին օգոստոսի 6-ին, իսկ օգոստոսի 2-ին ընդհանուր զորահավաք է հայտարարել Ֆրանսիան՝ սատարելով Ռուսաստանին<ref>{{Cite journal |date=1914 թ․ օգոստոսի 2 |title=Le Président de la République, R. [Raymond] Poincaré et al., 'A La Nation Française' |url=https://www.loc.gov/law/help/digitized-books/world-war-i-declarations/ww1-gazettes/France-doc-3-OCR-SPLIT.pdf |journal=Journal Officiel de la République Française |pages=7053–7054 |accessdate=2018 թ․ օգոստոսի 26}}</ref>։

Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի դեմ երկու ճակատով պատերազմող Գերմանիան նպատակ է ունեցել իր հիմնական ուժերը կենտրոնացնել Արևմտյան ճակատում, որպեսզի հաղթի Ֆրանսիային չորս շաբաթվա ընթացքում, ինչից հետո ուժերը կտեղափոխվեին Արևելյան ճակատ, նախքան Ռուսաստանը կհասցներ կատարել լրիվ զորահավաք. հետագայում այն հայտնի է դարձել որպես [[Շլիֆենի պլան|Շլիֆենի նախագիծ]]<ref>{{Cite book |last1=Zuber |first1=Terence |title=Inventing the Schlieffen Plan: German War Planning 1871–1914 |date=2011 |publisher=OUP |isbn=978-0198718055 |edition=2014 |pages=46–49}}</ref>։ Օգոստոսի 2-ին Գերմանիան պահանջել է ազատ անցում Բելիգայի տարածքով, ինչն էական նշանակություն ուներ Ֆրանսիայի նկատմամբ արագ հաղթանակ տանելու գործում<ref>{{Cite book |last1=Note Given 2 August 1914, at 19 hours, by M. de Below Saleske [Klaus von Below-Saleske], Minister of Germany, to M. Davignon, Minister of Foreign Affairs] |url=https://www.loc.gov/law/help/digitized-books/world-war-i-declarations/ww1-gazettes/Belgium-1-OCR.pdf |title=Documents Diplomatiques 1914: La Guerre Européenne Diplomatic Documents 1914: The European War |date=1914 |publisher=Ministère des Affaires Étrangères (Ministry of Foreign Affairs) |page=201 |accessdate=2018 թ․ օգոստոսի 26}}</ref>։ Երբ Բելգիան մերժել է, գերմանական ուժերն օգոստոսի 3-ի վաղ առավոտյան ներխուժել են Բելգիա և նույն օրը պատերազմ հայտարարել Ֆրանսիային. Բելգիայի կառավարությունը վկայակոչել է 1839 թվականին կնքված Լոնդոնի պայմանագիրը, և դրանում նշված պարտավորության համաձայն Բրիտանիան օգոստոսի 4-ին պատերազմ է հայտարարել Գերմանիային{{sfn |Evans |2004 |p=12}}{{sfn |Martel |2003 |pp=xii ff}}։ Օգոստոսի 12-ին Բրիտանիան ու Ֆրանսիան պատերազմ են հայտարարել նաև Ավստրո-Հունգարիային, օգոստոսի 23-ին Անտանտի կողմից պատերազմին է միացել [[Ճապոնական կայսրություն|Ճապոնիան]], որը նպատակ ուներ առիթից օգտվելով մեծացնել իր տիրապետության սահմանները՝ գրավելով Գերմանիայի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները [[Չինաստան]]ում և [[Խաղաղ օվկիանոս]]ում։ Պատերազմի մեջ են ներքաշվել նաև այդ տերությունների գաղութները, ինչի շնորհիվ կոնֆլիկտը տարածվել է ամբողջ երկրագնդով մեկ։ Հետագայում Անտանտն ու իր դաշնակիցները հայտնի են դարձել որպես [[Առաջին աշխարհամարտի դաշնակիցներ|Դաշնակից ուժեր]],իսկ Քառյակ դաշինքը՝ [[Կենտրոնական տերություններ]]։

[[Փետրվարյան հեղափոխություն|Ռուսական փետրվարյան]] և [[հոկտեմբերյան հեղափոխություն]]ներից հետո ռուսները դուրս եկան պատերազմից՝ Կենտրոնական ուժերի հետ կնքելով [[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր]]ը։ 1918 թվականի գարնանը գերմանացիներն արևմտյան ճակատում անցան լայնածավալ հարձակման, սակայն Անտանտը միավորեց իր ուժերը և հզոր հակահարված տվեց գերմանացիներին։ 1918 թվականի նոյեմբերի 4-ին Ավստրո-Հունգարիան համաձայնեց հաշտություն խնդրել, և Գերմանիան, որտեղ նույնպես ահագնացել էր հեղափոխության վտանգը, 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին համաձայնվեց զենքը վայր դնել։ Այսպիսով, պատերազմն ավարտվեց Անտանտի հաղթանակով։

Պատերազմի ավարտին Գերմանական կայսրությունը, Ռուսական կայսրությունը, [[Ավստրո-Հունգարական կայսրություն]]ը և Օսմանյան կայսրությունը փլուզվեցին։ Արդյունքում հիմնադրվեցին շատ անկախ պետություններ, այդ թվում՝ [[Հայաստանի առաջին Հանրապետություն]]ը, իսկ Գերմանիայի գաղութները բաժանվեցին հաղթողների միջև։ [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով|1919 թվականի Փարիզի հաշտության կոնֆերանսում]] [[Մեծ քառյակ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)|Մեծ քառյակը]] կազմող պետությունները (Բրիտանիա, Ֆրանսիա, ԱՄՆ և Իտալիա) ստորագրեցին մի շարք պայմանագրեր։ Ստեղծվեց [[Ազգերի լիգա]]ն, հետագայում նմանատիպ հակամարտությունները բացառելու նպատակով։ Սակայն արդյունքում՝ եվրոպական շատ երկրներ ընկան խորը ճգնաժամի մեջ, Եվրոպայում աճեց և զարգացավ ազգայնամոլությունը, ինչի պատճառով Գերմանիայում ծնունդ առավ նաև [[նացիզմ]]ը՝ սրանով նպաստելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին։

== Անվանում ==
Մինչև [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի սկիզբը այն պարզապես կոչել են '''Համաշխարհային պատերազմ''' կամ '''Մեծ պատերազմ''' և այնուհետև միայն կոչվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմ<ref>{{Cite web |title=Արդյո՞ք միշտ կոչվել են Առաջին համաշխարհային պատերազմ և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ։ |url=http://www.history.com/news/ask-history/were-they-always-called-world-war-i-and-world-war-ii |accessdate=2013 թ․ հոկտեմբերի 24 |work=Հարցման պատմություն}}</ref><ref>{{Cite book |last=Գեյլ Բրայբոն |url=https://books.google.am/books?id=hFqZcQmlOBsC&pg=PR8 |title=Մեծ պատերազմի ապացույցներ, պատմություն. պատմաբանները և 1914-1918 թվականների ազդեցությունը |date=2004 |publisher=Berghahn Books |isbn=9781571818010 |page=8}}</ref>։

Կանադական Մակլին ամսագիրը 1914 թվականին գրել է, որ որոշ պատերազմներ իրենք են ընտրում իրենց անունը, սա Մեծ պատերազմ է<ref>{{Cite web |title=great, adj., adv., and n. |url=http://www.oed.com/view/Entry/81104 |accessdate=2012 թ․ մարտ |work=Օքսֆորդի անգլիական բառարան}}</ref>։ 1918-1939 թվականներին պատերազմը ավելի հաճախ կոչվել է ''Համաշխարհային պատերազմ''։

«Առաջին համաշխարհային պատերազմ» տերմինը առաջին անգամ օգտագործել է գերմանացի փիլիսոփա [[Էռնստ Հեկկել]]ը 1914 թվականի սեպտեմբերի 14-ին, գրել է, որ կասկած չկա, որ այս եվրոպական պատերազմը կդառնա առաջին համաշխարհային պատերազմը պատմության մեջ<ref>{{harvnb|Shapiro|Epstein|2006|p=329}}</ref>։

== Մինչպատերազմյան իրավիճակ ==
{{Հիմնական|Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառներ}}
[[Պատկեր:Map Europe alliances 1914-hy.jpg|մինի|320x320px|Առաջին համաշխարհային պատերզամի ռազմական դաշինքներ. [[Անտանտ]] կանաչով, [[Կենտրոնական ուժեր]] դարչնագույն]]

=== Քաղաքական և ռազմական դաշինքներ ===
19-րդ դարում եվրոպական խոշոր տերությունները պայքարում էին Եվրոպայում ուժային հավասարակշռության հասնելու համար, այդ պատճառով ստեղծվեցին քաղաքական և ռազմական դաշինքներ<ref name=Willmott15>{{harvnb |Willmott |2003 |p=15}}</ref>։ Դաշինքները սկսեցին ձևավորվել 1815 թվականից. առաջին դաշինքը եղավ [[Սրբազան դաշինք]]ը [[Պրուսիա]]յի, Ռուսաստանի և Ավստրիայի միջև։ 1873 թվականի հոկտեմբերին գերմանիայի կանցլեր [[Օտտո ֆոն Բիսմարկ]]ը փորձեց համաձայնեցնել [[Երեք միապետների դաշինք]]ը (գերմաներեն՝ ''Dreikaiserbund'') Ավստրո-Հունգարիայի, Ռուսաստանի և Գերմանիայի միապետերի միջև։ Համաձայնությունը տապալվեց, քանի որ Ավստրո-Հունգարիան և Ռուսաստանը համաձայնության չեկան Բալկանների հարցում։ Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան ստեղծեցին նոր դաշինք 1879 թվականին՝ այն կոչելով Երկյակ դաշինք։ Սա միջոց էր ռուսներին դուրս մղել Բալկաններից, քանի որ Օսմանյան կայսրությունը օրեցօր թուլանում էր<ref name=Willmott15/>։ 1882 թվականին դաշինքին միացավ նաև [[Իտալիա]]ն և կոչվեց [[Եռյակ դաշինք]]<ref name="keegan52">{{harvnb|Keegan|1998|p=52}}</ref>։

Բիսմարկը շատ էր ջանք թափում թողնել Ռուսաստանին Գերմանիայի դաշնակից, քանի որ միաժամանակ չէր ցանկանում կռվել երկու ճակատով՝ Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի դեմ։ Երբ [[Վիլհելմ II]]-ը դարձավ գերմանիայի կայսր (''Կայզեր''), Բիսմարկը ստիպված էր հեռանալ պաշտոնից, իսկ նրա դաշնակցային պլանները փոխվեցին։ Օրինակ՝ Կայզերը որոշեց նորացնել [[Փոխապահովագրման պայմանագիր]]ը Ռուսաստանի հետ 1890 թվականին։ Երկու տարի անց կնքվեց [[Ֆրանկո-ռուսական դաշինք]]ը ի հակադրություն եռյակ դաշինքի։ 1904 թվականին Բրիտանիան մի շարք պայմանագրեր կնքեց Ֆրանսիայի հետ, նաև 1907 թվականին Բրիտանիան Ռուսաստանի հետ ստորագրեց [[Անգլո-ռուսական համաձայնագիր|Անգլո-ռուսական կոնվեցիան]]։ Պաշտոնապես այս համաձայնագրերը չէին նշանակում դաշինքի ստեղծում, սակայն հետագայում այս համաձայնագրերի ամբողջությունը հայտնի դարձավ որպես [[Անտանտ]] դաշինք<ref name=Willmott15/>։

=== Սպառազինության մրցավազք ===
1871 թվականից [[Պրուս-Ֆրանսիական պատերազմ|Պրուս-ֆրանսիական պատերազմից]] հետո, երբ Գերմանիան միավորվեց և դարձավ կայսրություն, երկրի տնտեսությունը սկսեց ավելի արագ տեմպերով աճել։ 1890-ական թվականների կեսերից Վիլհելմ II-ը տնտեսական շահույթը օգտագործեց ''Kaiserliche Marine''-ի ([[Գերմանական կայսերական նավատորմ]]) կառուցման համար, այն գլխավորեց Ադմիրալ [[Ալֆրեդ ֆոն Տիրպիտց]]ը, որը պետք է արժանի հակառակորդ լիներ բրիտանական [[Թագավորական նավատորմ]]ին<ref name=willmott21/>։ 1906 թվականին մասնագետների հետազոտությունները ենթադրում էին, որ Գերմանիայի նկատմամբ Բրիտանիայի առավելությունը շատ չնչին է<ref name=willmott21>{{harvnb|Willmott|2003|p=21}}</ref>։ Բրիտանիայի և Գերմանիայի [[սպառազինության մրցավազք]]ը վարակեց Եվրոպայի մյուս տերություններին, որոնք նույնպես առաջնությունը սկսեցին տալ ռազմական արդյունաբերությանը<ref>{{harvnb|Prior|1999|p=18}}</ref>։ 1908-1913 թվականներին եվրոպական երկրների ռազմական ծախսերը գերազանցում էին ընդհանուր ծախսերի 50%-ը<ref name="Fromkin2004">{{harvnb|Fromkin|2004|p=94}}</ref>։

[[Պատկեր:1908-10-07 - Moritz Schiller's Delicatessen.jpg|մինի|250px|Սարաևոյի քաղաքացիները կարդում են Ավստրո-Հունգարիայի հարձակման մասին:]]

=== Բալկանների հակամարտություն ===
Ավստրո-Հունգարիան պատճառ դարձավ 1908–1909 թվականների [[Բոսնիական ճգնաժամ]]ի ծագման, պաշտոնապես նախկին օսմանյան տարածք Բոսնիան և Հերցեգովինան համարելով իր տարածքը, որն օկուպացրել էր 1878 թվականին։ Սա բարկացրեց Սերբիայի թագավորությանը և նրա սլավոն բարեկամ Ռուսական կայսրությանը<ref name=keegan48-49>{{harvnb|Keegan|1998|pp=48–49}}</ref>։ 1912 և 1913 թվականներին տեղի ունեցավ [[Առաջին Բալկանյան պատերազմ]]ը որտեղ [[Բալկանյան լիգա]]ն կռվում էր Օսմանյան կայսրության դեմ։ Արդյունքում կնքվեց Լոնդոնի պայմանագիրը, որով Ալբանիան անկախացավ, իսկ Բուլղարիան, Սերբիան և Հունաստանը ընդարձակեցին իրենց տարածքները Օսմանյան կայսրության հաշվին։ 1913 թվականին սկսվեց Երկրորդ Բալկանյան պատերազմը ինչն ավելի ապակայունացրեց տարածաշրջանը<ref name=Willmott22-23>{{harvnb|Willmott|2003|pp=2–23}}</ref>։

== Պատերազմի սկիզբ ==
[[Պատկեր:Gavrilo Princip captured in Sarajevo 1914.jpg|աջից|մինի|250px|Նկարը հաճախ բնորոշվում է որպես [[Գավրիլո Պրինցիպ]]ի ձերբակալում, սակայն որոշ մարդիկ<ref name="FinestoneMassie">{{Cite book |author1=Ջեֆրի Ֆինստոն |url=https://books.google.am/books?id=-1cvAAAAMAAJ |title=Եվրոպայի վերջին դատարաններ |author2=Ռոբերտ կ. Մասիե |publisher=Dent |year=1981 |page=247}}</ref><ref name="OneMorningSarajevo">{{Cite book |author1=Դեյվիդ Ջեյմս Սմիթ |url=https://books.google.am/books?id=GzsnSU9J5sAC |title=Մի առավոտ Սարաևոյում |publisher=Hachette UK |year=2010 |isbn=9780297856085 |quote=Նա նկարահանվել է կայարանի ճանապարհին և շատ գրքերում, ամսագրերում այն համարվում է Գավրիլո Պրինցիպի ձերբակալություն: Սակայն այստեղ Պրինցիպը չէ, այստեղ Բերի ձերբակալությունն է:}}</ref> կարծում են, որ նկարում լրտես Ֆերդինանդ Բերն է:]]

=== Սարաևոյի սպանություն ===
{{Հիմնական|Ֆրանց Ֆերդինանդի սպանություն}}

1914 թվականի հունիսի 28-ին թագաժառանգ [[Ֆրանց Ֆերդինանդ]]ը 
այցելության էր եկել [[Բոսնիա և Հերցեգովինա]]յի մայրաքաղաք [[Սարաևո]]։ Վեց հոգանոց բոսնիացի ազգայնականներ «[[Երիտասարդ Բոսնիա|Մլադա Բոսնիա»]] ազգայնական խմբավորումից, որոնք հովանավորվում էին սերբիական «[[Սև ձեռք (Սերբիա)|Սև ձեռք»]] կազմակերպության կողմից, հավաքվեցին նույն փողոցում, որտեղ հանգրվանելու էր Ֆերդինանդը։ Նրանցից մեկը ձեռքի նռնակ նետեց Ֆերդինանդի մեքենայի տակ, բայց վրիպեց։ Մոտակայքում որոշ մարդիկ վիրավորվեցին, բայց Ֆերդինանդի շարասյունը շարունակեց ընթացքը։ Մյուս մահափորձը նույնպես ձախողվեց, քանի որ մեքենաները կանգ չառան։ Մեկ ժամ անց, երբ Ֆրանց Ֆերդինանդը այցելեց Սարաևոյի հիվանդանոց մահափորձից տուժածներին տեսակցության, նրա շարասյունը սխալ շրջադարձ կատարեց փողոցում, որտեղ կանգնած էր Պրինցիպը։ Ատրճանակով Պրինցիպը գնդակահարեց Ֆերդինանդին և նրա կնոջը։ Ավստրիայի բնակչության շրջանում արձագանքը եղավ թույլ և անտարբեր։ Ինչպես պատմաբան [[Զբինեկ Զեման]]ը ավելի ուշ գրեց, «ժողովուրդը բավական անտարբեր էր այս սպանությունից հետո։ Կիրակի և երկուշաբթի (28 և 29 հունիս), ողջ Վիեննան լսում էր երաժշտություն և խմում էր գինի»<ref name="history">{{Cite web |title=Եվրոպական տերությունները շարունակում են անտարբեր լինելը Սարաևոյի սպանությունների հարցում&nbsp;- History.com Այս օրը պատմության մեջ&nbsp;- 6/30/1914 |url=http://www.history.com/this-day-in-history/european-powers-maintain-focus-despite-killings-in-sarajevo |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 26 |publisher=History.com}}</ref><ref name="Willmott26">{{harvnb|Willmott|2003|p=26}}</ref>։

[[Պատկեր:1914-06-29 - Aftermath of attacks against Serbs in Sarajevo.png|մինի|աջից|250px|Ամբոխները փողոցներում հակասերբական անկարգությունների ժամանակ, 29 հունիս 1914:]]

=== Բռնությունների ուժգնացում Բոսնիայում և Հերցեգովինայում ===
Սարաևոյում ավստրիացիները տեղի բնակչությանը հրահրեցին սերբերի դեմ, որի արդյունքում սկսվեցին հակասերբական անկարգություններ, որի ժամանակ խորվաթները և բոսնիացի մուսուլմանները սպանեցին երկու բնիկ սերբի և ավերեցին շատ սերբական շինություններ<ref name="DjordjevićSpence1992">{{Cite book |author1=Դիմիտրի Ջորջեվիչ |url=https://books.google.am/books?id=CDJpAAAAMAAJ |title=Գիտնական, հայրենասեր, դաստիարակ. Պատմական իրողոթյունները Դիմիտրի Ջորջևիչի աչքերով։ |author2=Ռիչարդ Բ. Սպենս |publisher=Արևելյան եվրոպական մենագրություններ |year=1992 |isbn=978-0-88033-217-0 |page=313 |quote=Ֆրանց Ֆերդինանդի սպանությունից հետո խորվաթները և մուսուլմանները Սարաևոյում միացյալ ուժերով սկսեցին հակա-սերբական ջարդերը։}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.am/books?id=QGtWAAAAMAAJ |title=Հաշվետվությունների ծառայություն. Հարավային Եվրոպայի դեպքեր |publisher=Ամերիկյան համալսարանների դաշտային անձնակազմ։ |year=1964 |page=44 |quote=...&nbsp;սպանությանը հաջորդեցին հակա-սերբական անկարգություններ Սարաևոյում&nbsp;... |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 7}}</ref>։ Այս իրադարձությունները հետագայում անվանվեցին [[Հակասերբական անկարգություններ Սարաևոյում|ջարդեր]]։ Գրող [[Իվո Անդրիչ]]ը դեպքերն անվանեց «Սարաևոյի կատաղի ատելություն<ref name="Gioseffi1993">{{Cite book |author=Դանիելա Գիոսեֆի |url=https://books.google.am/books?id=iuF9AAAAMAAJ |title=On Prejudice: A Global Perspective |publisher=Anchor Books |year=1993 |isbn=978-0-385-46938-8 |page=246 |quote=...&nbsp;Andric describes the "Sarajevo frenzy of hate" that erupted among Muslims, Roman Catholics, and Orthodox believers following the assassination on June 28, 1914, of Archduke Franz Ferdinand in Sarajevo&nbsp;... |accessdate=2013 թ․ սեպտեմբերի 2}}</ref>»: Սերբերի դեմ բռնություններ իրականացվեցին ոչ միայն Սարաևոյում, այլ նաև Ավստրո-Հունգարիայի մյուս քաղաքներում և այժմյան [[Խորվաթիա]]յում, Բոսնիայում և Հերցեգովինայում<ref name="Mitrović2007">{{Cite book |author=Andrej Mitrović |url=https://books.google.am/books?id=viqqqQ2KT7kC&pg=PA18 |title=Serbia's Great War, 1914–1918 |publisher=Purdue University Press |year=2007 |isbn=978-1-55753-477-4 |page=19 |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 7}}</ref>։ Ավստրոհունգարական ոստիկանությունը Բոսնիա և Հերցեգովինայում ձերբակալեց 5500 սերբի, որոնցից 700-2200-ը մահացան բանտում։ 460 սերբ մահապատժի ենթարկվեցին հիմնականում մուսուլմանական հատուկ ձևավորված ոստիկանության կողմից, որը ստեղծվել էր սերբերին հետապնդելու համար<ref name="Kröll2008">{{Cite book |author=Herbert Kröll |url=https://books.google.am/books?id=uJRnAAAAMAAJ |title=Austrian-Greek encounters over the centuries: history, diplomacy, politics, arts, economics |date=2008 թ․ փետրվարի 28 |publisher=Studienverlag |isbn=978-3-7065-4526-6 |page=55 |quote=...&nbsp;arrested and interned some 5.500 prominent Serbs and sentenced to death some 460 persons, a new Schutzkorps, an auxiliary militia, widened the anti-Serb repression. |accessdate=2013 թ․ սեպտեմբերի 1}}</ref><ref>{{harvnb|Tomasevich |2001|p=485}}{{quote|The Bosnian wartime militia (Schutzkorps), which became known for its persecution of Serbs, was overwhelmingly Muslim.}}</ref><ref name="Schindler2007">{{Cite book |author=John R. Schindler |url=https://books.google.am/books?id=c8Xb6x2XYvIC&pg=PA29 |title=Unholy Terror: Bosnia, Al-Qa'ida, and the Rise of Global Jihad |publisher=Zenith Imprint |year=2007 |isbn=978-1-61673-964-5 |page=29}}</ref><ref name="Velikonja 2003 141">{{harvnb|Velikonja|2003|p=141}}</ref>։

=== Հուլիսյան ճգնաժամ ===
{{Հիմնական|Հուլիսյան ճգնաժամ}}
Հուլիս ամսվա ընթացքում դիվանագիտական հակամարտությունը Ավստրո-Հունգարիայի, Գերմանիայի, Ռուսաստանի, Ֆրասիայի և Բրիտանիայի միջև կոչվեց [[Հուլիսյան ճգնաժամ]]։ Համաձայն պաշտոնական Սերբիայի, որը կապված էր Ֆերդինանդի սպանության հետ և ցանկանում էր սերբացիների ինքնավարությունը Բոսնիայում<ref>{{harvnb|Stevenson|1996|p=12}}</ref>, Ավստրո-Հունգարիան հուլիսի 23-ին 10 կետանոց վերջնագիր ներկայացրեց Սերբիային, որոնք անընդունելի էին և հրահրում էին պատերազմի<ref name=Willmott27>{{harvnb|Willmott|2003|p=27}}</ref>, հաջորդ օրը՝ Ռուսաստանի նախարարների նիստից հետո, հրաման արձակվեց զորահավաք իրականացնել Օդեսայում, Կիևում, Կազանում և Մոսկվայում, պատերազմական պատրաստության բերեց Բալթիկ և Սև ծովի նավատորմերը։ Նրանք նաև հրամայեցին մյուս շրջաններին նույնպես պատրաստ լինել զորահավաքի։ Սերբիան նույնպես հայտարարեց համընդհանուր զորահավաքի մասին, չնայած նրանք համաձայն էին վերջնագրի բոլոր կետերին բացի մեկից, որով պետք է թույլ տար ավստրիացիներին մասնակցել Ֆերդինանդի սպանության գործի հետաքննությանը։ Սրանից հետո Ավստրիան միանգամից խզեց բոլոր դիվանագիտական հարաբերությունները Սերբիայի հետ և հայտարարեց զինված ուժերի մասնակի զորահավաքի մասին։ Վերջապես հուլիսի 28-ին Ավստրո-Հունգարիան պատերազմ հայտարարեց Սերբիային։

Հուլիսի 29-ին Ռուսաստանը, որը չէր ցանկանում զիջել իր դիրքերը Բալկաններում և պարտավորված էր օգնել Սերբիային, նույնպես հայտարարեց զորահավաքի մասին։ Գերմանիայի կանցլեր Բեթմեն-Հոլվեգը որոշեց սպասել մինչև հուլիսի 31 իրադարձությունների հետագա զարգացմանը հետևելու համար։ Հուլիսի 30-ին Ռուսաստանը սկսեց պատրաստվել պատերազմի Գերմանիայի դեմ։ Կայզեր Վիլհելմ II-ը խնդրեց իր զարմիկին՝ Ցար Նիկոլայ II-ին, հրաժարվել պատերազմից։ Երբ նա մերժեց, Գերմանիան վերջնագիր ներկայացրեց ռուսներին՝ չօգնել սերբերին, մեկ այլ վերջնագիր ուղարկվեց Ֆրանսիային՝ չօգնել ռուսներին, եթե նրանք պաշտպանեն սերբերին։

Գերմանիայի կառավարությունը ցանկանում էր, որ Ֆրանսիան մնա չեզոք, քանի որ այդ պահին Գերմանիան չէր ցանկանում պատերազմել երկու ճակատով։ Ֆրանսիան չմերժեց, բայց ուղարկեց երկիմաստ հաղորդագություն, որով հորդորում էին Գերմանիային հետ քաշել զորքերը սահմանից, միևնույն ժամանակ հայտարարեց զորահավաքի մասին։ Գերմանիան նույնպես սկսեց զորահավաքը։ Գերմանիան հարձակվեց Լյուքսեմբուգի վրա օգոստոսի 2-ին և մյուս օրը պատերազմ հայտարարեց Ֆրանսիային<ref name=Crowe>{{Cite book |last=Crowe |first=David |title=The Essentials of European History: 1914 to 1935, World War I and Europe in Crisis |publisher=Research & Education Assoc. |year=2001 |isbn=978-0-7386-7106-2 |pages=4–5}}</ref>։ Օգոստոսին 4-ին, երբ Բելգիան հրաժարվեց ճանապարհ տրամադրել գերմանական զորքերին, որպեսզի նրանք հարձակվեն Ֆրանսիայի վրա, Գերմանիան պատերազմ հայտարարեց Բելգիային նույնպես<ref name=Crowe /><ref>{{Cite book |last=Դել |first=Պամելա |title=Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակագրություն (Սմիթսոնյան պատերազմի ժամանակագրական փուլեր) |publisher=Քեպստոն |year=2013 |isbn=978-1-4765-4159-4 |pages=10–12}}</ref><ref>{{harvnb|Willmott|2003|p=29}}</ref>։ Բրիտանիան պատերազմ հայտարարեց Գերմանիային նույն օրը, քանի որ Գերմանիան չարձագանքեց Բրիտանիայի վերջնագրին, համաձայն որի Բելգիան պետք է մնար չեզոք<ref>{{Cite web |title=Դեյլի Միրորի գլխագիր. Պատերազմի հայտարարումը, Տպագրված 1914 թվականի օգոստոսի 14-ին |url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/mirror01_01.shtml |accessdate=2010 թ․ փետրվարի 9 |publisher=BBC}}</ref>։

== Պատերազմի ընթացք ==
=== Պատերազմական գործողությունների սկիզբ ===

==== Կենտրոնական ուժերի միջև խառնաշփոթ ====
Կենտրոնական ուժերի ռազմավարությունը տուժեց փոխըմբռնման բացակայությամբ։ Գերմանիան խոստացել էր աջակցել Ավստրո-Հունգարիային նվաճել Սերբիան, բայց գործնականում խոստումը չկատարեց։ Սկզբում հարձակվողական պլանը հաստատվեց 1914 թվականի սկզբին, բայց այն տեստավորում չէր անցել։ Ավստրո-հունագարացիները հավատում էին, որ Գերմանիան կփակի հյուսիսային ճակատը ռուսներից<ref>{{harvnb|Strachan|2003|pp=292–296, 343–354}}</ref>։ Սակայն Գերմանիան կարծում էր, որ Ավստրո-Հունգարիան իր ուժերը կկենտրոնացնի ռուսների դեմ, իսկ Գերմանիային կմնա հարձակվել Ֆրանսիայի վրա։ Արդյունքում Ավստրո-Հունգարիան ստիպված էր զորքերը բաժանել ռուսական և սերբական ճակատների միջև։

==== Սերբական արշավանք ====
[[Պատկեր:FirstSerbianArmedPlane1915.jpg|մինի|Սերբական բանակ, 1915.]]
{{Հիմնական|Բալկանյան արշավանք (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)}}
Ավստրիան պատերազմական գործողությունները սերբերի հետ սկսեց [[Ցերի ճակատամարտ|Ցերի]] և [[Կոլուբարայի ճակատամարտ]]երով օգոստոսի 12-ին։ Հաջորդ երկու շաբաթների ընթացքում ավստրիական գրոհները հետ էին մղվում պատճառելով մեծ կորուստներ, ինչը ի չիք դարձրեց ավստրացիների կայծակնային հաղթանակի հույսերը։ Արդյունքում Ավստրո-Հունգարիան ստիպված էր կենտրոնացնել մեծ քանակությամբ զորք Սերբիայի դեմ, թույլ պաշտպանված թողնելով ռուսական ճակատը<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=172}}</ref>։ Սերբիան կարողացավ հետ մղել ավստրիացիների առաջին գրոհները 1914 թվականին, ինչը եղավ նրանց առաջին հաղթանակը վերջին հարյուրամյակում<ref>{{Cite web |author=John R. Schindler |date=2002 թ․ ապրիլի 1 |title=Disaster on the Drina: The Austro-Hungarian Army in Serbia, 1914 |url=http://wih.sagepub.com/content/9/2/159.abstract |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130721093810/http://wih.sagepub.com/content/9/2/159.abstract |archive-date=2013 թ․ հուլիսի 21 |accessdate=2013 թ․ մարտի 13 |publisher=Wih.sagepub.com}}</ref>։

==== Գերմանական զորքերը Բելգիայում և Ֆրանսիայում ====
{{Հիմնական|Արևմտյան ռազմաճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)}}

[[Պատկեր:Hospital ward.jpg|մինի|ձախից|Բրիտանական հոսպիտալ արևմտյան ճակատում:]]

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին գերմանական բանակի 80%-ը կենտրոնացված էր արևմուտքում համաձայն «''Aufmarsch II West»'' պլանի։ Սակայն հետագայում որոշում ընդունվեց գործել ''Aufmarsch I West'' պլանի, որը նաև հայտնի էր որպես [[Շլիֆենի նախագիծ|Շլիֆենի պլան]]։ Համաձայն այս պլանի, գերմանական զորքերը պետք է հարձակվեին Ֆրանսիայի վրա Բելգիայի հյուսիսով, որտեղ ջախջախեին ֆրանսիական զորքերին, իսկ երկրորդ մասը պետք է անցներ [[Վերդեն]]ի անտառները և հարձակվեր Փարիզի վրա<ref name=AJPT2/>։

''«Aufmarsch I West»''-ը չորս հիմնական պլաններից մեկն է, որոնք հաստատվել էին Գերմանաիայի ղեկավարության կողմից 1914 թվականին, սակայն նախապատվությունը տրվեց ''«Aufmarsch I West»'' պլանին, որը ենթադրում էր, որ Գերմանիան պետք է կռվի մեկ ճակատով Ֆրանսիայի դեմ, բացառվում էր, որ Ռուսաստանը և Բրիտանիան պետք է օգնեն Ֆրանսիային։ Չնայած իր ոչ պիտանելությանը և ավելի ռացիոնալ պլանի առկայությանը, այն մնում էր գայթակղիչ իր հարձակվողական արագությամբ և էժանությամբ։ «''Aufmarsch II West»'' պլանը նույնպես չիրագործվեց անիրական նպատակների և գերմանական զորքերի քանակության պակասի պատճառով{{sfn|Holmes|2014|pp=194, 211}}։

Վերջնական հաստատված պլանի համաձայն՝ գերմանացիները պետք է շրջանցեին սահմանի վրա կենտրոնացած ֆրանսիական զորքերի աջ թևից, պարտության մատնեին Լյուքսեմբուրգում և Բելգիայում կենտրոնացած ֆրանսիական զորքերին և շարժվեին հարավ` դեպի Փարիզ։ Սկզբում գերմանացիները հաջողության հասան, մասնավորապես [[Սահմանամերձ ճակատամարտ (1914)|Սահմանային ճակատամարտերում]] (14-24 օգոստոս)։ Սեպտեմբերի 12-ին ֆրանսիացիներին՝ բրիտանական ջոկատների օգնությամբ, հաջողվեց կանգնեցնել գերմանական զորքերի առաջխաղացումը հաղթելով գերմանացիներին Փարիզի արևելքում [[Մառնի ճակատամարտ]]ում (5–12 սեպտեմբեր), և հետ մղեցին գերմանական զորքերին 50 կմ։ Հարավում նույնպես [[Մուլհաուսի ճակատամարտ]]ում ֆրանսիացիները հաջողության հասան։

[[Պատկեր:German soldiers in a railroad car on the way to the front during early World War I, taken in 1914. Taken from greatwar.nl site.jpg|մինի|աջից|գերմանացի զինվորները բեռնափոքադրող գնացքի վագոնում ուղևորվում են ռազմաճակատ 1914 թվականին: Բոլորը հույս ունեն, որ պատերազմը շատ կարճ կտևի:]]
Արևելքում ռուսական զորքերը բաժանվեցին երկու մասի։ Նրանց դեմ [[Գերմանական կայսրության 8-րդ բանակ|գերմանացիները ուղարկեցին 8-րդ բանակը]], որը նախատեսված էր որպես պահեստային` ֆրասնացիների դեմ։ Բանակը ուղարկվեց [[Արևելյան Պրուսիա]]։ Բանակը գլխավորում էր [[Պաուլ ֆոն Հինդենբուրգ]]ը, ով հաղթեց ռուսներին մի քանի ճակատամարտերում, որոնք հայտնի էին որպես [[Տանենբերգի ճակատամարտ]] (17 օգոստոս&nbsp;– 2 սեպտեմբեր)։ Սա նշանակում էր, որ Գերմանիան ստիպված էր կռվել երկարատև երկու ճակատային պատերազմով։ Սակայն գերմանական բանակը լավ պաշտպանական դիրք էր զբաղեցրել Ֆրանսիայում` կիսով չափ կրճատելով ածխի մատակարարումը։ Բացի այդ գերմանացիները ոչնչացրել կամ վիրավորել էին մոտ 230.000 ֆրիանսիացի և բրիտանացի զինվորականների՝ կորցնելով համեմատաբար ավելի քիչ զինվոր։ Բայցևայնպես գերմանացիների հաղորդակցման խնդիրները և հրամանատարության կասկածելի որոշումները թույլ չտվեցին գերմանացիներին ավելի մեծ հաջողությունների հասնել<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|pp=376–8}}</ref>։

==== Ասիա և Խաղաղ օվկիանոս ====
[[Պատկեր:Melbourne recruiting WWI.jpg|մինի|[[Զորահավաք]] [[Մելբուրն]]ում, [[Ավստրալիա]], 1914.]]

Նոր Զելանդիան նվաճեց [[Գերմանական Սամոա]]ն (ավելի ուշ Արևմտյան Սամոա) 1914 թվականի օգոստոսի 30-ին։ Սեպտեմբերի 11-ին ավստրալիական ռազմածովային ուժերը մտան [[Նոր Բրիտանիա|Նյու Պոմերն]] (ավելի ուշ Նյու Բրիտան), որը [[Գերմանական Նոր Գվինենա]]յի մասն էր։ Հոկտեմբերի 28-ին գերմանական «Էդմեն» հածանավը խորտակեց ռուսական «Ժեմչուգ» հածանավը։ Ճապոնացիները տիրացան գերմանացիների [[Միկրոնեզիա|Միկրոնեզյան գաղութներին]] [[Ցինդաո|Ցինգդաոյի]] պաշարումից հետո և տիրացան նաև Ցինդաո ածխի նավահանգստին և [[Շանդուն (նահանգ)|Շանգդոնգ]] թերակզուն։ Վիեննան պահանջեց վերադարձնել ավստրո-հունգարական «Կայսրուհի Եղիսաբեթ» հածանավը Ցինդաո նավահանգստից, սակայն ճապոնացիները հայտարարեցին, որ պատերազմում են ոչ միայն Գերմանիայի դեմ և նոյեմբերին խորտակեցին այն<ref>DONKO, Wilhelm M.: "A Brief History of the Austrian Navy" epubli GmbH, Berlin, 2012, page 79</ref>։ Մի քանի ամսվա ընթացքում Անտանտի դաշնակիցները գրավեցին Գերմանիայի խաղաղօվկիանոսյան բոլոր տարածքները` թողնելով միայն փոքր հատված [[Նոր Գվինեա]]յում<ref>{{harvnb|Keegan|1998|pp=224–232}}</ref><ref>{{harvnb|Falls|1960|pp=79–80}}</ref>։

==== Աֆրիկյան արշավանք ====
Առաջին բախումները Աֆրիկայում սկսվեցին անգլիական, ֆրանսիական և գերմանական գաղութարար զորքերի միջև։ Օգոստոսի 6-ին և 7-ին ֆրանսիական և բրիտանական զորքերը ներխուժեցին գերմանական գաղութներ [[Տոգո]] և [[Գերմանական Կամերուն|Կամերուն]]։ Օգոստոսի 10-ին գերմանական զորքերը ներխուժեցին [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն|Հարավ Աֆրիկյան հանրապետություն]], այստեղ կռիվները շարունակվեցին մինչև պատերազմի ավարտը։ Գերմանական գաղութարար զորքերը [[Գերիլիա|պարտիզանական մարտեր]] մղեցին ամբողջ պատերազմի ընթացքում և հանձնվեցին միայն Գերմանիայի անձնատուր լինելուց երկու շաբաթ անց<ref>{{harvnb|Farwell|1989|p=353}}</ref>։

==== Հնդկաստանի օգնությունը Անտանտին ====
Վախենալով Հնդկաստանում հեղափոխական տրամադրություններից՝ Բրիտանիան Հնդկաստանին սկսեց վերաբերվել չափից ավելի ջերմ և բարեկամական<ref>{{harvnb|Brown|1994|pp=197–198}}</ref><ref>{{harvnb|Brown|1994|pp=201–203}}</ref>։ Հնդկաստանի քաղաքական ղեկավարները [[Հնդկական ազգային կոնգրես|Հնդկաստանի ազգային կոնգրեսից]] և այլ խմբավումներից գտնում էին, որ պետք է օգնել բրիտանական ուժերին, ինչի արդյունքում Բրիտանիան Հնդկաստանին կտա ինքնավարություն։ Պատերազմի սկզբում հնդկական բանակն ավելի մեծ էր բրիտանական բանակից։ Մոտ 1,3 միլիոնանոց հնդիկ զինվոր էր ծառայում կամ աշխատում Եվրոպայում, Աֆրիկայում և Մերձավոր արևելքում, բացի այդ հնդիկները օգնում էին պարենով, գումարով և սննդամթերքով։ Մոտ 140.000 հնդիկ զինվոր ծառայում էր արևմտյան ճակատում և մոտ 700.000-ը՝ Մերձավոր արևելքում։ Հնդիկների կորուստները Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին կազմում էին 47.746 սպանված և 65,126 անհետ կորած<ref>{{Citation |author1=<Please add first missing authors to populate metadata.> |title=Participants from the Indian subcontinent in the First World War |url=http://www.mgtrust.org/ind1.htm |publisher=Memorial Gates Trust |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 12}}</ref>։

Պատերազմից հետո ինքնավարություն տրամադրելու բրիտանացիների մերժումը հանգեցրեց [[Հնդկաստանի ազգային-ազատագրական շարժում|Հնդկաստանի ազատագրական պայքարի]] [[Մահաթմա Գանդի]]ի գլխավորությամբ։

=== Արևմտյան ճակատ ===
{{Հիմնական|Արևմտյան ռազմաճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)}}

==== Դիրքային պատերազմի սկիզբ ====
[[Պատկեր:Royal Irish Rifles ration party Somme July 1916.jpg|մինի|աջից|alt=Բրիտանական զինվորները խրամատներում, 1916 թվական:]]
Մինչև պատերազմը օգտագործվող ռազմական մարտավարությունը հնացել էր տեխնիկայի և սպառազինության առաջընթացի պայմաններում։ Ստեղծվեցին ուժեղ պաշտպանողական կառույցներ, որոնք ցանկացած մարտավարության ժամանակ կարող էին դիմակայել թշնամու հարձակումներին։ [[Փշալար]]երը շատ արդյունավետ էին օգտագործվում թշնամու հետևակի առաջխաղացումը կանխելու համար, բացի այդ գնդացրի առկայությունը նշանակում էր, որ բաց տարածությունով հարձակումը գրեթե անհնար էր<ref>{{harvnb|Raudzens|1990|pp=424}}</ref>։ Երկու կողմերի հրամանատարությանը չհաջողվեց այնպիսի նոր մարտավարություն մշակել, որով կկարողանային հարձակվել առանց լուրջ կորուստների։ Ժամանակի ընթացքում ստեղծվեցին այնպիսի նոր զինամթերքներ, որոնք պետք է հաղթահարեին թշնամու պաշտպանությունը, դրանցից էին [[քիմիական զենք]]ը և [[տանկ]]երը<ref>{{harvnb|Raudzens|1990|pp=421–423}}</ref>։

Մարնեի առաջին ճակատամարտից հետո (1914 թվականի սեպտեմբերի 5-12), գերմանական և Անտանտի զորքերը սկսեցին մանևրել դեպի հյուսիս` փորձելով շրջափակել միմյանց։ Այս մանևվրումները կոչվեցին «[[Ճանապարհ դեպի ծով]]»։ Երբ շրջափակման փորձերը ձախողվեցին ֆրանսիական և բրիտանական զորքերը հանդիպեցին միմյանց՝ դեմ հանդիման դուրս գալով գերմանացիների հետ Բելգիայի ափերին<ref name=AJPT2/>։ Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները փորձեցին գրոհել, սակայն գերմանացիներն նվաճված տարածքներում արդեն ամրապնդել էին պաշտպանական դիրքերը։ Գերմանացիների խրամատները ավելի լավ էին կառուցված, քան նրանց թշնամիներինը. անգլո-ֆրանսիական խրամատները կառուցվել էին, որպես «ժամանակավոր», հույս ունենալով, որ շուտով կճեղքեն գերմանացիների պաշտպանությունը<ref>{{harvnb|Goodspeed|1985|p=199 (footnote)}}</ref>։

Երկու կողմն էլ փորձում էր բեկում մտցնել պատերազմական ընթացքի մեջ` կիրառելով գիտական նորարարություններ։ 1915 թվականի ապրիլի 22-ին [[Իպրեի երկրորդ ճակատամարտ]]ում գերմանացիներն առաջին անգամ պատերազմի ընթացքում օգտագործեցին [[քլոր]] գազ։ Գազի շատ տեսակներ օգտագործվեցին պատերազմի ողջ ընթացում հակամարտող կողմերից յուրաքանչյուրի նախաձեռնությամբ, ինչը բերեց լայնամաշտաբ հիվանդությունների և զոհերի։ Գազային հարձակումները համարվում են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենասարսափելի դրվագներից<ref>{{Cite web |author=Michael Duffy |date=2009 թ․ օգոստոսի 22 |title=Weapons of War: Poison Gas |url=http://www.firstworldwar.com/weaponry/gas.htm |accessdate=2012 թ․ հուլիսի 5 |publisher=Firstworldwar.com}}</ref><ref>{{harvnb|Love|1996}}</ref>։ Տանկեր առաջին անգամ օգտագործեցին բրիտանացիները 1916 թվականի սեպտեմբերի 16-ին մասնակի հաջողությամբ։ Պատերազմի ընթացքում տանկերի օգտագործումը նույնպես ավելացավ։ Գերմանացիները օգտագործեցին քիչ թվով տանկեր, որոնք հիմնականում առգրավել էին թշնամուց։

[[Պատկեր:French 87th Regiment Cote 34 Verdun 1916.jpg|մինի|աջից|Ֆրանսիական 87-րդ գունդը Վերդենի մոտակայքում, 1916 թվական:]]

==== Շարունակական խրամատային պատերազմ ====
[[Պատկեր:Canadian tank and soldiers Vimy 1917.jpg|մինի|աջից|Կանադացի զինվորները Մարկ II տանկով [[Վիմի լեռան ճակատամարտ]]ում, 1917 թվական:]]
Կողմերից ոչ ոք չկարողացավ առաջ շարժվել հաջորդ երկու տարիների ընթացքում։ 1915-1917 թվականներին բրիտանացիները և ֆրանսիացիները ավելի շատ կորուստ ունեցան, քան Գերմանիան, քանի որ իրենց մարտավարությունները ծրագրում էին առանձին-առանձին։ Մինչդեռ Գերմանիան ուներ հստակ մարտավարություն, այն էր` հիմնական ուժը կենտրոնացնել պաշտպանության վրա, այդ պատճառով Անտանտի շատ հարձակումներ ձախողվում էին։

1916 թվականի փետրվարին գերմանացիները գրոհեցին ֆրանսիական պաշտպանողական դիրքերը [[Վերդենի ճակատամարտ (1916)|Վերդենում]]։ 1916 թվականի դեկտեմբերին գերմանացիներն ունեին առավելություն, բայց Ֆրանսիան անցավ հակահարձակման և հետ շպրտեց նրանց` հասցնելով ելման դիրքին։ Ֆրանսիայի կորուստներն ավելի շատ էին, բայց Գերմանիան նույնպես ծանր կորուստներ կրեց, մոտ 700.000 զինվոր ընդդեմ<ref>{{harvnb|Dupuy|1993|pp=1042}}</ref> 975.000-ի<ref>{{harvnb|Grant|2005|pp=276}}</ref>։ Վերդենը դարձավ Ֆրանսիայի հաղթական խորհրդանիշը<ref>{{Cite news |last=Lichfield |first=John |date=2006 թ․ փետրվարի 21 |title=Verdun: myths and memories of the 'lost villages' of France |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/verdun-myths-and-memories-of-the-lost-villages-of-france-467285.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150409183231/http://www.independent.co.uk/news/world/europe/verdun-myths-and-memories-of-the-lost-villages-of-france-467285.html |archive-date=2015 թ․ ապրիլի 9 |accessdate=2013 թ․ հուլիսի 23 |work=The Independent}}</ref>։

[[Սոմի ճակատամարտ]]ը անգլո-ֆրանսիական զորքերի հարձակումն էր 1916 թվականի նոյեմբերին։ Ճակատամարտը դարձավ Բրիտանական բանակի ամենաարյունալի էջերից, բերելով 57.470 զինվորի կորուստի առաջին օրերին, որից 19.240 սպանվեցին միայն ճակատամարտի առաջին օրը։ Սոմի ճակատամարտը արժեցավ Բրիտանական բանակին 420.000 զինվորի կորուստ։ Ֆրանսիան կորցրեց 200.000 զինվոր, իսկ Գերմանիան 500.000<ref>{{harvnb|Harris|2008|pp=271}}</ref>:

[[Վերդենի ճակատամարտ|Վերդենի]] և [[Սոմի ճակատամարտ]]երից հետո 1916 թվականին ֆրանսիական բանակը ընկավ ճգնաժամի մեջ։ Այս մեծ կորուստներից հետո ֆրանսիական բանակում սկսվեցին խռովություններ<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=854}}</ref>։ Փոխարենը մրցակից բրիտանիան [[Արասի ճակատամարտ (1917)|Արասի ճակատամարտում]] փոքր հաջողության հասավ<ref>{{harvnb|Keegan|1998|pp=325–326}}</ref><ref>{{harvnb|Strachan|2003|pp=244}}</ref>։

Վերջին լայնամաշտաբ հարձակումը եղավ [[Պեշենդեյլի ճակատամարտ|Պեշենդեյլի]] վրա (1917 հուլիս-նոյեմբեր)։ Այս հարձակումը սկզբում շատ խոստումնալից էր Անտանտի համար, բայց արյունալի ավարտ ուներցավ, կորուստները կազմեցին 200.000-400.000 յուրաքանչյուր կողմից։

Խրամատային պատերազմի տարիներին էական տարածքային փոփոխություններ տեղի չունեցան, փոխարենը պատերազմական գործողություններում սկսվեցին կիրառվել նոր մարտավարություններ, տեխնիկական միջոցներ և զինամթերք։

=== Ծովային պատերազմ ===
[[Պատկեր:Hochseeflotte 2.jpg|մինի|աջից|Հոչսիֆլոթի ռազմանավեր, 1917 թվական:]]

Պատերազմի սկզբում Գերմանական կայսրության [[սուզանավ]]երը շրջում էին ամբողջ աշխարհով և օգտագործվում էին Անտանտի առևտրային նավերը խորտակելու համար։ [[HMS|Բրիտանական արքայական նավատորմը]] որսի էր դուրս գալիս նրանց դեմ, սակայն շատ դեպքերում անարդյունք։ Օրինակ, գերմանական թեթև [[սուզանավ]] ''Էդմենը'', որը Արևելյան Ասիայի նավատորմի մի մասն էր և կայանվում էր Քինդաոյում, խորտակել էր 15 առևտրային նավ, ինչպես նաև մեկական ռուսական և ֆրանսիական հածանավ։ Այնուամենայնիվ շատ գերմանական ռազմանավեր չէին կարողանում կատարել իրենց վրա դրված խնդիրները՝ հանդիպելով Արքայական ռազմանավերին։ Գերմանական նավատորմը և «Դրեզդեն» հածանավը խորտակեցին երկու հածանավ [[Կորոնելի ճակատամարտ]]ում, բայց գրեթե ոչնչացվեց [[Ֆոլկլենդյան կղզիների ճակատամարտ|Ֆոլկլանդ կղզիների ճակատամարտում]] 1914 թվականի դեկտեմբերին<ref>{{harvnb|Taylor|2007|pp=39–47}}</ref>։

Պատերազմական գործողությունների սկզբից Բրիտանիան սկսեց Գերմանիայի նավատորմի շրջափակումը։ Այս մարտավարությունը շատ արդյունավետ էր, կտրելով Գերմանիային անհրաժեշտ սնուցման ուղուց, չնայած շրջափակումը մինչ այդ ընդունված համաշխարհային նորմերի կոպիտ խախտում էր<ref name="isbn0-313-33181-2">{{harvnb|Keene|2006|p=5}}</ref>։ Բրիտանիան ականապատում էր օվկիանոսի որոշ հատվածներ, ինչը վտանգավոր էր դառնում նաև չեզոք նավերի համար<ref name="isbn1-85728-498-4">{{harvnb|Halpern|1995|p=293}}</ref>։

1916 թվականի [[Յուտլանդական ճակատամարտ|Յուտլանդիայի ճակատամարտը]] (կամ [[Սկագերակ]]ի ճակատամարտ) դարձավ պատերազմի ամենամեծ ռազմածովային ճակատամարտը։ Այն տեղի ունեցավ մայիսի 31-ից մինչև հունիսի մեկը [[Հյուսիսային ծով]]ում [[Յուտլանդիա]]յի մոտակայքում։ Գերմանական նավատորմի փոխ ադմիրալ [[Ռեյնհարդ Սչիր]]ի գլխավորությամբ դուրս եկավ թագավորական նավատորմի դեմ Ջոն Ջելիկոյի գլխավորությամբ։ Գերմանական նավատորմը ծանր հարված հասցրեց արքայական նավատորմին, սակայն մարտավարության առումով Բրիտանիան պահպանեց իր դիրքերը ծովում և սահմանափակեց գերմանական նավատորմի շարժը մինչև պատերազմի ավարտը<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|pp=619–24}}</ref>։

[[Պատկեր:NationaalArchief uboat155London.jpg|մինի|ձախից|Գերմանական U-155 ռազմանավը մոտենում է Թաուեր կամրջին 1918 թվականի հրադադարից հետո:]]
Գերմանական սուզանավերը փորձում էին կտրել Հյուսիսային Ամերիկայից Բրիտանիա տանող ճանապարհը<ref name="Sheffield">{{Citation |last=Sheffield |first=Garry |title=The First Battle of the Atlantic |work=World Wars In Depth |url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/battle_atlantic_ww1_01.shtml |publisher=BBC |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 11}}</ref>։ [[Ստորջրյա պատերազմ|Սուզանավային պատերազմը]] ենթադրում էր, որ հարձակումները կատարվում էին առանց նախազգուշացման, և առևտրային նավերի անձնակազմի փրկվելու շանսերը շատ փոքր էին<ref name="Sheffield" /><ref name="isbn0-8050-7617-4">{{harvnb|Gilbert|2004|p=306}}</ref>։ Միացյալ նահանգները դժգոհության նոտա ուղարկեց Գերմանիային և Գերմանիան ստիպված փոխեց իր մարտավարությունը։ «Լուսիտանիա» մարդատար նավի խորտակումից հետո 1915 թվականին Գերմանիան խոստացավ, որ այլևս չի խոցի մարդատար նավերը, փոխարենը բրիտանացիները սկսեցին զինել իրենց առևտրային նավերը<ref>{{harvnb|von der Porten|1969}}</ref>։ Վերջապես 1917 թվականի սկզբներին Գերմանիան անցավ անսահմանափակ սուզանավային պատերազմի՝ հասկանալով, որ ԱՄՆ-ը վաղ թե ուշ միանալու է պատերազմին<ref name="Sheffield" /><ref name="isbn0-8420-2918-4">{{harvnb|Jones|2001|p=80}}</ref>։ Գերմանիան որոշեց կտրել ծովային ճանապարհը, որպեսզի ամերիկյան զորքը չհասնեն Եվրոպա<ref name="Sheffield" />։

1917 թվականին սուզանավերի արդյունավետությունը ընկավ, երբ առևտրային նավերը սկսեցին ճանապարհորդել [[Էսկադրային ականակիր|էսկադրային ականակիր ռազմանավերի]] ուղեկցությամբ։ Այս մարտավարությունը դանդաղեցնում էր առևտրային նավերի ընթացքը, քանի որ առևտրային նավերը ստիպված էին սպասել մինչ ուղեկցող նավերը կժամանեին։ Որոշվեց կառուցել արագընթաց բեռնատար նավեր, որոնք սուզանավերից ավելի արագ կլինեին, և դրանք չէին ընթանա ռազմանավերի ուղեկցությամբ<ref>{{Citation |author1=Nova Scotia House of Assembly Committee on Veterans' Affairs |title=Committee Hansard |date=2006 թ․ նոյեմբերի 9 |work=Hansard |url=http://nslegislature.ca/index.php/committees/committee_hansard/C11/va_2006nov09 |url-status=dead |accessdate=2013 թ․ մարտի 12 |archivedate=2011 թ․ նոյեմբերի 23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111123113612/http://nslegislature.ca/index.php/committees/committee_hansard/C11/va_2006nov09}}</ref>։ Գերմանական սուզանավերը խորտակեցին Անտանտին պատկանող մոտ 5.000 նավ՝ կորցնելով 199 սուզանավ<ref>{{Citation |author=Roger Chickering, Stig Förster, Bernd Greiner; German Historical Institute |title=A world at total war: global conflict and the politics of destruction, 1937–1945 |page=[https://books.google.am/books?id=evVPoSwqrG4C&pg=PA73 73] |year=2005 |location=Washington, D.C. |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-83432-5}}</ref>։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կառուցվեցին առաջին [[ավիակիր]]ները, ինչպես նաև առաջին դիրիժաբլները որոնք հականավակային մարտեր էին մղում<ref name="price1980">{{harvnb|Price|1980}}</ref>։

=== Հարավային ռազմաբեմեր ===
==== Պատերազմ Բալկաններում ====
{{Հիմնական|Բալկանյան արշավանք (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)|Բուլղարիան Առաջին համաշխարհային պատերազմում|Սերբական արշավանք (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)|Սալոնիկի ռազմաճակատ}}

[[Պատկեր:Austrians executing Serbs 1917.JPG|մինի|ձախից|Ավստրո-Հունգարական զինվորների կողմից Սերբիայի գրավումը 1917 թվականին: [[Սերբիայի թագավորություն|Սերբիան]] կորցրեց 850.000 ժողովուրդ պատերազմի ընթացքում, ինչը իր բնակչության քառորդ մասն էր:<ref>"[http://international.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+yu0021) Բալկանյան պատերազմները և Առաջին աշխարհամարտը]": ''Կոնգրեսի երկրների պատմության գրադարան'':</ref>]]

Ընդհարվելով Ռուսաստանի հետ, Ավստրո-Հունգարիան բանակի միայն մեկ երրորդ մասը հարձակման ուղարկեց սերբերի դեմ։ Մեծ կորուստների գնով ավստրիացիները գրավեցին Սեբիայի մայրաքաղաք [[Բելգրադ]]ը։ Սերբիայի հակահարձակումից հետո, նրանք կարողացան թշնամուն ետ մղել երկրի տարածքից 1914 թվականի վերջին։ 1915 թվականի առաջին տասը ամիսներին Ավստրո-Հունգարիան օգտագործեց Իտալիայի դեմ նախապատրաստված պահեստային զորքի մեծ մասը։ Գերմանական և ավստրո-հունգարական դիվանագետները համոզեցին Բուլղարիային միանալ Սերբիայի դեմ հարձակմանը 1915 թվականի սեպտեմբերի 6-ին<ref name="TuckerRoberts2005">{{Cite book |author1=Spencer Tucker |url=https://books.google.am/books?id=2YqjfHLyyj8C&pg=PA241 |title=World War One |author2=Priscilla Mary Roberts |date=2005 թ․ հունվարի 1 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-85109-420-2 |pages=241–}}</ref>։ Ավստրո-Հունգարիայի պրովիցնիաներ [[Սլովենիա]]ն, Խորվաթիան և [[Բոսնիա (շրջան)|Բոսնիան]] զինվորներ էին տրամադրում Ավստրո-Հունգարիային ինչպես Սերբիայի նվաճման, այնպես էլ Ռուսաստանի և Իտալիայի դեմ մարտնչելու համար։ Մոնտենեգրոն դաշնակից էր Սերբիային<ref>{{harvnb|Neiberg|2005|pp=54–55}}</ref>։

[[Պատկեր:Flüchtlingstransport Leibnitz - k.k. Innenministerium - 1914.jpg|մինի|աջից|Փախստականների փոխադրումը Սերբիայից [[Լեյբնից]], [[Շտիրիա (շրջան)|Շտիրիա]], 1914 թվական:]]

Սերբիան գրավեցին մեկ ամսից մի փոքր ավել ժամանակահատվածում, քանի որ Կենտրոնական տերություններին միացել էր Բուլղարիան 600.000 զորքով։ Սերբիական բանակը, կռվելով երկու ճակատով, պարտություն կրեց և նահանջեց հյուսիսային Ալբանիան։ Սերբերը հաղթանակ տարան Կոսովոյի ճակատամարտում։ Մոնտենեգրոն (Չեռնոգորիան) պաշտպանում էր սերբերին Ադրիատիկ ափերից, սակայն ավստրիացիները Մոնտենեգրոն նույնպես գրավեցին։ Սերբացի զինվորները նավերով տարհանվեցին դեպի Հունաստան<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|pp=1075–6}}</ref>։ Նվաճելուց հետո Սերբիան բաժանվեց Բուլղարիայի և Ավստրո-Հունգարիայի միջև։

1915 թվականի վերջին ֆրանկո-բրիտանական զորքերը ափ դուրս եկան [[Սալոնիկ]]ում, որպեսզի ստիպեին Հունաստանին պատերազմի մեջ մտնել Անտանտի կողմից։ Սակայն գերմանամետ թագավոր [[Կոնստանտինոս I|Կոնստանդին I]]-ը դեմ էր Կենտրոնական տերությունների դեմ դուրս գալուց, իսկ կառավարությունը սատարում էր Անտանտին<ref>{{harvnb|Neiberg|2005|pp=108–10}}</ref>։ Երկպառակությունը Հունաստանը բաժանեց երկու ճամբարի՝ թագավորի և կառավարության։ Արդյունքում [[Աթենք]]ում տեղի ունեցան բախումներ, որից հետո թագավորն իր գահը զիջեց իր որդուն՝ [[Ալեքսանդր (Հունաստանի թագավոր)|Ալեքսանդրին]], իսկ Հունաստանը պաշտոնապես մտավ պատերազմի մեջ Անտանտի կողմից։

[[Պատկեր:Bulgaria southern front.jpg|մինի|Բուլղարացի զինվորները խրամատում պատրաստվում են կրակել հարձակվող ինքնաթիռի վրա:]]

==== Օսմանյան կայսրություն ====
{{Հիմնական|Առաջին համաշխարհային պատերազմի միջին արևելյան թատերաբեմ|Օսմանյան կայսրությունն Առաջին համաշխարհային պատերազմում}}
[[Պատկեր:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|ձախից|մինի|200px|[[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ը Գալիպոլիի խրամատներում [[Դարդանելի օպերացիա|Գալիպոլիի արշավանքի]] ժամանակ:]]
[[Պատկեր:Battle Sarikamis winter gear.png|մինի|200px|Օսմանյան 3-րդ բանակը ձմռանը:]]
[[Պատկեր:Capture of Jerusalem 1917d.jpg|մինի|ձախից|200px|alt=Foreground, a battery of 16 heavy guns. Background, conical tents and support vehicles.|Բրիտանական հետևակայինները Երուսաղեմի ճակատամարտի ժամանակ, 1917 թվական:]]
[[Պատկեր:Sarikam.jpg|մինի|200px|Ռուսական անտառայն խրամատ 1914-1915 թվականների Սարիղամիշի ճակատամարտի տարիներին:]]

Օսմանյան կայսրությունը միցավ Կենտրոնական ուժերին 1914 թվականի օգոստոսին [[Օսմանա-Գերմանական դաշնություն|Օսմանա-Գերմանական դաշնության]] գաղտնի պայմանագրով<ref>Fawaz, Leila Tarazi. ''A Land of Aching Hearts: The Middle East in the Great War'' (2014)</ref>։ Օսմանցիները հավակնում էին ռուսներից գրավել [[Կովկաս]]ը, իսկ բրիտանացիներից [[Սուեզի ջրանցք]]ը։

Երբ պատերազմը սկսվեց, Օսմանյան կայսրությունը օգտվելով առիթից, որ Եվրոպական տերությունները զբաղված են պատերազմով սկսեց քրիստոնյա փոքրամասնությունների էթնիկ զտումը։ Սկսվեցին հայերի, հույների և ասորիների ջարդերը, որոնք հայտնի են որպես, [[Ասորիների ցեղասպանություն]], [[Պոնտոսի հույների ցեղասպանություն|Հույների ցեղասպանություն]] և [[Հայոց ցեղասպանություն]]<ref>{{Cite book |last1=Gettleman |first1=[edited] by Marvin |url=https://books.google.am/books?id=srLGT3dwTogC |title=The Middle East and Islamic world reader |last2=Schaar |first2=Stuart |date=2003 |publisher=Grove press |isbn=0-8021-3936-1 |edition=4th pr. |location=New York |pages=119–120}}</ref><ref>{{Cite book |last1=January |first1=Brendan |url=https://books.google.am/books?id=IoPMDp2WA6cC |title=Genocide : modern crimes against humanity |date=2007 |publisher=Twenty-First Century Books |isbn=0-7613-3421-1 |location=Minneapolis, Minn. |page=14}}</ref><ref name="lieberman">{{Cite book |last1=Lieberman |first1=Benjamin |url=https://books.google.am/books?id=ySFMAQAAQBAJ |title=The Holocaust and Genocides in Europe. |date=2013 |publisher=Continuum Publishing Corporation |isbn=1-4411-9478-9 |location=New York |pages=80–1}}</ref>։

Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները բացեցին ծովափնյա ռազմաճակատներ [[Գալիպոլի]]ում (1915 թվական) և Միջագետքում (1914 թվական)։ Գալիպոլիում օսմանյան բանակը հաջողությամբ նահանջի մատնեց դաշնակիցների զորքերին։ [[Միջագետք]]ում ծանր մարտերից հետո բրիտանական բանակը զավթեց [[Բաղդադ]]ը 1917 թվականի մարտին։ Բրիտանացիներին Միջագետքում օգնում էին արաբ և ասորի ժողովուրդները, մինչդեռ օսմանցիներին օգնում էին քրդերը և թուրքմենները<ref>Arthur J. Barker, ''The Neglected War: Mesopotamia, 1914–1918'' (London: Faber, 1967)</ref>։ Պատերազմի ընթացքում ակնհայտ երևաց 1914 թվականի [[Օսմանյան կայսրության բնակչություն (1914)|օսմանյան վիճակագրության]] կեղծ լինելը՝ մուսուլմանների գերակշռության և քրիստոնյաների խիստ փոքրաթիվ հանգամանքի հետ կապված։

Արևմուտքում հերոսաբար պաշտպանվում էր Սուեզի Ջրանցքը գերմանական և օսմանյան զորքերի հարձակումներից։ Օսմանցիները և գերմանացիները [[Ռոմանի ճակատամարտ]]ում պարտություն կրեցին եգիպտացիներից և Անտանտից։ Հաղթանակից ոգեշնչված եգիպտացիները դուրս մղեցին օսմանցիներին Սինայի թերակղզուց<ref>{{Cite book |author=John Crawford and Ian McGibbon |url=https://books.google.am/books?id=mtEEuD_-2SMC&pg=PA219 |title=New Zealand's Great War: New Zealand, the Allies and the First World War |publisher=Exisle Publishing |year=2007 |pages=219–20}}</ref>։

[[Պատկեր:Detail of Xmas card from British Mesopotamian Expeditionary Force, 1917.jpg|մինի|Բրիտանական էքսպիդիցիոն ուժերի քարտեր, որտեղ նշված են նրանց առաջադրանքները, Բասրա, 1917 թվական:]]

Ռուսական բանակը հիմնականում հաջող էր կռվում Կովկասում։ Օսմանյան զորքերի գլխավոր հրամանատար [[Էնվեր փաշա|Էնվեր Փաշան]] ցանկանում էր տիրանալ Միջին Ասիայի այն հատվածին, որը գտնվում էր Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Սակայն նա թույլ հրամանատար էր<ref name="isbn0-8050-6884-8">{{harvnb|Fromkin|2001|p=119}}</ref>։ Նա հարձակվեց ռուսների վրա 1914 թվականի դեկտեմբերին 100.000 զորքով, գլխավոր հարձակումը լեռնային տարածքների վրա էր։ Նա կորցրեց իր զորքի 86%-ը [[Սարիղամիշի ճակատամարտ]]ում<ref name="caven">{{harvnb|Hinterhoff|1984|pp=499–503}}</ref>։

1914 թվականին Օսմանյան կայսրությունը Գերմանիայի օգնությամբ ներխուժեց [[Պարսկաստան]] (ժամանակակից [[Իրան]]), որպեսզի կտրի ռուսներին և բրիտանացիներին մերձկասպյան նավթային հատվածից<ref>a b c The Encyclopedia Americana, 1920, v.28, p.403</ref>։ Պարսկաստանը թվում էր թե չեզոք է, բայց գտնվում էր Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի ազդեցության տակ։ Օսմանցիներին սատարում էին [[քրդեր]]ը, [[Ադրբեջանցիներ|ազերիները]] և մեծ թվով իրանյան ցեղեր, այդ թվում [[քաշքայներ]]ը, [[տանգեստանցիներ]]ը, [[Լոռեր|լուրերը]] և [[ղեմշեներ]]ը, մինչդեռ ռուսներին և բրիտանացիներին սատարում էին ասորական և հայկական զորքերը։ [[Պարսկական արշավանք]]ը տևեց մինչև 1918 թվականը և ավարտվեց Օսմանյան կայսրության ձախողմամբ, չնայած որ ռուսները դուրս եկան պատերազմից 1917 թվականին և տարածքը թողեցին հայկական զորքերին, որոնք ծանր հարվածներ էին հասցնում օսմանյան զորքերին և օգնեցին բրիտանացներին պահպանել իրենց ելակետային դիրքերը<ref>a b c d e f g (Northcote 1922, pp. 788)</ref>։

Գեներալ [[Նիկոլայ Յուդենիչ]]ը, ով ռուսական զորքերի հրամանատարն էր 1915-ից 1916 թվականներին, թուրքերից գրավեց Հարավային Կովկասի մեծ մասը և մի քանի փայլուն հաղթանակներ տարավ, ինչպիսիններից է [[Էրզրումի ճակատամարտ]]ը<ref name=caven />։ 1917 թվականին կովկասյան ճակատի հրամանատարությունը ստանձնեց [[Նիկոլայ Ռոմանով Կրտսեր]]ը։ Ծրագրվում էր նաև [[Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Վրաստանի գրավված տարածքներում կառուցել երկաթգիծ]] և նոր հարձակումներ էին պատրաստվում Օսմանյան բանակի վրա, սակայն 1917 թվականի փետրվարին Ռուսաստանում սկսվեց [[Փետրվարյան հեղափոխություն|հեղափոխություն]], ինչի արդյունքում [[Կովկասի բանակ (Ռուսական կայսրություն, 1914-1918)|ռուսական զորքը]] հետ կանչվեց։

Բրիտանացիների օգնությամբ 1916 թվականի հունիսին [[Մեքքայի ճակատամարտ (1916)|Մեքքայի ճակատամարտով]] սկսվեց արաբական ապստամբությունը, որը գլխավորեց [[Ալ-Հուսեյն իբն Ալի ալ-Հաշիմի|Շերիֆ Հուսեյնը]] [[Մեքքա]]յից և ավարտվեց օսմանցիների ջախջախմամբ [[Դամասկոս]]ում<ref>{{harvnb|Sachar|1970|pp=122–138}}</ref>։ [[Մադինա (Յասրիբ)|Մադինայի]] օսմանյան հրամանատարը շարունակում էր դիմադրել մինչև 1919 թվականի հունվարին հանձնվելը։

Թուրքերից խրախուսվող ու զինված Իտալական Լիբիայի և Բրիտանական Եգիպտոսի սահմանին գտնվող [[Սենուսիտներ|սինուսիտներ ցեղը]] պարտիզանական գործողություններով պայքարում էր դաշնակից ուժերի դեմ։ Բրիտանացիները ստիպված էին 12000 զինվոր ուղարկել նրանց դեմ առերեսվելու համար։ Սինուսիտների ապստամբությունը վերջնականապես ճնշվեց 1916 թվականի կեսերին։

Անտանտի կորուստները Օսմանյան ճակատներում կազմեցին մոտ 650.000 մարդ։ Օսմանցիների կորուստները կազմեցին 725.000 մարդ (325.000 մահացած և 400.000 անհետ կորած)<ref name="Brief Ottoman History">{{Citation |last=Hanioglu |first=M. Sukru |title=A Brief History of the Late Ottoman Empire |pages=180–181 |year=2010 |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-13452-9}}</ref>։

==== Իտալիայի մասնակցություն ====
[[Պատկեր:Austro-Hungarian mountain corps.jpg|մինի|Ավստրո-Հունգարիայի զինվորները Տիրոլում:]]
[[Պատկեր:Kämpfe auf dem Doberdo.JPG|մինի|[[Դոբերդոյի ճակատամարտ]]ի պատկերը, որը տեղի է ունեցել Իտալիայի և Ավստրո-Հունգարիայի միջև 1916 թվականի օգոստոսին:]]

Իտալիան դաշնակցում էր Ավստրո-Հունգարիայի և Գերմանիայի հետ 1882 թվականից, որպես Եռյակ դաշինքի մաս։ Սակայն Իտալիան տարածքային վեճեր ուներ Ավստրայի հետ [[Տրենտո (գավառ)|Տրենտինոյում]], [[Ավստրական Լիտորալ]]ում, [[Ֆումե|Ռիյեկաում]] և [[Դալմաթիա]]յում։ Հռոմը 1902 թվականին ստրոգրել էր գաղտնի դաշնակցական պայմանագիր Ֆրանսիայի հետ<ref>{{Cite book |author=Professor Hall Gardner |url=https://books.google.am/books?id=631TBgAAQBAJ&pg=PA120 |title=The Failure to Prevent World War I: The Unexpected Armageddon |publisher=Ashgate |year=2015 |page=120}}</ref>։ Պատերազմի սկզբում Իտալիան հայտարարեց զորահավաք և Ավստրո-Հունգարիային անվանեց ագրեսոր։ Ավստրո-Հունգարիան արեց ամեն ինչ, որպեսզի Իտալիան մնա չեզոք։ Անտանտը Իտալիային առաջարկեց միացնել [[Տրենտինո Ալտո Ադիջե|Հարավային Տիրոլը]]՝ պատերազմին միանալու դեպքում։ Իտալիան միացավ Անտանտին և պատերազմ հայտարարեց Ավստրո-Հունգարիային 1915 թվականի մայիսի 23-ին, Գերմանիային նա պատերազմ հայտարարեց 15 ամիս անց<ref>{{Cite book |author=Thomas Nelson Page |url=https://books.google.am/books?id=nQgyAQAAIAAJ&pg=PA206 |title=Italy and the world war |publisher=Scribners |year=1920 |pages=142–208}}</ref>։

Իտալիան, ունենալով գերակա դիրք, կորցրեց իր առավելությունը տեղանքի դժվարին լինելու և սխալ մարտավարություն ունենալու պատճառով<ref>{{Cite book |last=Marshall |first=S. L. A. |title=The American Heritage History of World War I |publisher=[[American Heritage (magazine)|American Heritage]] |location=New York |page=108 |authorlink=Samuel Lyman Atwood Marshall}}</ref>։ [[Դաշտային Մարշալ]] [[Լուիջի Կադորնա|Լուիջի Կադրոնա]] երազում էր ներխուժել Սլովենիա, զավթել [[Լյուբլյանա]]ն և շարժվել դեպի Վիեննա։

Տրենտինոյի ճակատում ավստրո-հունգարացիներն առավելություն ունեին լեռնային հատվածում` իրենց պաշտպանողական ռազմավարության շնորհիվ։ Մի քանի փորձերից հետո ռազմաճակատը մնաց անփոփոխ, մինչդեռ իտալական [[Ալպինի]]ն անըդնհատ ձեռքից ձեռք անցավ ամբողջ ամռան ընթացում։ Ավստրո-հունագարացիները 1916 թվականի գարնանը [[Ասիագո]]յում անցան հակահարձակման, շրջանցելով [[Վերոնա]]ն և [[Պադուա]]ն, բայց փոքր առաջընթաց ունեցան<ref>{{Cite book |last=Thompson |first=Mark |title=The White War: Life and Death on the Italian Front, 1915–1919 |publisher=London: Faber and Faber |page=163}}</ref>։

1915 թվականի սկզբներին իտալացիները Կադորնայի լեռնային հատվածում տասնմեկ անգամ հարձակվեցին [[Սոչա|Իսոնզո]] (Սոչա) գետի երկայնքով և [[Տրիեստ]]եի հյուսիսարևելյան հատվածով։ Բոլոր տասնմեկ հարձակումները ավստրո-հունգարացիները հետ շպրտեցին, քանի որ ունեին բարձր դիրք։ 1916 թվականի ամռանը [[Դոբերդոյի ճակատամարտ]]ից հետո իտալացիները գրավեցին [[Գորիցիա]] քաղաքը։ Այս փոքր հաղթանակից հետո ճակատը մնաց անփոփոխ գրեթե մեկ տարի, մի քանի իտալական գրոհներ ձախողվեցին։

Կենտրոնական ուժերը սկսեցին լայնամասշտաբ գրոհել 1917 թվականի հոկտեմբերի 26-ին, Գերմանիայի նախաձեռնությամբ։ Նրանք հաղթանակ տարան [[Կապորետոյի ճակատամարտ]]ում ([[Կոբարիդ]])։ Իտալական բանակը նահանջեց մոտ 100 կմ, կայունացրեց ճակատը [[Պիավ գետի ճակատամարտ]]ից հետո։ Մինչդեռ Իտալական բանակը բուժում էր Կապորետտոյի ճակատամարտի վերքերը, Իտալիայի կառավարությունը զենքի կոչեց այսպես կոչված '''99 տղաներին'' (''Ragazzi del '99''). որի մեջ մտնում էին արական սեռի 1899 թվականին և ավելի վաղ ծնված բոլոր ներկայացուցիչները, որոնք 18 տարին լրացած և ավելի մեծ տղամարդիկ էին։ 1918 թվականին ավստրո-հունգարացիները Պիև գետի մոտակայքում մի քանի պարտություն կրեցին և վերջնականապես ջախջախվեցին [[Վիտտորիո-Վենետոյի ճակատամարտ|Վիտորիո Վենետոյի ճակատամարտում]] նույն թվականի հոկտեմբերին։ Նոյեմբերի 1-ին իտալական ռազմածովային ուժերը շարքից հանեցին [[Պուլա]]յում տեղակայված ավստրո-հունգարական նավատորմի մեծ մասին։ Նոյեմբերի 3-ին իտալացիները նվաճեցին Տրիեստեն ծովը։ Նույն օրը ստորագվեց Վիլլա Գիուստի հրադադարը։ 1918 թվականի նոյեմբերի կեսերին իտալական զորքերը մտան Ավստրիական Լիտտորալ և վերահսկեցին Դալմաթիան համաձայն Լոնդոնի պակտի<ref>Giuseppe Praga, Franco Luxardo. ''History of Dalmatia''. Giardini, 1993. Pp. 281.</ref>։ Բախումները ավարտվեցին 1918 թվականի նոյեմբերին<ref name="Paul O 2005. Pp. 17">Paul O'Brien. ''Mussolini in the First World War: the Journalist, the Soldier, the Fascist''. Oxford, England, UK; New York, New York, USA: Berg, 2005. Pp. 17.</ref>։ 1918 թվականին Ադմիրալ [[Էնրիկո Միլլո]]ոն իրեն հռչակեց Դալմաթիայի նահանգապետ<ref name="Paul O 2005. Pp. 17" />։ Ավստրո-Հունգարիան հանձնվեց 1918 թվականի նոյեմբերի սկզբին<ref>{{harvnb|Hickey|2003|pp=60–65}}</ref><ref>{{harvnb|Tucker|2005|pp=585–9}}</ref>։

==== Ռումինիայի մասնակցություն ====
{{Հիմնական|Ռումինիան Առաջին համաշխարհային պատերազմում}}

[[Պատկեր:Marshal Joffre inspecting Romanian troops during WWI.jpg|մինի|ձախից|Մարշալ [[Ժոֆրե]]ն ստուգում է ռումինական զորքերին, 1916 թվականին:]]

Ռումինիան դաշնակցում էր կենտրոնական ուժերի հետ 1882 թվականին։ Երբ պատերազմը սկսվեց Ռումինիան գրավեց չեզոք դիրք, պատճառաբանելով, որ Ավստրո-Հունգարիան Սերբիային պատերազմ է հայտարարել առանց իրեն զգուշացնելու, բացի այդ Ռումինան ոչ մի պարտավորություն չուներ պատերազմ սկսելու։ Երբ Անտանտը խոստացավ Ռումինային մեծ տարածքներ Հունգարիայում ([[Տրանսիլվանիա]] և [[Բանատ|Բանաթ]]), որտեղ բնակվում էին մեծ թվով ռումինացիներ, Ռումինիան պատերազմ հայտարարեց Կենտրոնական ուժերին և 1916 թվականի օգոստոսի 27-ին Ռումինական զորքերը [[Ռազմագործողություն Տրանսիլվանիայում (1916)|հարձակվեցին]] Ավստրո-Հունգարիայի վրա, Ռուսաստանի օգնությամբ։ Ռումինական գրոհը հաջողվեց, նրանք կարողացան տիրանալ Տրանսիլվանիայի մեծ մասին, սակայն Կենտրոնական ուժերի հակագրոհից հետո ռումինա-ռուսական զորքերը նահանջեցին ելման դիրք<ref>Michael B. Barrett, ''Prelude to Blitzkrieg: 1916 թվականի Ավստրո-Գերմանիայի արշավանքը Ռումինիա'' (2013)</ref>։ Այնուհետև [[Բուխարեստի ճակատամարտ]]ի արդյունքում Կենտրոնական ուժերը նվաճեցին Բուխարեստը` 1916 թվականի դեկտեմբերի 6-ին։ Կռիվները Մոլդովայում շարունակվեցին մինչև 1917 թվականը<ref>{{Cite web |date=1917 թ․ հուլիսի 22 |title=The Battle of Marasti (July 1917) |url=http://www.worldwar2.ro/primulrazboi/?language=en&article=116 |accessdate=2011 թ․ մայիսի 8 |publisher=WorldWar2.ro}}</ref><ref>Cyril Falls, ''The Great War'', p. 285</ref>։ Երբ Ռուսաստանը [[Հոկտեմբերյան մեծ հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից]] հետո 1917 թվականի վերջում դուրս եկավ պատերազմից, ինչից հետո Ռումինիան ստիպված զինադադար կնքեց 1917 թվականի դեկտեմբերի 9-ին։

[[Պատկեր:Romanian troops at Marasesti in 1917.jpg|մինի|Ռումինական զորքերը [[Մերեշեշտիի ճակատամարտ]]ի ժամանակ, 1917 թվական:]]

1918 թվականի հունվարին ռումինական զորքերը նվաճեցին [[Բեսարաբիա]]ն, քանի որ ռուսական զորքերը լքել էին տարածքը։ Չնայած արդեն ստորագրվել էր պայմանագիր Ռումինիայի և [[Բոլշևիկ]]յան Ռուսաստանի միջև, ռուսները Ռումինիայից պահանջեցին ազատել Բեսարաբիան երկու ամսվա ընթացքում։ 1918 թվականի մարտի 27-ին Ռումինիան Բեսարաբիան իր տարածք հայտարարեց<ref>Clark, Charles Upson (1927). Bessarabia. New York City: Dodd, Mead.</ref>։

Ռումինիան ոչ պաշտոնապես հաշտություն կնքեց Կենտրոնական տերությունների հետ` 1918 թվականի մայիսի 7-ին [[Բուխարեստի պայմանագիր (1918)|Բուխարեստի պայմանագրով]]։ Պայմանագրի համաձայն Ռումինիան պարտավորվում էր ավարտել պատերազմը Կենտրոնական ուժերի դեմ, զիջել որոշ տարածքներ Ավստրո-Հունգարիային և նավթային զիջումներ տրամադրել Գերմանիային։ Փոխարենը Կենտրոնական ուժերը ճանաչեցին Բեսարաբիան որպես Ռումիայի անբաժան մաս։ Պայմանագիրը չեղյալ հայտարարվեց 1918 թվականի հոկտեմբերին [[Ալեքսանդրում Մարջիլոման]]ի կառավարության կողմից և Ռումինիան վերսկսեց պատերազմական գործողությունները 1918 թվականի նոյեմբերի 10-ին<ref>{{Citation |last=Béla |first=Köpeczi |title=Erdély története |url=http://mek.oszk.hu/02100/02109/html/571.html |publisher=Akadémiai Kiadó}}</ref><ref>{{Citation |last=Béla |first=Köpeczi |title=History of Transylvania |url=http://mek.niif.hu/03400/03407/html/429.html |publisher=Akadémiai Kiadó |isbn=84-8371-020-X}}</ref>։ Ռումինիայի ընդհանուր կորուստնեը զինվորականների և խաղաղ բնակչության մեջ կազմեցին 748.000 մարդ<ref>{{Citation |last=Erlikman |first=Vadim |title=Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik |year=2004 |location=Moscow |isbn=5-93165-107-1}}</ref>։

=== Արևելյան ճակատ ===
{{Հիմնական|Արևելյան ճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)}}

==== Սկզբնական գործողություններ ====
[[Պատկեր:Russian Troops NGM-v31-p379.jpg|մինի|upright|Ռուս զինվորները խրամատներում սպասում են գերմանացիների հարձակմանը, 1917 թվական:]]

Մինչդեռ արևմտյան ճակատը ընկավ պատնեշային իրավիճակի մեջ, պատերազմը շարունակվում էր արևելյան Եվրոպայում<ref>Prit Buttar, ''Collision of Empires: The War on the Eastern Front in 1914'' (2014)</ref>։ Սկզբնական շրջանում ռուսները պլանավորել էին արշավել ավստրիական [[Գալիցիական ճակատամարտ|Գալիցիայի]] և արևելյան Պրուսիայի վրա։ Չնայած ռուսների արշավանքը Գալիցիա հաջող էր, սակայն այն հետ կանչվեց, որպեսզի համալրվի Արևելյան Պրուսիայի ուժերը, քանի որ այստեղ ռուսները ստիպված նահանջեցին Հինդենբուրգի և [[Էրիխ Լյուդենդորֆ|Լուդենդորֆից]] Տանենբերգի և [[Մասուրյան լճերի առաջին ճակատամարտ|Մասուրյան լճերի]] ճակատամարտերում 1914 թվականի օգոստոսին և սեպտեմբերին կրած պարտությունից հետո<ref>{{harvnb|Tucker|2005|p=715}}</ref><ref>{{harvnb|Meyer|2006|pp=152–4, 161, 163, 175, 182}}</ref>։ Ռուսների պարտությունների պատճառ էին ռազմաարդյունաբերության ցածր մակարդակը և ղեկավարության կողմից ոչ ճիշտ մարտավարության ընտրությունը։ 1915 թվականի գարնանը ռուսները նահանջեցին Գալիցիայից, իսկ Կենտրոնական ուժերը զգալի առաջընթաց ունեցան Լեհաստանի հարավային հատվածում<ref name="Smele">{{harvnb|Smele}}</ref>։ Օգոստոսի 5-ին ընկավ [[Վարշավա]]ն և ռուսական զորքերը դուրս եկան Լեհաստանից։

==== Ռուսական հեղափոխություն ====
{{Հիմնական|Հոկտեմբերյան հեղափոխություն}}

Չնայած Բրուսիլովի գրոհի հաջողության արևելյան Գալիցիայում<ref>{{harvnb|Schindler|2003}}</ref>, դժգոհությունները Ռուսաստանում մեծացան։ Հարձակման հաջողությունը երկար կյանք չունեցավ, քանի որ բանակի մյուս գեներալները հրաժարվեցին օգնել հարձակվողներին ամրապնդել հաջողությունը։ Ռուսների և դաշնակիցների զորքերը վերադարձվեցին միայն, երբ Ռումինիան մտավ պատերազմի մեջ օգոստոսի 27-ին։ Գերմանական զորքերը տեղափոխվեցին Տրանսիլվանիա օգնելու ավստրո-հունգարացիներին, մինչդեռ գերմանո-բուլղարական զորքերը ներխուժելով հարավից զավթեցին [[Բուխարեստ]]ը դեկտեմբերի 6-ին։ Անհանդուրժողականությունը գնալով աճում էր Ռուսաստանում, իսկ [[Նիկոլայ II]]-ը մնում էր ռազմաճակատում։ [[Ալեքսանդրա Ֆեոդորովնա (Ալիքս)|Ալեքսանդրա կայսրուհու]] ոչ խոհեմ վերաբերմունքը խռովարարներին բերեց նրա սիրելի [[Գրիգորի Ռասպուտին|Ռասպուտինի]] սպանությանը` 1916 թվականի վերջում։

1917 թվականի մարտին ցույցերը [[Սանկտ Պետերբուրգ|Պետրոգրադում]] հանգեցրին Նիկոլայ II-ի գահընկեցությանը, երկիրը ղեկավարեց [[Ռուսաստանի ժամանակավոր կառավարություն|ժամանակավոր կառավարությունը]], որը կազմված էր [[Պետրոգրադի խորհուրդ]]ի սոցիալիստներից։ Հեղափոխության հետևանքով ռազմաճակատը և տունը վերածվեց քաոսի։ Բանակը դարձավ ծայրաստիճան անմարտունակ<ref name="Smele" />։

[[Պատկեր:Brest-litovsk treaty.jpg|մինի|[[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր]], 1918 թվական։<br />1. [[Կոմս Օտտոկա վոն Կզերնին]]<br />2. [[Ռիչարդ վոն Կյուլման]]<br />3. [[Վասիլի Ռադոսլավով]]]]

Ցարի գահընկեցությունից հետո [[Վլադիմիր Լենին]]ին թույլատրվեց Շվեյցարիայից Ռուսաստան վերադառնալ, Գերմանիայի ֆինանսավորմամբ։ Ժամանակավոր կառավարության թույլ լինելը նպաստեց Բոլշևիկյան կուսակցության հզորացմանը, որը գլխավորեց Լենինը, ով պահանջում էր անմիջապես դադարեցնել պատերազմը։ Նոյեմբերյան հեղափոխությունից հետո ռուսները հաշտություն խնդրեցին Գերմանիայից։ Սկզբում ռուսները մերժում էին գերմանացիների պահանջները, բայց երբ գերմանական զինվորները շարժվեցին դեպի Ուկրաինա, նոր կառավարությունը ստիպված էր կնքել [[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր]]ը` 1918 թվականի մարտի 3-ին։ Պայմանագրով ռուսները Կենտրոնական ուժերին էին զիջում Ֆինլանդիան, [[Բալթյան երկրներ]]ը, Լեհաստանի և Ուկրաինայի մի մասը<ref>{{harvnb|Wheeler-Bennett|1956}}</ref>։ Առաջին հայացքից Կենտրոնական ուժերի այս մեծ հաջողությունները, որոնք պետք է բերեին պատերազմի բեկման, արդյունք չունեցան, քանի որ նրանք չունեին բավարար թվով աշխատուժ նվաճված տարածքների պոտենցիալը օգտագործելու համար։

Երբ կնքվում էր Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը, Անտանտն այլևս գոյություն չուներ։ Դաշնակից ուժերը [[Ռազմական միջամտություն Ռուսաստանում (1918-1921)|փոքր ուժեր ուղարկեցին Ռուսաստան]]՝ մասամբ ռուսական ռեսուրսները Կենտրոնական ուժերից պաշտպանելու համար և որոշ չափով [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ]]ում [[Սպիտակ շարժում|սպիտակներին]] օգնելու համար<ref>{{Harvnb|Mawdsley|2008|pp=54–55}}</ref>։ Դաշնակիցների զորքերը տեղակայվեցին [[Արխանգելսկ]]ում և [[Վլադիվոստոկ]]ում։

==== Չեխոսլովակյան լեգիոն ====
[[Պատկեր:Czech Troops.jpg|մինի|[[Չեխական լեգիոն]], Վլադիվոստոկ, 1918 թվական:]]
{{Հիմնական|Չեխական լեգիոն}}
Չեխոսլովակյան լեգիոնը կռվում էր Անտանտի կողմից, նրանց նպատակն է հասնել [[Չեխոսլովակիա]]յի անկախությանը։ Լեգիոնը հիմնադրվել էր Ռուսաստանում 1917 թվականին, 1917 թվականի դեկտեմբերին Ֆրանսիայում և 1918 թվականի ապրիլին Իտալիայում։ Չեկոսլովակյան լեգիոնը հաղթանակ տարավ ավստրո-հունգարացիների դեմ ուկրաինական [[Զբորովի ճակատամարտ (1917)|Զբորով]] գյուղի մոտ` 1917 թվականի հուլիսին։ Այս հաղթանակից հետո լեգիոնի կազմը ընդլայնվեց` դառնալով Չեխոսլովակիայի ռազմական ուժ։ [[Բախմաչի ճակատամարտ]]ում լեգիոնը հաղթեց գերմանացիներին և ստիպեց հրադադար կնքել։

Ռուսաստանում այն ներքաշվեց քաղաքացիական պատերազմի մեջ` ընդդեմ [[բոլշևիկներ]]ի, որոնք այն ժամանակ վերահսկում էին [[Տրանս-Սիբիրյան երկաթգիծ|Տրանս-Սիբիրյան երկաթուղին]] և Սիբիրի գլխավոր քաղաքները։ [[Եկատերինբուրգ]]ի մոտակայքում լեգիոնի առկայությունը հիմնական դրդապատճառն էր [[Ռոմանով ընտանիքի գնդակահարում|Ցարի և նրա ընտանիքի գնդակահարման]]` 1918 թվականի հուլիսին։ Լեգիոներները մեկ շաբաթվա պաշտպանությունից հետո հանձնեցին քաղաքը։ Քանի որ Ռուսաստանի եվրոպական նավահանգիստները ապահով չէին, Լեգիոնի տարհանումը տեղի ունեցավ Վլադիվոստոկից։ Տարհանման վերջին տրանսպորտը ամերիյան «Հեֆֆրոն» նավն էր` 1920 թվականի սեպտեմբերին։

=== Կենտրոնական տերությունների հաշտության հասնելու փորձեր ===
[[Պատկեր:River Crossing NGM-v31-p338.jpg|մինի|աջից|"''[[Նրանք չեն անցնի]]"'', արտահայտությունը բնորոշում է Վերդենի պաշտպանությունը:]]

1916 թվականին Վերդենի ճակատամարտի տաս ամիսներից և Ռումինիայի դեմ հաջող գրոհից հետո գերմանացիները փորձեցին հաշտության հասնել Անտանտի հետ։ Շուտով ԱՄՆ նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ը փորձեց ստանձնել հաշտարարի կարգավիճակը՝ փորձելով երկու կողմին բերել ընդհանուր համաձայնության։ [[Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջ|Լլոյդ Ջորջի]] պատերազմական կառավարությունը կարծում էր, որ Գերմանիայի առաջարկը ծուղակ է, որպեսզի դաշնակիցների շարքերում պառակտություն մտցվի։ Վիլսոնի առաջարկը երկար քննարկելուց հետո դաշնակիցները որոշեցին այն ընդունել ի գիտություն, քանի որ ԱՄՆ-ն նրանց կարծիքով գտնվում էր պատերազմի նախաշեմին «սուզանավային քաոսից» հետո։ Մինչդեռ դաշնակիցները պատասխանում էին Վիլսոնին, Գերմանիան որոշեց պնդել, որ դեմ առ դեմ հանդիպեն այդ հարցի շուրջ։ Իմանալով Գերմանիայի դիրքորոշման մասին՝ դաշնակիցները որոշեցին ուղղակի պահանջներ ներկայացնել հունվարի 14-ին։ Նրանք պահանջում էին վնասների փոխհատուցում, գրավված տարածքների ազատում, ազգային ինքնորոշման սկզբունքների ճանաչում։ Այն ներառում էր իտալացիների սլավոնների ռումինացիների, չեխոսլովակների ազատագրում և ազատ Լեհաստանի ստեղծում։ Անվտանգության առումով դաշնակիցները երաշխիքներ էին ակնկալում ապագա պատերազմների կանխարգելման համար<ref>{{harvnb|Kernek|1970|pp=721–766}}</ref>։ Բանակցային գործընթացը չեղարկվեց Անտանտի կողմից, քանի որ Գերմանիան կոնկրետ առաջարկ չներկայացրեց։ Դաշնակիցները հայտարարեցին, որ բանակցությունները կվերսկսեն միայն այն դեպքում, երբ Գերմանիան փոխհատուցի բոլոր վնասները և ազատի գրավված տարածքները<ref>Stracham (1998), p. 61</ref>։

=== 1917–1918 ===
==== 1917 թվականի զարգացումներ ====
[[Պատկեր:Bundesarchiv Bild 183-1983-0323-501, Kriegskinematograph im Schützengraben.jpg|մինի|Գերմանացիները ֆիլմ նկարելու ժամանակ]]

1917 թվականի գործողությունները նախանշում էին պատերազմի ավարտի մասին, սակայն բոլոր հետևանքները չվերացվեցին մինչև 1918 թվականը։

Բրիտանացիների կողմից ծովային շրջափակումը ծանր անդրադարձավ Գերմանիայի վրա։ 1917 թվականին Գերմանիայի ռազմական ղեկավարությունը որոշեց սկսել աննախադեպ սուզանավային գրոհներ, որպեսզի Բրիտանիան դուրս գար պատերազմից։ Գերմանիան նախատեսում էր Բրիտանիայի ափերին խորտակել ամսական 600,000 տոննա տարողությամբ նավ։ Գերմանիայի ղեկավարությունը հասկանում էր, որ այսպես կարող է ԱՄՆ-ին ներքաշել պատերազմի մեջ, սակայն նրանց հաշվարկենրով Բրիտանիայի կորուստները այնքան մեծ կլինեն, որ նրանք ավելի շուտ հաշտություն կխնդրեն քան ԱՄՆ-ն կներքաշվի պատերազմին։ Իրականում խորտակումները տոննաներով կազմում էին ավելի քան 500,000 տոնա ամսական փետրվարից հուլիս ամիսներին։ Ապրիլ ամսին կազմեցին 860,000 տոննա:։ Հուլիսից հետո ներդրված [[կոնվոյ]]ների համակարգը շատ արդյունավետ էին սուզանավերի դեմ պայքարում։ Բրիտանիան անվտանգ դարձավ խորտակումներից, մինչդեռ Գերմանիայի տնտեսությունը անկում էր ապրում։

[[Պատկեր:Guetteur au poste de l'écluse 26.jpg|մինի|upright|ձախից|[[Վերին Հռենոս]], Ֆրանսիա, 1917 թվական:]]

1917 թվականի Նիվելի հարձակման ժամանակ, Ֆրանսիայի 2-րդ գաղութարար դիվիզիոնի Վերդենի ճակատամարտի վետերանները հրաժարվեցին կատարել հրամանները՝ լինելով հարբած և առանց զինվորական համազգեստի։ Նրանց սպաներին չհերիքեց միջոցներ, որպեսզի պատժի ամբողջ գումարտակը, բացի այդ պատիժը անմիջապես չհետևեց։ Ֆրանսիական բանակի խռովությունները վարակեցին ևս 54 դիվիզոն, 20,000 զինվոր դարձավ դասալիք։ Չնայած զանգվածային ձերբակալություններին, պատիժներին, հայրենասիրական դասերի և պարգևատրական մեխանիզմների, ֆրանսիացի զինվորները հրաժարվում էին մասնակցել հետագա գրոհներին<ref>Marshall, 292.</ref>։ [[Ռոբերտ Նիվել]]ը պաշտոնանկ արվեց հրամանատարի պաշտոնից, նրան փոխարինեց գեներալ [[Անրի Ֆիլիպ Պետեն|Ֆիլիպ Պետենը]], ով կանգնեցրեց արյունահեղ գրոհները։

Աստրո-Հունգարիայի և Գերմանիայի հաղթանակը Կապորետտոյի ճակատամարտում պատճառ հանդիսացավ Անտանտին կազմակերպել գլխավոր խորհուրդ, որտեղ որոշվեց կազմել ընդհանուր հրամանատարական շտաբ, մինչ այդ բրիտանական և ֆրանսիական զորքերը գործում էին առանձին։

1917 թվականին, երբ Կենտրոնական տերությունները հաշտություն հաստատեցին Ռուսաստանի հետ, մեծ քանակությամբ գերմանացի զինվորներ արևելքից տեղափոխվեցին արևմտյան ճակատ, որոնք պետք է դիմագրավեին օրեցօր ավելացող ամերիկյան զինվորներին։ Գերմանիան հույս չուներ, որ կհաղթի երկարատև խրամատային պատերազմում և որոշեց արագ լայնածավալ գրոհ կազմակերպել։ Բացի այդ, Անտանտի և Կենտրոնական տերությունների ղեկավարները վախենում էին սոցիալական ընդվզումներից և Եվրոպայում տիրող հեղափոխական վտանգից։ Այս պատճառով երկու կողմերն էլ ցանկանում էին արագ հաղթանակի ուղի փնտրել<ref name="isbn0-313-29880-7">{{harvnb|Heyman|1997|pp=146–147}}</ref>։

1917 թվականին Ավստրիայի կայսր Կառլոս I-ը առանց Գերմանիայի իմացության որոշեց բանակցություններ սկսել Իտալայի հետ:։ Իտալիան մերժեց առաջարկները, իսկ այս բանակցությունները հայտնի դարձան Գերմանիային<ref name="Kurlander">{{harvnb|Kurlander|2006}}</ref><ref name="Shanafelt">{{harvnb|Shanafelt|1985|pp=125–30}}</ref>։

==== Օսմանյան կայսրության գործողություններ, 1917–1918 ====
{{Հիմնական|Սինայի և Պաղեստինի արշավանք}}
[[Պատկեր:British Troops Marching in Mesopotamia.jpg|մինի|Բրիտանացի զինվորները [[Միջագետքի արշավանք|Միջագետքում]], 1917 թվական:]]
[[Պատկեր:Ottoman soldiers WWI.jpg|մինի|ձախից|Օսմանյան զինվորները [[Միջագետքի արշավանք|Միջագետքում]]:]]
1917 թվականի մարտ և ապրիլ ամիսներին, Գազայի [[Գազայի առաջին ճակատամարտ|առաջին]] և [[Գազայի երկրորդ ճակատամարտ|երկրորդ]] ճակատամարտերում, գերմանական և օսմանյան զորքերը կանգնեցրեցին Եգիպտական հետախուզական զորքերի առաջխաղացումը, ինչը սկսվել էր 1916 թվականի օգոստոսից Ռոմենի ճակատամարտից հետո<ref>{{Cite book |last=Erickson |first=Edward J. |url=https://archive.org/details/orderedtodiehist00eric |title=Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War: Forward by General Hüseyiln Kivrikoglu |publisher=Greenwood Press |year=2001 |series=No. 201 Contributions in Military Studies |location=Westport Connecticut |page=[https://archive.org/details/orderedtodiehist00eric/page/n197 163] |oclc=43481698}}</ref><ref>{{Cite book |last=Moore |first=A. Briscoe |title=The Mounted Riflemen in Sinai & Palestine: The Story of New Zealand's Crusaders |publisher=Whitcombe & Tombs |year=1920 |location=Christchurch |oclc=156767391page=67}}</ref>։

Հոկտեմբերի վերջին վերսկսեց [[Սինայի և Պաղեստինի արշավանք]]ը, երբ գեներալ Էդմունդ Ալենբիի զորքերը հաղթանակ տարան [[Բիրշեբայի ճակատամարտ (1917)|Բիրշեբայի ճակատամարտում]]<ref>{{Cite book |last=Falls |first=Cyril |title=Military Operations Egypt & Palestine from June 1917 to the End of the War |publisher=HM Stationery Office |others=Maps by A. F. Becke |year=1930 |series=Official History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence |volume=Volume 2 Part I |location=London |page=59 |oclc=644354483}}</ref>։ Երկու օսմանյան բանակ ջախջախվեցին [[Մուղար բլրի ճակատամարտ]]ում դեկտեմբերին և կորցրեցին [[Երուսաղեմ]]ը օսմանցիների մեկ այլ պարտությունից հետո [[Երուսաղեմի ճակատամարտ (1917)|Երուսաղեմի ճակատամարտում]]<ref>{{Cite book |last=Wavell |first=Field Marshal Earl |title=A Short History of the British Army |publisher=Constable & Co. |year=1968 |editor-last=Sheppard |editor-first=Eric William |edition=4th |location=London |pages=153–5 |chapter=The Palestine Campaigns |oclc=35621223 |authorlink=Archibald Wavell, 1st Earl Wavell |origyear=1933}}</ref><ref>{{Cite web |title=Text of the Decree of the Surrender of Jerusalem into British Control |url=http://www.firstworldwar.com/source/jerusalemdecree.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110614214531/http://www.firstworldwar.com/source/jerusalemdecree.htm |archivedate=2011 թ․ հունիսի 14 |accessdate=2015 թ․ մայիսի 13 |publisher=First World War.com}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bruce |first=Anthony |url=https://archive.org/details/lastcrusadepales0000bruc |title=The Last Crusade: The Palestine Campaign in the First World War |publisher=John Murray |year=2002 |isbn=978-0-7195-5432-2 |location=London |page=[https://archive.org/details/lastcrusadepales0000bruc/page/162 162]}}</ref>։ Մոտավոր այս ժամանակահատվածոըմ ութերորդ բանակի հրամանատարը ազատվեց պաշտոնից, նրան փոխարինեց [[Իսմայիլ Ջևաթ Չոբանլը փաշա|Ջևադ Փաշան]], իսկ մի քանի ամիս հետո Պաղեստինում [[Օսմանյան բանակ]]ի հրամանատար, [[Էրիկ ֆոն Ֆոլկենհայն]]ին փոխարինեց [[Օտտո Լիման ֆոն Սանդերս|Օտտո Լիման վոն Սանդերսը]]<ref>{{Cite web |title=Who's Who – Kress von Kressenstein |url=http://www.firstworldwar.com/bio/kressenstein.htm |accessdate=2015 թ․ մայիսի 13 |publisher=First World War.com}}</ref><ref>{{Cite web |title=Who's Who – Otto Liman von Sanders |url=http://www.firstworldwar.com/bio/liman.htm |accessdate=2015 թ․ մայիսի 13 |publisher=First World War.com}}</ref>։

1918 թվականի սկզբին ռազմաճակատը գիծը մեծացավ Հորդանան գետի երկայնքով, սկսվեց Բրիտանացիների գրոհները մարտին և ապրիլին<ref>{{Cite book |last=Erickson |first=Edward J. |url=https://archive.org/details/orderedtodiehist00eric |title=Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War: Forward by General Hüseyiln Kivrikoglu |publisher=Greenwood Press |year=2001 |series=No. 201 Contributions in Military Studies |location=Westport Connecticut |page=[https://archive.org/details/orderedtodiehist00eric/page/n229 195] |oclc=43481698}}</ref>։ Մարտի ընթացքում եգիպտացի զինվորներին և բրիտանական հետևակին ուղարկեցին արևմտյան ճակատ դիմակայելու Գարնանային գրոհին։ Նրանք փոխարինվեցին Հնդկական բանակի մարտիկներով։ Մի քանի ամիս զորավարժություններից հետո հարձակումները հիմնականում իրականացվեցին Օսմանյան բանակի ուղղությամբ։ Հարձակումների հետևանքով հնդկական զինվորները գրավեցին մի քանի կարևոր դիրքեր։ Սեպտեմբերի կեսերից արդեն հնդկական զորքերը պատրաստ էին լայնամաշտաբ հարձակման։

Վերակազմավորված եգիպտական բանակը կոտրեց օսմանցիների դիմադրությունը [[Մեգիդոյի ճակատամարտ (1918)|Մեգիդոյի ճակատամարտում]] 1918 թվականի սեպտեմբերին։ Երկու օրում բրիտանացիների և հնդկացիների հետևակները ճեղքեցին օսմանցիների պաշտպանությունը և գրավեցին [[VIII բանակ (Օսմանյան կայսրություն)|Ութերորդ բանակի]] հրամանատարական կետը։ Ավստրալիական, նոր զելանդական, հնդկական և բրիտանական կորպուսները նույնպես ճեղքեցին [[VII բանակ (Օսմանյան կայսրություն)|օսմանցիների դիմադրությունը]] և գրավեցին [[Նազարեթ]]ը, [[Հայֆա]]ն շարժվեցին առաջ՝ հոկտեմբերին հասնելով [[Հալեպ]]։ Հոկտեմբերի վերջին կնքվեց [[Մուդրոսի զինադադար]]ը, որը վերջ դրեց Օսմանյան կայսրության հետ ռազմական գործողություններին, երբ Հալեպից հյուսիս դեռևս շարունակվում էին ռազմական գործողությունները։

==== Միացյալ նահանգների մուտք ====
[[Պատկեր:USA bryter de diplomatiska förbindelserna med Tyskland 3 februari 1917.jpg|մինի|աջից|[[Վիդրո Վիլսոն|Նախագահ Վիլսոնը]] կոնգրեսում հայտարարում է, որ Գերմանիայի վերջնաժամկետը լրացել է 1917 թվականի փետրվարի 3-ին:]]

Պատերազմի սկզբում Միացյալ Նահանգները չեզոք քաղաքականություն էին վարում՝ փորձելով միջնորդել հաշտության հասնելու գործընթացը։ Երբ գերմանական «SM U-20» սուզանավը խորտակեց բրիտանական «Լուզիտանիա» նավը 1915 թվականի մայիսի 7-ին, որի ժամանակ զոհվեցին 128 ԱՄՆ-ի քաղաքացի, ԱՄՆ նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ը պահանջեց վերջ դնել ուղևորական նավերի վրա հարձակումներին։ Գերմանիան համաձայնվեց։ Վիլսոնը փորձեց հաշտեցնել կողմերին, սակայն անհաջող։ Սակայն նա բազմիցս հայտարարեց, որ Միացյալ Նահանգները չի հանդուրժի լայնածավալ սուզանավային պատերազմը, ինչը դեմ է միջազգային իրավունքին։ Նախկին նախագահ [[Թեոդոր Ռուզվելտ]]ը որակեց Գերմանիայի գործողությունները որպես «ծովահենություն»<ref>{{harvnb|Brands|1997|p=756}}</ref>։ Վիլսոնը վերընտրվեց նախագահի պաշտոնում 1916 թվականին, քանի որ նրա կողմնակիցները դեմ էին պատերազմին։

1917 թվականի հունվարին Գերմանիան վերսկսեց սուզանավային պատերազմը, գիտակցելով, որ ԱՄՆ-ն կարող է ներքաշվել պատերազմին։ Գերմանիայի արտգործնախարար Զիմերմանը հեռագրով հորդորեց Մեքսիկային միանալ պատերազմին, որպես Գերմանիայի դաշնակից ընդդեմ Միացյալ Նահանգների։ Գերմանիան պետք է հովանավորի Մեքսիկային՝ վերադարձնելու Տեխասը, Նյու Մեքսիկոն և Արիզոնան<ref>{{harvnb|Tuchman|1966}}</ref>։ Միացյալ Թագավորությունը իմացավ հաղորդագության մասին և փոխանցեց Լոնդոնում ԱՄՆ դեսպանատանը։ Այնտեղից հաղորդագությունը ուղարկվեց Վիսլոնին, ով այն ցուցադրեց հանրությանը որպես ''[[casus belli|Կազուս Բելլի]]''։ Վիլսոնը հայտարարեց, որ պատերազմը անխուսափելի է, և առանց պատերազմի մասնակցելու ԱՄՆ-ն ձայն չի ունենա միջազգային հարթակում<ref name="Karp-PoW-1979">{{harvnb|Karp|1979}}</ref>։ ԱՄՆ-ի յոթ նավերի խորտակումից և Զիմենի հեռագրի հրապարակումից հետո Վիլսոնը պատերազմ հայտարարեց Գերմանիային<ref>[[S: Woodrow Wilson Urges Congress to Declare War on Germany|"Woodrow Wilson Urges Congress to Declare War on Germany"]] (Wikisource)</ref>, ինչը [[ԱՄՆ Կոնգրես]]ը հաստատեց 1917 թվականի ապրիլի 6-ին։

Միացյալ նահանգները երբեք չէր եղել որևէ դաշնության անդամ, բայց համարվում էր «ՀԶՈՐ տերություն»։ Միացյալ նահանգները ուներ փոքրաթիվ բանակ, բայց 1917 թվականի զորահավաքից հետո այն դարձավ 2,8 միլիոն<ref>{{Cite web |title=Selective Service System: History and Records |url=http://www.sss.gov/induct.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090507211238/http://www.sss.gov/induct.htm |archive-date=2009 թ․ մայիսի 7 |accessdate=2010 թ․ հուլիսի 27 |publisher=Sss.gov}}</ref>, և 1918 թվականի ամռան դրությամբ ամեն օր Ֆրասնա էր ուղարկում 10.000 նոր զինվոր։ 1917 թվականին ԱՄՆ կոնգեսը Պուերտո Ռիկացիներին տվեց քաղաքացիություն, որպեսզի նրանք կարողանային մասնակցել պատերազմին։ Գերմանիան սխալմամբ կարծում էր, որ ԱՄՆ-ն զորք կհավաքի միայն մի քանի ամսում, իսկ դրանց տեղափոխումը Եվրոպա կկանգնեցնեն Սուզանավերը<ref>{{harvnb|Wilgus|1931|p=52}}</ref>։

[[ԱՄՆ ռազմածովային ուժեր]]ը ուղարկեցին նավախումբ, որը պետք է օգներ բրիտանացիների կոնվոյներին։ Մի քանի [[ԱՄՆ ծովային հետևակի կորպուս|ծովային հետևակի ռազմանավեր]] ուղարկվեցին Ֆրանսիա։ Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները ցանկանում էին, որպեսզի ամերիկացի զինվորները միանգամից ուժեղացնեին ռազմաճակատի դիրքերը, նրանք չէին ցանկանում ժամանակ կորցնել այդ զինվորների պատրաստվածության վրա։ Գեներալ Ջոն Պերշինգը հրաժարվեց տրամադրել ամերիկյան զինվորներին ֆրանսիացիների և բրիտանացիների հրամանատարությանը։ Որպես բացառություն նա թույլատրեց Աֆրիկա-ամերիկյան գնդին գործել Ֆրանսիայի հրամանատարության ներքո։ ԱՄՆ-ին տրամադրվեցին ճակատային այն գծեր որտեղ բրիտանացիները և ֆրանսիացիները անհաջողություններ էին ունեցել<ref>{{harvnb|Millett|Murray|1988|p=143}}</ref>։

==== Գերմանիայի 1918 թվականի գարնանային հարձակում ====
{{Հիմնական|Գարնանային հարձակում}}

[[Պատկեր:British 55th Division gas casualties 10 April 1918.jpg|մինի|Բրիտանական 55-րդ դիվիզիայի զինվորները կուրացած արցունքաբեր գազից [[Լիսի ճակատամարտ]]ի ընթացքում, 10 ապրիլի 1918 թվական:]]
[[Պատկեր:General gouraud french army world war i machinegun marne 1918.JPEG|մինի|Ֆրանսիական զինվորները Գեներալ Ժուրուի հրամանատարության ներքո պաշտպանվում են գնդացիրներով Մարնե գետի մոտակա տաճարում, 1918 թվական:]]

Լյուդենդորֆը նախագծեց 1918 թվականի հարձակում արևմտյան ճակատով, որի կոդային անվանումն էր [[Միքայել գործողություն]]։ Գարնանային հարձակման նպատակն էր կտրել ֆրանսիական և բրիտանական զորքերին սնուցման ուղիներից։ Գերմանիայի ղեկավարությունը հույս ուներ արագ ավարտել պատերազմը մինչև ԱՄՆ-ն կմիանար Անտանտին։ Գործողությունը սկսվեց 1918 թվականի մարտի 21-ին, երբ գերմանացիները հարձակվեցին բրիտանական զորքերի վրա [[Ամյեն]] քաղաքի մոտակայքում ([[Սեն Կանտեն (շրջան)]])։ Գերմանացիները հասան աննախադեպ առաջխաղացման, մոտ 60 կմ<ref>{{harvnb|Westwell|2004}}</ref>։

Բրիտանացիների և ֆրանսիացիների խրամատային դիրքերը ճեղքելու համար նոր մեխանիզմ մշակվեց, որը կոչվեց ''Հուտիեր'' ի պատիվ [[Օսկար վոն Հուտիեր]]ի։ Համաձայն նոր մեխանիզմի գրոհները պետք է սկսվեին երկարատև հրետանային կրակոցներով, այնուհետև մեծաքանակ հետևակի միջոցով պետք է ճեղքեին պաշտպանությունը։ Սակայն Գարնանային հարձակման ժամանակ Լուդենդորֆը օգտագործեց հրետանին կարճատև կրակոցների համար, իսկ պաշտպանությունը ճեղքում էին միայն թույլ կետերում։ Թույլ օղակները գրավելուց հետո Գերմանացիները երկու կողմից հարձակվում էին հրամանատարական կետերի վրա։ Գերմանացիների այս հաջողությունների գրավականը հիմնականում անսպասելիությունն էր<ref>{{harvnb|Posen|1984|pp=190¿}}</ref>։

Ռազմաճակատը տեղափոխվեց Փարիզից ընդամենը 120 կմ հեռավորության վրա։ Երեք ծանր հրետանի սկսեցին ռմբակոծել Փարիզը, ինչի արդյունքում շատ քաղաքացիներ սկսեցին փախչել քաղաքից։ Հարձակման սկզբնամասը այնքան հաջող էր գերմանացիների համար, որ Կայզեր Վիլհելմ II-ը մարտի 24-ը հայտարարեց ազգային տոն։ Շատ գերմանացիներ մտածում էին, որ հաղթանակը մոտ է։ Սակայն ծանր մարտերից հետո գերմանացիների առաջխաղացումը կանգնեցվեց։ Տանկերի և հրետանային զենքերի քիչ քանակը թույլ չէր տալիս գերմանացիներին պահպանել նվաճած դիրքերը։ Բացի այդ սնուցման կապուղին լավ չէր կազմակերպված<ref>{{harvnb|Gray|1991|p=86}}</ref>։

[[Ֆերդինանդ Ֆոշ|Գեներալ Ֆոշը]] ցանկանում էր օգտագործել նոր ժամանած ամերիկացի զինվորներին իր հրամանատարության ներքո, բայց ամերիկացիները ցանկանում էին հանդես գալ ինքնուրույն հրամանատարության ներքո։ Այս զորամիավորումները դրվեցին բրիտանացիների և ֆրանսիացիների հրամանատարության տակ մարտի 28-ին։ Միասնական հրամանատարական կազմը հաստատվել էր 1917 թվականի նոյեմբերի 5-ին Դուլենի կոնֆերանսում<ref name=moon />։ Գեներալ Ֆոշը նշանակվեց միացյալ զորքերի հրամանատար։ Հեյգը, Պետայնը և Պերշինգը մնում էին իրենց բանակների տակտիկական վերահսկող, Ֆոշը պետք է կոորդինացներ բանակների գործողությունները և բրիտանական, ֆրանսիական, Միացյալ նահանգների զորքը մեծ մասամբ անկախ էին<ref name=moon>{{harvnb|Moon|1996|pp=495–196}}</ref>։

«Միքայել» գործողությունից հետո Գերմանիան սկսեց [[Լիսի ճակատամարտ|Ժորժետ գործողությունը]] հյուսիսային [[Լա Մանշ]]ի նավահանգիստների դեմ։ Դաշնակիցները կանգնեցրեցին Գերմանիային, փոքր տարածքային կորուստներից հետո։ Գերմանական բանակը հարավում սկսեց Բլուխեր և Յորք գործողությունները առավելագույնս մոտենալով Փարիզին։ Մարնե գործողությունը սկսվեց հուլիսի 15-ին փորձելով շրջափակել [[Ռեյմս]]ը և սկսվեց [[Մարնեի երկրորդ ճակատամարտ]]ը։ Արդյունքում եղավ հակագրոհ, որից սկսվեց [[Հարյուրօրյա հարձակում]]ը, ինչը համարվում է Անտանտի առաջին հաջող հարձակումը պատերազմի ընթացքում։

Հուլիսի 20-ին գերամանացիները նահանջեցին ելման դիրքեր Մարնեի շրջակայքում<ref>{{harvnb|Rickard|2007}}</ref>։ Գերմանիայի կորուստները 1918 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին կազմեցին 270.000 մարդ։

Մինչդեռ Գերմանիայի տնտեսությունը սկսեց անկում ապրել։ Հակապատերազմական երթերը սկսեցին հաճախանալ, բանակի մարտական ոգին ընկավ։ Արդյունաբերության ծավալները կազմում էին 1913 թվականի 53%-ը միայն։

==== Նոր երկրներ պատերազմական գոտում ====
1918 թվականի մայիսին [[Հարավային Կովկաս|Կովկասում]] ձևավորվեցին մի շարք պետություններ, այդ թվում՝ [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն]]ը, [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Դեմոկրատական հանրապետությունը]] և [[Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետություն]]ը, որոնք անկախացան Ռուսական կայսրությունից<ref name="Hovannisian">{{harvnb|Hovannisian|1967|pp=1–39}}</ref>։ Եվս երկու պետություն ստեղծվեցին հարավային Կովկասում՝ [[Կենտրոնական կասպիական բռնապետություն|Կենտրոնական կովկասյան բռնապետությունը]] և [[Հարավ-արևելյան կովկասյան հանրապետություն]]ը (առաջինը լուծարվեց Ադրբեջանի կողմից 1918 թվականի աշնանը, երկրորդը՝ հայ-բրիտանական զորքերի կողմից 1919 թվականի սկզբին)։ Ռուսական զորքերի կողմից Կովկասը լքելուց հետո երեք հանրապետությունները սկսեցին պատրաստվել Օսմանյան բանակի դիմակայելուն, որոնք սկսեցին հարձակվել 1918 թվականի սկզբներից։ Ստեղծվեց [[Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետություն|Անդրկովկասյան Դեմոկրատական ֆեդերատիվ հանրապետությունը]], որպեսզի միասնական ուժերով դիմակայեին Օսմանյան բանակին, սակայն [[Փոթիի պայմանագիր|Վրաստանը դուրս եկավ դաշինքից պաշտպանություն ստանալով Գերմանիայից]], Ադրբեջանը դաշինք կնքեց Օսմանյան կայսրության հետ։ Հայաստանը մնաց միայնակ Օսմանյան նվաճողների դեմ, սակայն կարողացան հաղթանակ տանել մի քանի ճակատամարտերում ([[Սարդարապատի ճակատամարտ]], [[Բաշ Ապարանի ճակատամարտ]], [[Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ]])<ref name="Hovannisian" />։

=== Անտանտի հաղթանակ. 1918 թվականի ամռան նախանշաններ ===
==== Հարյուրօրյա հարձակում ====
{{Հիմնական|Հարյուրօրյա հարձակում|Վայմարյան հանրապետություն}}

[[Պատկեր:Aerial view of ruins of Vaux, France, 1918, ca. 03-1918 - ca. 11-1918 - NARA - 512862.jpg|մինի|Վո-դենլամ Դամլուպի ավերակների տեսարանը երկնքից, Ֆրանսիա, 1918 թվական:]]

Անտանտի հակահարձակումը, որը հայտնի էր որպես Հարյուրօրյա հարձակում, սկսվեց 1918 թվականի օգոստոսի 8-ին [[Ամիենի ռազմական օպերացիա|Ամիենի ճակատամարտով]]։ Ճակատամարտին մասնակցեցին 400 տանկ և 120.000 բրիտանացի, [[Դոմինիոն]]ը և ֆրանսիական բանակը։ Ճակատամարտի առաջին օրը գերմանացիները նահանջեցին 15 կմ։ Պաշտպանվողները բարոյապես անկում ապրեցին, Լուդենդորֆը հիշելով այս օրը համարեց այն «Գերմանական բանակի սև օր<ref>{{Cite book |last=Schreiber |first=Shane B |url=https://archive.org/details/shockarmyofbriti0000schr |title=Shock Army of the British Empire: The Canadian Corps in the Last 100 Days of the Great War |publisher=Vanwell |year=2004 |isbn=1-55125-096-9 |place=St. Catharines, ON |oclc=57063659 |origyear=1977}}</ref><ref>{{harvnb|Rickard|2001}}</ref>»: Եվս 14 կմ նահանջելուց հետո գերմանական զորքը վերջնականապես կանգ առավ և ճակատամարտը ավարտվեց օգոստոսի 12-ին։

Փոխարեն Ամիենում տարած հաղթանակից հետո դաշնակիցները ամրապնդեին իրենց հաղթանակը այս տարածաշրջանում, նրանք կենտրոնացան այլ տարածաշրջանի վրա։ Դաշնակիցների ղեկավարությունը որոշեց չհարձակվել ճակատի ամբողջ երկայնքով, քանի որ կորուստները շատ կլինեին։ Նրանք սկսեցին արագ հարձակումներ թևերով, այնուհետև գրավել միջին արդեն թուլացած մասը<ref name="Pitt-1962">{{harvnb|Pitt|2003}}</ref>։

[[Պատկեր:Canadian Scottish at Canal du Nord Sept 1918 IWM CO 3289.jpg|մինի|ձախից|Կանադա-շոտլանդական գումարտակը Կանալ դու Նորդի ճակատամարտում, 1918 թվական:]]

Բրիտանական և դոմինիկյան ուժերը հարձակման մյուս փուլը սկսեցին [[Ալբերտի ճակատամարտ (1918)|Ալբերտի ճակատամարտով]] օգոստոսի 21-ին<ref>{{harvnb|Terraine|1963}}</ref>։ Հարձակմանը հետագայում միացան ֆրանսիացիները<ref name="Chron-FWW">{{harvnb|Gray|Argyle|1990}}</ref> և մնացած բրիտանական ուժերը։ Օգոստոսի վերջին շաբաթվա ընթացքում գերմանացիները ծանր կորուստներով նահանջեցին ևս 70 կմ։ Մեջբերում գերմանական արխիվներից, «Ամեն հաջորդ օրը ավելի արյունալի է մյուսներից, գիշերները անցկացնում ենք անքուն<ref name="Pitt-1962" />»:

Սեպտեմբերին դաշնակիցները սկսեցին հարձակվել «Հինդենբուգի ճակատի» հյուսիսային և կենտրոնական ուղղություններով։ Գերմանացիները շարունակում էին կատաղի դիմադրությունը և հակահարձակվում կորցրած դիրքերի վրա, բայց քիչ հաջողություններով։ Հինդենդբուրգի ճակատի քաղաքները, գյուղերը, բարձունքները և իջվածքները կամաց կամաց անցնում էին դաշնակիցների հսկողության տակ։ Սեպտեմբերի միայն վերջին շաբաթվա ընթացքում բրիտանացինին գերի ընկան 30,441 գերմանացի զինվորական։ Սեպտեմբերի 24-ին գերմանացիները վերջնականապես նահանջեցին Հինդենդբուրգի ճակատային գծից։

[[Պատկեր:World War I Observation Balloon HD-SN-99-02269.JPEG|մինի|Ամերիկյան կառավարվող հետախուզական օդապարիկ ռազմաճակատի մոտ, 1918 թվական:]]

Օգոստոսի 8-ից հետո մոտ չորս շաբաթվա ընթացքում ավելի քան 100,000 գերմանացի զինվոր գերեվարվեցին, որոնցից 75,000-ը Բրիտանացիների, իսկ մնացածը ֆրանսիացիների կողմից։ «Գերմանիայի բանակի սև օր»-ից հետո Գերմանիայի բանակի բարձր ղեկավարությունը հասկացավ, որ պարտությունը անխուսափելի է և սկսեցին փորձեր ձեռնարկել հնարավորինս առավելագույնը քաղել այս իրավիճակում։ Ճակատամարտից մեկ օր առաջ Լուդենդորֆը ասաց,-«Մենք չենք կարող հաղթել պատերազմում, սակայն չպետք է նաև պարտվենք»։ Օգոստոսի 11-ին նա խնդրեց Կայզերին իրեն պաշտոնանկ անել, սակայն Կայզերը մերժեց՝ պատասխանելով,- «Մենք պետք է հավասարակշռության հասնենք։ Մենք գրեթե հասել ենք մեր դիմադրության առավելագույն սահմանին։ Պատերազմը պետք է ավարտել»։ Օգոստոսի 13-ին Բելգիայի [[Սպա (քաղաք)|Սպա քաղաքում]] Հինդենբուրգը, Լուդենդորֆը, Գերմանիայի կանցլերը և Արտաքին գործերի նախարար Հինցը որոշեցին, որ պատերազմը չի կարող ավարտվել ռազմական ճանապարհով, և հաջորդ օրը Գերմանիայի թագավորական խորհուրդը որոշեց, որ պատերազմում հաղթանակը իրենց գլխավոր նպատակը չէ։ Ավստրո-Հունգարիան զգուշացրեց, որ նրանք կարող են շարունակել ռազմական գործողությունները միայն մինչև դեկտեմբեր և Լյուդենդորֆը խորհուրդ տվեց փնտրել հաշտության հասնելու ուղիներ։ Սեպտեմբերի 10-ին Հինդենբուրգը կոչ արեց Ավստրիայի կայսրին հաշտության ուղիներ փնտրել, իսկ Գերմանիան դիմեց Նիդերլանդներին ստանձնելու հաշտության միջնորդի դերը։ Սեպտեմբերի 14-ին Ավստրիան կոչ արեց բոլոր պատերազմող և չեզոք երկրներին հանդիպել հաշտություն կնքելու նկատառումներով, սեպտեմբերի 15-ին Գերմանիան հաշտություն առաջարկեց Բելգիային։ Բոլոր հաշտության կոչերը մերժվեցին<ref name="Chron-FWW" />։

Հարյուրօրյա հարձակման վերջին փուլը [[Մյոզ-Արոնի գրոհ]]ն էր, որը սկսեցին ֆրասնական և ամերիկայն զորքերը սեպտեմբերի 26-ին։ Հաջորդ շաբաթվա ընթացքում ֆրանսիական և ամերիկյան ստորաբաժանումները ներխուժեցին [[Շամպայն (մարզ)|Շամպայն]] և ստիպեցին գերմանացիներին թողնել մի քանի կարևոր բարձունք և նահանջել Բելգիայի սահման<ref>{{harvnb|McLellan|p=49}}</ref>։ Հոկտեմբերի 8-ին ճակատային գիծը նորից հատեցին Բրիտանական զորքերը [[Կամբրեի ճակատամարտ (1918)|Կամբրեի ճակատամարտի]] արդյունքում<ref>{{Cite book |last=Christie |first=Norm M |url=https://archive.org/details/canadiansatcambr0000chri |title=The Canadians at Cambrai and the Canal du Nord, August–September 1918 |publisher=CEF Books |year=1997 |isbn=1-896979-18-1 |series=For King and Empire: a social history and battlefield tour |oclc=166099767}}</ref>։ Գերմանական զորքերը ստիպված էին կրճատել ճակատային գիծը և օգտագործել Նիդերլանդների սահմանը որպես այլընտրանքային ուղի նահանջելու դեպի Գերմանիա։

Երբ Բուլղարիան սեպտեմբերի 29-ին կնքեց զինադադարի պայմանագիր, Լուդենդորֆը մեկ ամիս ընկավ մեծ սթրեսի մեջ<ref>{{harvnb|Stevenson|2004|p=380}}</ref><ref>{{harvnb|Hull|2006|pp=307–10}}</ref>։

==== Գերմանիայի 1918-1919 թվականի հեղափոխություն ====
[[Պատկեր:US 64th regiment celebrate the Armistice.jpg|մինի|ձախից|ԱՄՆ բանակի զինվորը տոնում է զինադադարի մասին լուրը 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին:]]

Գերմանիայի անխուսափելի պարտության մասին լուրերը տարածվեցին գերմանական զորքերում։ Խռովությունների սպառնալիքը խորանում էր։ Ադմիրալ Ռեյհարդ Շիրը և Լուդենդորֆը որոշեցին վերջին փորձը ձեռնարկել, որպեսզի վերականգնեին գերմանական նավատորմի հեղինակությունը։ Իմանալով, որ արքայազն Մաքսիմիլիանի կառավարությունը հավանություն չի տա նման նախաձեռնությանը, Լուդենդորֆը որոշեց գործել ինքնուրույն։ Այնուամենայնիվ պատրաստվող հարձակման մասին լուրերը հասան [[Վիլհելմսհաֆեն]] և [[Քիլ]]ում տեղակայված նավաստիներին։ Շատերը հրաժարվեցին մասնակցել ծովային հարձակմանը՝ համարելով այն ինքնասպանություն, որի համար ձերբակալվեցին։ Լուդենդորֆը ընդունեց իր մեղքը և Կայզերը ազատեց նրան պաշտոնից հոկտեմբերի 26-ին։ Բալկանների կորուստը նշանակում էր, որ Գերմանիան կորցնում էր նաֆթի և սննդի հիմնական կենսական ուղին։ Բոլոր պահուստային միջոցները արդեն ծախսված էին<ref>{{harvnb|Stevenson|2004|p=383}}</ref>։ Դաշնակիցների նաֆթի պահանջարկի մոտ 80%-ը լրացնում էր Միացյալ Նահանգները, այսինքն Գերմանիայի սնուցման ուղու կորուստը էլ ավելի ուժեղացրեց դաշնակիցներին<ref name="Painter 2012 25">{{Harvnb|Painter|2012|p=25}}: "Over the course of the war the United States supplied more than 80&nbsp;percent of Allied oil requirements, and after US entry into the war, the United States helped provide and protect tankers transporting oil to Europe. US oil resources meant that insufficient energy supplies did not hamper the Allies, as they did the Central Powers."</ref>։

Ռազմական անհաջողությունները և զորքի մարտունակության անկումը ստիպեցին Կայզերին Գերմանիան ուղղորդել դեպի հաշտություն։ Արքայազն Մաքսիմիլիանը գլխավորեց կառավարությունը և որպես Կանցլեր սկսեց բանակցությունները դաշնակիցների հետ։ Բանակցությունները անմիջապես սկսվեցին նախագահ Վիլսոնի հետ, քանի որ գերմանացիները կարծում էին, որ Վիլսոնը ավելի զիջողական կլինի քան ֆրանսիացիները և բրիտանացիները։ Վիլսոնը պահանջեց, որ գերմանիայում հաստատվեն սահմանադրական միապետություն և խորհրդարանական վերահսկողություն<ref>{{harvnb|Stevenson|2004|p=385}}</ref>։ Նոյեմբերի 9-ին [[Գերմանիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն|սոցյալ-դեմոկրատ]] [[Ֆիլիպ Շեյդեման]]ը Գերմանիան հռչակեց հանրապետություն։ Կայզերը, թագավորները և այլ ժառանգական կառավարիչները հեռացվեցին իշխանությունից և [[Վիլհելմ II]]-ը գահընկեց արվեց և արտաքսվեց [[Նիդերլանդներ]]։ Կայսերական Գերմանիան մահացավ և ծնվեց նոր Գերմանիա՝ [[Վայմարյան Հանրապետություն]] անվանմամբ<ref>{{harvnb|Stevenson|2004|ch=17}}</ref>։

==== Զինադադարներ և կապիտուլյացիաներ ====
{{Հիմնական|Կոմպիենի զինադադար (1918)}}
[[Պատկեր:Armisticetrain.jpg|մինի|[[Ֆրեդինանդ Ֆոշ]]ը, ձախից երկրորդը, նկարվել է գնացքի վագոնի դրսում [[Շամպայն]]ում, պատերազմի ավարտի մասին համաձայնությունից հետո: Գնացքի վագոնը հետագայում ընտրվել է [[Նացիստական Գերմանիա]]յի կողմից որպես խորհրդանիշ Պետայնին ստիպելու զինադադար կնքել 1940 թվականի հունիսին:<ref>{{Cite web |title=Clairière de l'Armistice |url=http://www.compiegne.fr/decouvrir/clairierearmistice.asp |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070827142334/http://www.compiegne.fr/decouvrir/clairierearmistice.asp |archivedate=2007 թ․ օգոստոսի 27 |publisher=Ville de [[Compiègne]] |language=French}}</ref>]]
Կենտրոնական ուժերի անկումը եղավ շատ արագ։ Բուլղարիան առաջինը զինադադար կնքեց 1918 թվականի սեպտեմբերի 29-ին [[Սալոնիկի]]ում<ref name="indiana.edu-1918">{{Cite web |title=1918 Timeline |url=http://www.indiana.edu/~league/1918.htm |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 20 |work=League of Nations Photo Archive}}</ref>։ Հոկտեմբերի 30-ին Օսմանյան կայսությունը ենթարկվեց կապիտուլյացիայի և կնքեց [[Մուդրոսի զինադադար]]ը<ref name="indiana.edu-1918" />։

Հոկտեմբերին 24-ին իտալացիները անցան գրոհի, նպատակ ունենալով հետ վերադարձնել տարածքները, որոնք կորցրել էին Կապորետտոյի ճակատամարտում։ Տեղի ունեցավ Վիտտորիոյի ճակատամարտը, որը անվանում են Ավստրո-Հունգարիայի բանակի արդյունավետության անկման սկիզբ։ Գրոհը նաև բերեց Ավստրո-Հունգարական կայսրության անկմանը։ Հոկտեմբերի վերջին շաբաթվա ընթացքում անկախության հռչակագրեր ընդունեցին Բուդապեշտը, Պրահան և Զագրեբը։ Հոկտեմբերի 29-ին կայսրության պաշտոնյանները դիմեցին Իտալիային զինադադար կնքել։ Սակայն իտալացիները շարունակեցին առաջխաղացումը՝ հասնելով Տրենտո, Ուդինե և Տրիեստ։ Նոյեմբերի 3-ին Ավստրո-Հունգարիան [[սպիտակ դրոշ]] ուղարկեց և [[զինադադար]]ի կոչ արեց։ Դաշնակիցների կողմից հեռագրով ուղարկվեցին զինադադարի պայմանները, որոնք ընդունվեցին ավստիացիների հրամանատարների կողմից։ Ավստրիայի հետ հաշտությունը կնքվեց նոյեմբերի 3-ին, Պադովայից ոչ հեռու գտնվող Ջուստի վիլլայում։ Ավստրիան և Հունգարիան առանձին կնքեցին հաշտության պայմանագիր, [[Հաբսբուրգյան միապետություն|Հաբսբուրգյան միապետության]] տապալումից հետո։ Հաջորդող օրերին իտալական բանակը գրավեց [[Ինսբրուք]]ը և ամբողջ [[Տիրոլ (պատմական մարզ)|Տիրոլը]] 20 000-ից ավել զինվորների հետ միասին։ 
[[Պատկեր:NYTimes-Page1-11-11-1918.jpg|ձախից|մինի|300px| ''[[Նյու Յորք Թայմս]]ի'' 1918 թվականի նոյեմբերի 11 համարը:]]
Նոյեմբերի 11-ին, առավոտյան 5:00 -ին [[Կոմպիենի զինադադար (1918)|Գերմանիայի հետ ստորագրվեց զինադադար]] երկաթուղային գնացքի վագոնի մեջ Շամպայնի մոտակայքում։ Նոյեմբերի 11-ին ժամը 11:11 հայտարարվեց, որ բոլոր կրակոցները պետք է լռեն։ Պաշտոնապես զինադադարի ստրոագրումից վեց ժամ հետո արևմտյան ճակատի շատ դիրքեր դադարեցրին մարտական գործողությունները, սակայն կռիվները շարունակվեցին մի քանի դիրքերում, որտեղ հրամանատարները ցանկանում էին գրավել որոշ տարածքներ մինչև պատերազմի ավարտը։

Հռենոսի օկուպացիան տեղի ունեցավ զինադադարի ստորագրումից հետո։

1918 թվականի նոյեմբերի դրությամբ դաշնակիցները այնքան հնարավորություն ունեին, որ կարող էին գրավել Գերմանիան։ Ռազմաճակատը գտնվում էր Բեռլինից ընդամենը 450 կմ հեռավորության վրա։ Այս գործոնները թույլ տվեցին Հինդենբուրգին և այլ գերամանացի առաջնորների հետագայում հայտարարել, որ գերամանական բանակը իրականում չի պարտվել։ Արդյունքում տարածվեց մի լեգենդ<ref>{{harvnb|Baker|2006}}</ref><ref>{{harvnb|Chickering|2004|pp=185–188}}</ref>, համաձայն որի Գերմանիան պատրաստ էր շարունակելու պատերազմը (չնայած մեկ միլիոնից ավել զինվոր տառապում էր [[Իսպանական գրիպ]]ով, բայց այսպես կոչված հայրենասերները, հատկապես հրեաները, սոցիալիստները և բոլշևիկները ովքեր հովանավորվում էին դրսի ուժերի կողմից, կարողացան երկպառակություն մտցնել երկրի ներսում և ստիպեցին Գերմանիայի կառավարությանը զինադադար կնքել։

== Հետևանքներ ==
{{Հիմնական|Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ}}
[[Պատկեր:VERDUN-OSSUAIRE DE DOUAUMONT5.JPG|մինի|Ֆրանսիական ռազմական գերեզման, որտեղ հանգրվանում է 130.000 անհայտ զինվոր:]]
Պատերազմի արդյունքում չորս կայսրություններ վերացան. Գերմանական, Ավստրո-Հունգարական, Օսմանյան և Ռուսական։ Շատ ազգեր վերականգնեցին իրենց անկախությունը, բացի այդ ձևավորվեցին նոր պետություններ։ Չորս արքայատոհմեր ոչնչացվեցին պատերազմից հետո՝ [[Ռոմանովներ]]ը, [[Հոհենցոլերններ|Հոհենցոլերները]], [[Հաբսբուրգներ]]ը և [[Օսմաններ]]ը։ Բելգիան և Սերբիան ավերվեցին, ֆրանսիացի 1,4 միլիոն զինվոր սպանվեցին<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7199127.stm "France's oldest WWI veteran dies"], ''BBC News'', 20 January 2008.</ref>, չհաշված մյուս կորուստները։ Գերմանիան և Ռուսաստանը նույնպես մեծ կորուստներ ունեցան<ref>[https://books.google.am/books?id=2YqjfHLyyj8C&pg=PA273 Spencer Tucker (2005), ''Encyclopedia of World War I''], [[ABC-CLIO]], p. 273. ISBN 1-85109-420-2</ref>։

=== Պատերազմի պաշտոնական ավարտ ===
Պաշտոնապես զինադադարից հետո պատերազմը շարունակվեց ևս յոթ ամիս մինչև [[Վերսալի պայմանագիր|Վերսալի պայմանագրի]] ստորագրումը Գերմանիայի կողմից 1919 թվականի հունիսի 28-ին։ Միացյալ նահանգների Սենատը չվավերացրեց պայմանագիրը, չնայած այն վայելում էր ժողովրդի հավանությունը<ref>{{Cite book |last=Hastedt |first=Glenn P. |title=Encyclopedia of American Foreign Policy |date=2009 |publisher=Infobase Publishing |isbn=1-4381-0989-X |page=483}}</ref><ref>{{Cite book |last=Murrin |first=John |title=Liberty, Equality, Power: A History of the American People |last2=Johnson |first2=Paul |last3=McPherson |first3=James |last4=Gerstle |first4=Gary |last5=Fahs |first5=Alice |date=2010 |publisher=Cengage Learning |isbn=0-495-90383-3 |volume=II |page=622}}</ref>, և պաշտոնապես չդադարեցրեց իր մասնակցությունը պատերազմին մինչև1921 թվականի հուլիսի 2-ին նախագահ [[Ուորեն Հարդինգ]]ի կողմից  [[Կնոքս-Պորտեր բանաձև]]ի ստորագրումը<ref>{{Cite news |last=Staff |date=1921 թ․ հուլիսի 3 |title=Harding Ends War; Signs Peace Decree at Senator's Home. Thirty Persons Witness Momentous Act in Frelinghuysen Living Room at Raritan. |url=http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10B13F63C5D14738DDDAA0894DF405B818EF1D3 |newspaper=[[Նյու Յորք Թայմս]]}}</ref>։ Միացյալ Թագավորությունը և Բրիտանական կայսրությունը պատերազմական վիճակը ավարտված համարեցին պառլամենտի կողմից ''1918 թվականի պատերազմի ավարտի մասին օրենքի'' ընդունումից հետո միայն<ref>{{Cite web |title=Historical Laws of Hong Kong Online {{!}} TERMINATION OF THE PRESENT WAR (DEFINITION) ORDINANCE, 1919 |url=https://oelawhk.lib.hku.hk/items/show/1323 |accessdate=2021 թ․ փետրվարի 21 |website=oelawhk.lib.hku.hk}}</ref>։ Որի համաձայն [[Բրիտանական կայսրություն]]ը պատերազմն ավարտված է հայտարարել հետևյալ երկրների հետ հետևյալ կերպ․

* Գերմանիա -  1920 թվականի հունվարի 10<ref name=":0">{{Cite web |date=1920 թ․ հուլիսի 23 |title="No. 31991"․  pp. 7765–7766. |url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/31773/page/1671 |website=The London Gazette}}</ref>
* Ավստրիա -  1920 թվականի հուլիսի 16<ref>{{Cite web |date=1920 թ․ հուլիսի 23 |title="No. 31991". pp. 7765–7766. |url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/31991/page/7765 |website=The London Gazette}}</ref> 
* Բուլղարիա -  1920 թվականի օգոստոսի 9<ref>{{Cite web |date=1920 թ․ օգոստոսի 27 |title="No. 13627". p. 1924. |url=https://www.thegazette.co.uk/Edinburgh/issue/13627/page/1924 |website=The Edinburgh Gazette}}</ref>
* Հունգարիա -  1921 թվականի հուլիսի 26<ref>{{Cite web |date=1921 թ․ օգոստոսի 12 |title="No. 32421". pp. 6371–6372. |url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/32421/page/6371 |website=The London Gazette}}</ref>
* Թուրքիա -  1924 թվականի օգոստոսի 6<ref>{{Cite web |date=1924 թ․ օգոստոսի 12 |title="No. 32964"․ pp. 6030–6031. |url=https://www.thegazette.co.uk/London/issue/32964/page/6030 |website=The London Gazette}}</ref>։

Ընդհանուր առմամբ Բրիտանական կայսրությունը պատերազմն ավարտված է համարել 1921 թվականի օգոստոսի 31-ին<ref name=":0" />։

Վերսալի հաշտության պայամանագրից հետո պայմանագրեր ստորագրվեցին Ավստրիայի, Հունգարիայի, Բուլղարիայի և Օսմանյան կայսրության հետ։ Սակայն Օսմանյան կայսրության հետ պայմանագրի ստորագրումը կասեցվեց [[Թուրքիայի անկախության պատերազմ|Թուրքիայի անկախության համար պատերազմի]] պատճառով և վերջապես Անտանտի և արդեն [[Թուրքիա|Թուրքիայի հանրապետության]] միջև պայմանագիրը կնքվեց միայն 1923 թվականի հուլիսի 24-ին [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանում]]։

Շատ երկրներում պատերազմի ավարտ համարում են Վերսալի պայմանագրի կնքման օրը, որից հետո միայն պատերազմ գնացած զինվորները վերադարձան տուն, բայց հիմնականում պատերազմի ավարտ է համարվում զինադադարի օրը՝ 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը<ref>{{Cite web |title=Dates on war memorials |url=http://www.warmemorials.org/uploads/publications/117.pdf}}</ref>։ Իրավաբանորեն պատերազմի ավարտ է համարվում [[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի պայմանագրի]] ստորագրման օրը, երբ Անտանտի զորքերը լքեցին [[Ստամբուլ|Կոստանդնուպոլիսը]] (1923 թվականի օգոստոսի 23)։

=== Հաշտության պայմանագրեր և երկրների սահմաններ ===
[[Պատկեր:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|մինի|Հաշտության պայմանագրի ստորագրումը Վերսալի Հայելիների դահլիճում, 1919 թվականի հունիսի 28:]]
Պատերազմից հետո [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով|Փարիզի հաշտության վեհաժողովում]] կազմվեցին մի քանի հաշտության պայմանագրեր, որոնց համաձայն պետք է պաշտոնապես ավարտվեր պատերազմը։ 1919 թվականի Գերմանիայի հետ ստորագրվեց [[Վերսալյան պայմանագիր|Վերսալի պայմանագիրը]], որը կառուցված էր [[Վուդրո Վիլսոնի 14 կետեր]]ի հիման վրա, այն հանգեցրեց նաև [[Ազգերի լիգա]]յի ստեղծմանը 1919 թվականի հունիսի 28-ին<ref>{{harvnb|Magliveras|1999|pp=8–12}}</ref><ref>{{harvnb|Northedge|1986|pp=35–36}}</ref>։

Կենտրոնական տերությունները ստիված էին իրենց վրա վերցնել Անտանտին և նրա դաշնակից ուժերին պատճառած ամբողջ վնասների, մարդկային կորուստների և ավերածությունների պատասխանատվությունը և հանդես էին գալիս որպես ագրեսոր կողմ։ Վերսալի պայմանագրով այս մասը ամրագրված էր 231 հոդվածով։ Այս հոդվածը դարձավ հայտնի որպես «Պատերազմի մեղավորություն», քանի որ գերմանացիների մեծամասնությունը իրենց զգում էին նվաստացած<ref>{{Cite book |last=Morrow |first=John H. |title=The Great War: An Imperial History |publisher=Routledge |year=2005 |isbn=978-0-415-20440-8 |location=London |page=290 |name-list-style=y}}</ref>։ Ընդհանուր առմամբ գերմանացիները կարծում էին, որ իրենց հետ վարվեցին անարդարացի, ինչի արդյունքում նրանց զրկեցին ռազմական ուժից, տնտեսական զարգացման հեռանկարներից<ref>{{Cite book |author=Hagen Schulze |url=https://books.google.am/books?id=B84ZaAdGbS4C&pg=PA204 |title=Germany: A New History |publisher=Harvard U.P. |year=1998 |page=204}}</ref>։ Բելգիացի պատմաբան Լորենս վան Իպերսելը ընգծեց, թե ինչ հետևանք ունեցավ Գերմանիայի մեղավորությունը ընդունելը երկրի քաղաքական զագացման վրա 1920-ական և 1930-ական թվականներին.
:Գերմանիայի մեղավորության ակտիվ ժխտումը, Անտանտի կողմից իրականացված պատժամիջոցները մեծ հետք թողեցին գերմանացիների հիշողությունների մեջ պատերազմից հետո։ Չպարտվելու լեգենդը և մեղքի ընդունումը հող հանդիսացան ազգայնական շարժումների ձևավորմանը, որոնք կարողացան ժողովրդի տրամադրվածության շնորհիվ հասնել իշխանության և ծնել վրեժի հոգեբանություն<ref>Laurence Van Ypersele, "Mourning and Memory, 1919 – 45", on p. 584 in {{Cite book |author=John Horne, ed. |url=https://books.google.am/books?id=EjZHLXRKjtEC&pg=PA584 |title=A Companion to World War I |publisher=Wiley |year=2012 |page=584}}</ref>։

Մինչդեռ, փոքր ազգերը, որոնք անկախացան Գերմանիայի տիրապետությունից, կարծում էին, որ Վերսալի պայմանագիրը արդարացի է և ազատեց նրանց այդ գերտերության հալածանքներից<ref>The Surrogate Hegemon in Polish Postcolonial Discourse Ewa Thompson, Rice University [http://www.owlnet.rice.edu/~ethomp/The%20Surrogate%20Hegemon.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029211408/http://www.owlnet.rice.edu/~ethomp/The%20Surrogate%20Hegemon.pdf|date=2013-10-29}}</ref>։ Հաշտության համաժողովում որոշում ընդունվեց, որ պարտված կողմը պետք է փոխհատուցի պատերազմի ընթացքում քաղաքացիներին հասված վնասները, և քանի որ բացի Գերմանիայից մյուս տերությունները ի վիճակի չէին վճարելու, հիմնական բեռը ընկավ Գերմանիայի վրա։

Ավստրո-Հունգարիան բաժանվեց մի քանի պետությունների, ներառյալ Ավստրիան, Հունգարիան, Չեխոսլովակիան և [[Հարավսլավիա]]ն։ Տրանսիլվանիան առանձնացվեց Հունգարիայից և միացվեց Ռումինիային, համաձայն [[Սեն-Ժերմենի հաշտության պայմանագիր|Սեն-Ժերմենի հաշտության պայմանագրի]] և [[Տրիանոնի պայմանագիր|Տրիանոնի պայմանագրի]]։ Տրիանոնի պայմանագրի արդյունքում, 3,3 միլիոն հուգարացիներ մնացին օտար տիրապետության տակ։ [[Հունգարիայի թագավորություն|Հունգարիայի]] մինչ պատերազմյան բնակչության միայն 54%-ը մնաց Հունգարիայում, իսկ տարածքի միայն 32%-ը։ 1920-ից 1924 թվականներին նախգին Հունգարիայի տարածքներից Հուգարիա վերադարձան մոտ 354.000 հունգարացի<ref>{{Cite book |author=Károly Kocsis |url=https://archive.org/details/ethnicgeographyo0000kocs |title=Ethnic Geography of the Hungarian Minorities in the Carpathian Basin |author2=Eszter Kocsisné Hodosi |year=1998 |isbn=978-963-7395-84-0 |page=[https://archive.org/details/ethnicgeographyo0000kocs/page/19 19]}}</ref>։

Ռուսաստանի կայսրությունը, որը լքեց պատերազմը 1917 թվականի, կորցրեց իր արևմտյան մասը, որտեղ հիմնվեցին մի շարք անկախ պետություններ, այդ թվում [[Էստոնիայի պատմություն|Էստոնիան]], [[Ֆինլանդիայի պատմություն|Ֆինլանդիան]], [[Լատվիայի պատմություն|Լատվիան]], [[Լիտվայի պատմություն|Լիտվան]] և [[Լեհաստանի երկրորդ հանրապետություն|Լեհաստանը]]։ Ռումինիային անցավ Բեսարաբիան 1918 թվականի ապրիլին<ref>{{harvnb|Clark|1927}}</ref>։

Օսմանյան կայսրությունը մասնատվեց և [[Լևանտ]]ի տարածքների մեծ մասին տիրացան Անտանտի ուժերը։ Թուրքերին մնաց [[Անատոլիա]]ն և կոչեց Թուրքիայի հանրապետություն։ Օսմանյան կայսրությունը ստորագրեց [[Սևրի պայմանագիր]]ը 1920 թվականին, սակայն այն չեղյալ համարվեց [[Քեմալական շարժում|Թուրքական ազգայնական շարժում]] կուսակցության կողմից, որոնք գլխավորեցին [[Թուրքիայի անկախության պատերազմ|Թուրքիայի անկախության շարժումը]]։ Թուրքիան 1923 թվականին ստորագրեց Լոզանի պայմանագիրը։

=== Ազգային ինքնություն ===
{{Հիմնական|Սայքս-Պիկոյի համաձայնագիր (1916)}}

Լեհաստանը վերականգնեց անկախությունը այն կորցնելուց ավելի քան մեկ դար հետո։ [[Սերբիայի թագավորություն]]ը և նրա արքայատոհմը, որպես Անտանտի փոքր պետություն, և իր մեկ շնչին ընկնող ամենաշատ կորուստներով<ref>{{Cite news |date=1918 թ․ հուլիսի 27 |title=Appeals to Americans to Pray for Serbians |url=http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?_r=1&res=9406E4D8143EE433A25754C2A9619C946996D6CF |newspaper=[[Նյու Յորք թայմս]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=1918 թ․ նոյեմբերի 5 |title=Serbia Restored |url=http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?_r=1&res=990CEFDC113BEE3ABC4D53DFB7678383609EDE |newspaper=[[Նյու Յորք Թայմս]]}}</ref><ref>{{Cite web |last=Simpson |first=Matt |date=2009 թ․ օգոստոսի 22 |title=The Minor Powers During World War One&nbsp;– Serbia |url=http://www.firstworldwar.com/features/minorpowers_serbia.htm |publisher=firstworldwar.com}}</ref>, դարձավ նոր ձևավորված պետության մի մաս, որ կոչվեց [[Հարավսլավիայի թագավորություն|Սերբիայի, Խորվաթիայի և Սլովենիայի թագավորություն]], որը հետագայում կոչվեց Հարավսլավիա։ Չեխոսլովակիան դարձավ նոր պետություն և տիրացավ [[Բոհեմիայի թագավորություն|Բոհեմիայի թագավորությանը]] և [[Հունգարիայի թագավորություն|Հունգարիայի թագավորության]] մի մասին։ Ռուսաստանը դարձավ [[Խորհրդային միություն]] և կորցրեց Ֆինլանդիան, Էստոնիան, Լիտվան և Լատվիան, որոնք դարձան անկախ պետություններ։ [[Օսմանյան կայսրություն]]ը վերածվեց Թուրքիայի և մերձավոր արևելքի մի շարք երկրների։
[[Պատկեր:Map Europe 1923-en.svg|մինի|աջից|Եվրոպայի տարածքային փոփոխությունների քարտեզ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետ (1923 թվականի դրությամբ):]]
Բրիտանական կայսրությունում պատերազմը բերեց ազգայնականության նոր ձևեր։ Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան Գալիպոլիի ճակատամարտից հետո հայտնի դարձան «Կրակով օծվածներ» անվանմամբ։ Սա առաջին պատերազմն էր որտեղ այս երկները հանդես եկան իրենց անվանումներով, ոչ թե Բրիտանական թագի անվանման տակ։

Лоббирование Хаима Вейцмана ( ⎘ <bdi>[[Խայիմ Վեյցման]]</bdi>) и опасения, что американские евреи будут поощрять Соединенные Штаты к поддержке Германии, достигли кульминации в Декларации Бальфура британского правительства ( ⎘ <bdi>[[Բալֆուրի հռչակագիր (1917)]]</bdi>) 1917 года, одобрив создание еврейской родины в Палестине.  Всего более 1 172 000 солдат-евреев служили в войсках союзников и Центральной державы во время Первой мировой войны  , в том числе 275 000 в Австро-Венгрии и 450 000 в царской России.

Վիմիի ճակատամարտից հետո, որտեղ կանադացիները կռվում էին որպես առանձին ստորաբաժանում, կանադացիները սկսեցին իրենց կոչել կրակից չվախեցողներ<ref>{{Citation |author1=Canadian War Museum |title=Vimy Ridge |url=http://www.warmuseum.ca/cwm/exhibitions/guerre/vimy-ridge-e.aspx |publisher=[[Canadian War Museum]] |accessdate=2008 թ․ հոկտեմբերի 22}}</ref>։ Հասնելով հաջողությունների այն վայրերում, որտեղ նրանց «մայր տերությունները» անհաջողություն էին ունեց, նրանց սկսեցին հարգել և ճանաչել միջազգային հարթակներում։ Կանադան պատերազմ մտավ որպես Բրիտանական կայսրության մաս, և մնաց այդ կարգավիճակում, սակայն նրանք լուրջ քայլ կատարեցին հետագայում անկախության հասնելու համար<ref>{{Citation |author1=<Please add first missing authors to populate metadata.> |title=The War's Impact on Canada |url=http://www.warmuseum.ca/cwm/exhibitions/guerre/war-impact-e.aspx |publisher=[[Canadian War Museum]] |accessdate=2008 թ․ հոկտեմբերի 22}}</ref><ref>{{Citation |author1=<Please add first missing authors to populate metadata.> |title=Canada's last WW1 vet gets his citizenship back |date=2008 թ․ մայիսի 9 |url=http://www.cbc.ca/canada/ottawa/story/2008/05/09/babcock-citizen.html |url-status=dead |publisher=[[CBC News]] |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 21 |archivedate=2008 թ․ մայիսի 11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080511014947/http://www.cbc.ca/canada/ottawa/story/2008/05/09/babcock-citizen.html}}</ref>։ Երբ Բրիտանիան պատերազմ հայտարարեց, նրա կազմի մեջ մտնող պետությունները ավտոմատ մտան պատերազմի մեջ, սակայն Վերսալի պայմանագիրը կնքելիս Կանադան, Ավստրալիան, Նոր Զելանդիան և Հարավային Աֆրիկան հանդիսացան ստորագրող կողմ<ref>[http://foundingdocs.gov.au/item-did-23.html Documenting Democracy]. Retrieved 31 March 2012</ref>։

=== Մարդկային կորուստներ ===
[[Պատկեր:Transporting Ottoman injured at Sirkedji.jpg|մինի|ձախից|Օսմանցի վիրավորների տեղափոխումը [[Սիրքեջի|Սիրկեջի]]:]]
[[Պատկեր:Emergency hospital during Influenza epidemic, Camp Funston, Kansas - NCP 1603.jpg|մինի|Շտապօգնության ռազմական հիվանդանոց [[Իսպանական գրիպ]]ի տաածման ժամանակ, որը միայն Միացյալ նահանգներում սպանեց 675.000 մարդու: Կանզաս, 1918 թվական:]]

Պատերազմը մեծ հետք թողեց զինվորների առողջության վրա։ Եվրոպայում պատերազմին մասնակցում էր 60 միլիոն զինվոր, 8 միլիոնը սպանվեցին, 7 միլիոնը դարձան հաշմանդամ, 15 միլիոնը լուրջ վիրավորվեցին։ Գերմանիան կորցրեց բնակչության արական սեռի ներկայացուցիչների 15,1%-ը, Ավստրո-Հունգարիան՝ 17,1%-ը, իսկ Ֆրանսիան՝ 10,5%-ը<ref>{{harvnb|Kitchen|2000|p=22}}</ref>։ Գերմանիայի քաղաքացիական բնակչության մեջ մահերը 474.000-ով ավել էր քան խաղաղ ժամանակ, որոնցից շատերը մահացան, սովից կամ հիվանդություններից<ref>{{Citation |author=N.P. Howard |title=The Social and Political Consequences of the Allied Food Blockade of Germany, 1918–19 |work=German History |volume=11 |issue=2 |pages=161–88 |year=1993 |url=http://libcom.org/files/blockade%20Germany_0.pdf}} table p 166, with 271,000 excess deaths in 1918 and 71,000 in the first half of 1919 while the blockade was still in effect.</ref>։ Պատերազմի վերջում սովի պատճառով Լիբանանում մահացավ 100.000 մարդ<ref>{{harvnb|Saadi|2009}}</ref>։ 5-10 հազար մարդ սովամահ եղավ Ռուսաստանում 1921-1922 թվականներին<ref>{{Citation |last=Patenaude |first=Bertrand M. |title=Food as a Weapon |date=2007 թ․ հունվարի 30 |work=Hoover Digest |url=http://www.hoover.org/publications/digest/6731711.html |publisher=Hoover Institution |accessdate=2014 թ․ օգոստոսի 14 |archivedate=2008 թ․ հուլիսի 19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080719190529/http://www.hoover.org/publications/digest/6731711.html}}</ref>։ 1922 թվականին 4,5-ից 7 միլիոն երեխա Ռուսաստանում մնացին անօթևան Առաջին համաշխարհային պատերազմի, քաղաքացիական պատերազմի և սովի արդյունքում<ref>{{harvnb|Ball|1996|pp=16, 211}}</ref>։ Բազմաթիվ հակահեղափոխականներ լքեցին երկիրը հեղափոխությունից հետո, միայն հյուսային Չինաստանի [[Հարբին]] քաղաքում 1930-ականներին բնակվում էր 100.000 ռուս<ref>{{Cite news |date=1995 թ․ հունվարի 14 |title=The Russians are coming (Russian influence in Harbin, Manchuria, China; economic relations) |url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-16051029.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070510153951/http://www.highbeam.com/doc/1G1-16051029.html |archive-date=2007 թ․ մայիսի 10 |access-date=2015 թ․ օգոստոսի 21 |work=The Economist (US)}} (via Highbeam.com)</ref>։ Հազարավոր մարդիկ արտագաղթեցին Ֆրանսիա, Անգլիա և Միացյալ նահանգներ։

Պատերազմի քաոսային իրավիճակում գլուխ բարձրացրեցին համաճարակները։ Միայն 1914 թվականին Սերբիայում տիֆի համաճարակից մահացավ 200.000 մարդ<ref>{{harvnb|Tschanz}}</ref>։ 1918-ից 1922 թվականներում Ռուսաստանում մոտ 25 միլիոն մարդ վարակվեց տարբեր հիվանություններով, որից 3 միլիոնը մահացավ տիֆի համաճարակից<ref>{{harvnb|Conlon}}</ref>։ 1923 թվականին 13 միլիոն ռուս վարակվեցին մալարիայով<ref>{{Citation |last=Taliaferro |first=William Hay |title=Medicine and the War |pages=65 |year=1972 |url=https://books.google.am/books?id=HcOAnAINJZAC&pg=PA65 |isbn=0-8369-2629-3}}</ref>։ Բացի այդ ամբողջ աշխարհով տարածվեց գրիպի համաճարակը։ Ընդհանուր առմամբ [[Իսպանական գրիպ]]ի համաճարակը խլեց 50 միլիոն մարդու կյանք<ref>{{harvnb|Knobler|2005}}</ref><ref>{{Citation |last1=Kamps |first1=Bernd Sebastian |title=Influenza |url=http://www.influenzareport.com/ir/overview.htm |url-status=dead |series=Influenza Report |publisher=Flying Publisher |isbn=3-924774-51-X |last2=Reyes-Terán |first2=Gustavo |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 17 |archivedate=2019 թ․ հոկտեմբերի 28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20191028030041/http://www.influenzareport.com/ir/overview.htm}}</ref>։

== Տեխնիկա ==
{{Տես նաև|Տեխնիկան Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ|Առաջին համաշխարհային պատերազմի սպառազինություն}}

=== Ցամաքային գործողություններ ===
[[Պատկեր:Austin21.jpg|մինի|աջից|Ռուսական ռազմական մեքենա, 1919 թվական]]

Առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվեց 20-րդ դարի տեխնիկայով և 19-րդ դարի [[Ռազմական մարտավարություն|մարտավարությամբ]], ինչը բերեց մեծաքանակ մարդկային կորուստների։ 1917 թվականի վերջում արդեն, հիմնական բանակները, որոնք հաշվվում էին միլիոններով, օգտագործում էին հեռախոս, անլար հեռահաղորդակցման միջոցներ<ref>{{harvnb|Hartcup|1988|p=154}}</ref>, գնդացիրներ, [[տանկ]]եր<ref>{{harvnb|Hartcup|1988|pp=82–86}}</ref>, և օդանավեր։ Հետևակային զորամիավորումները վերակազմավորվեցին, նախկին 100 հոգանոց ստորաբաժանումների փոխարեն օգտագործվում էին 10 հոգանոց դասակներ սերժանտի գլխավորությամբ։

Հրետանին նույնպես ենթարկվեց հեղափոխության։ 1914 թվականին թնդանոթները տեղադրվում էին ռազմաճակատի առաջին գծում և ուղղակի կրակ էին բացում թշնամու վրա։ 1917 թվականի դրությամբ անուղղակի կրակը (նռնականետերից և նույնիսկ թնդանոթներից) արդեն սովորական բնույթ էր կրում, օգտագործելով նոր տեխնիկա հակառակորդի դիրքերի և ինքնաթիռների հայտնաբերման և խոցման համար<ref>Sterling, Christopher H.; Military Communications: From Ancient Times to the 21st Century (2008). Santa Barbara: ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-732-6 p. 444.</ref>։

Գերմանիան առաջ էր Անտանտից անուղղակի ծանր հրետանիով։ Գերմանիան օգտագործում էր 150 մմ և 210 մմ-ոց [[հաուբից]]ներ 1914 թվականին, երբ Ֆրանսիան և Բրիտանիան՝ 75 մմ և 105 մմ-ոց Բրիտանիան ուներ 6 հատ 152 մմ-ով հաուբից, սակայն այն այնքան ծանր էր, որ շատ անհարմար էր այն տեղափոխել մի ռազմադաշտից մյուսը։ Գերմանիան նաև ուներ ավստրիական արտադրության 305 մմ և 420 մմ-ոց թնդանոթներ և հատուկ նախագծված նռնկանետեր, որոնք շատ հարմար էին դիրքային պատերազմական գործողությունների ժամանակ<ref>{{harvnb|Mosier|2001|pp=42–48}}</ref>։

Կռիվների մեծ մասը տեղի էին ունենում խրամատային գործողությունների ժամանակ, որտեղ ամեն մետր առաջ գնալու համար հարյուրավոր զոհեր էին հարկավոր։ Պատմության մեջ ամենաարյունալի ճակատամարտերից շատերը եղել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում։ Այս ճակատամարտերից են [[Իպրեի ճակատամարտ|Իպրեի]], [[Մառնի առաջին ճակատամարտ|Մառնի]], [[Կամբրեի ճակատամարտ (1917)|Կամբրեինը]], [[Սոմի ճակատամարտ|Սոմինը]], [[Վերդենի ճակատամարտ|Վերդենինը]] և [[Գալիպոլիի ճակատամարտ|Գալիպոլիինը]]։ Գերմանացիները օգտագործում էին [[Ազոտի ֆիքսում|ազոտի ֆիկսացիայի]] [[Հաբերի պրոցես|Հաբերի գործընթացը]], ինչը թույլ էր տալիս անխափան մատակարարել վառոդով անգամ երբ Գերմանիան շրջափակման մեջ էր<ref>{{harvnb|Hartcup|1988}}</ref>։ Հրետանին բերում էր մեծ թվով զոհերի<ref>{{harvnb|Raudzens|1990|p=421}}</ref>, սակայն այն սպառում էր մեծ քանակությամբ պայթուցիկ նյութ։ Պայթյուններից հետո գլխի հատվածում վնասվածքների մեծ քանակությունը ստիպեցին հայտնագործել երկաթե սաղավարտներ։ Բրիտանացիների կողմից հայտնագործվեցին [[Բրոդի սաղավարտ]]ը, որոնք կրում էին բրիտանացի և ամերիկացի զինվորները, այնուհետև գերմանացիները հայտնագործեցին սաղավարտի կատարելագործված տարբերակը, որը կոչվում էր ''[[Շտալհելմ]]'', որը մինչ այժմ օգտագործվում է շատ երկրների սպառազինություններում։

Պատերազմի հիմնական առանձնահատկություններից էր քիմիական զենքի լայնամաշտաբ կիրառումը։ Գազերը ներառում էին [[քլոր]], [[իպրիտ]] և [[ֆոսգեն]]։ Գազային հարձակումներից զոհերը քիչ էին<ref>{{harvnb|Raudzens|1990}}</ref>, քանի որ արագ հայտնաբերվեցին գազային հարձակումների դեմ արդյունավետ միջոցներ, ինչպիսին է [[հակագազ]]։ [[Քիմիական զենք]]ի և փոքրածավալ ռազմավարական ռմբակոծությունները արգելված էին 1899 և 1907 թվականի Հաագայի կոնֆերանսով, երկուսն էլ փոքր արդյունավետություն ունեին<ref>{{harvnb|Heller|1984}}</ref>, սակայն նրանք խաղաղ բնակչության մոտ խուճապ էին առաջացնում<ref>Postwar pulp novels on future "gas wars" included Reginald Glossop's 1932 novel ''Ghastly Dew'' and Neil Bell's 1931 novel ''The Gas War of 1940''.</ref>։

Ամենահզոր ցամաքային զենքը [[երկաթգծային հրետանի]]ն էր, որը արտադրվում էր Կրուպների ընտանիքի կողմից, կշռում էր հարյուրավոր տոննաներ։ Զենքի մականունն էր «Մեծ Բերտաս», չնայած ոչ երկաթգծային հրետանուն էլ էին այսպես անվանում։ Գերմանիան նաև արտադրեց [[Փարիզի թնդանոթ]], որը ի վիճակի էր ռմբակոծել Փարիզը 100 կմ հեռավորությունից։

[[Պատկեր:Vickers machine gun in the Battle of Passchendaele - September 1917.jpg|մինի|աջից|Բրիտանական գնդացիր, 1917 թվական:]]
Խրամատները, թնդանոթները, օդային հետախուզությունը, փշալարերը և այդ ժամանակվա հրետանին իր արկերով նպաստեց, որպեսզի ճակատային գիծը մնա անփոփոխ։ Բրիտանիան և Ֆրանսիան հարցի լուծումը գտան տանկերում։ Բրիտանական [[Մարկ I (տանկ)|առաջին տանկերը]] օգտագործվեցին [[Սոմի ճակատամարտ]]ի ընթացքում 1916 թվականի սեպտեմբերի 15-ին։ Չնայած տանկերի մեխանիկական վիճակը անբավարար էր, սակայն փորձը ցույց տվեց գաղափարի արդյունավետությունը։ Մեկ տարում բրիտանացիները հարյուրավոր տանկեր հանձնեցին շահագործման և նրանք շատ արդյունավետ գործեցին Կամբրեյի ճակատամարտում 1917 թվականի նոյեմբերին։ Մինչդեռ ֆրանսիացիները ներմուծեցին առաջին տանկերը պտտվող աշտարակով, որոնք կոչվեցին «Renault FT», որոնք մեծ դեր խաղացին հետագայում հաղթանակի հասնելու հարցում։

Մյուս նոր զենքը կրականետն էր, որը առաջինը օգտագործեցին գերմանացիները, հետագայում նաև մյուս զորքերը։ Չնայած այն չուներ ռազմավարական նշանակություն, սակայն կարող էր խոճապ առաջացնել հակառակորդի շարքերում։

Խրամատային երկաթգծերի օգնությամբ պարեն, ջուր և ռազմամթերք էր մատակարարվում ռազմաճակատի զորքերին, ինչը համարվում էր շատ արդյունավետ տրանսպորտային միջոց։

=== Ծովային գործողություններ ===
Գերմանացիները օգտագործեցին «[[U-boat]]»-եր ([[սուզանավ]]եր) հենց պատերազմի սկզվբից։ Նրանք Կայսրերական ռազմածովային ուժերի կողմից օգտագործվում էին խաղաղ օվկիանոսում և նպատակն էր կտրել բրիտանացիներին ծովի միջոցով բեռների մատակարարումից։ Բրիտանացիները սկզբում անզոր էին պայքարելու նրանց դեմ, սակայն ավելի ուշ սկսեցին սուզանավերի դեմ օգտագործել խորքային ռումբեր,, [[հիդրոֆոն]] (պասիվ [[էխոլոտ]], 1917 թվականից), [[դիրիժամբլ]]ներ, հակասուզանավային սուզանավեր և այլն<ref name="price1980" />։

=== Օդային գործողություններ ===
:{{Հիմնական|Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավիացիա}}
[[Պատկեր:Sopwith F-1 Camel.jpg|մինի|աջից|Բրիտանական «[[Sopwith Camel]]»: 1917 թվականին բրիտանացի օդաչուի միջին թռիչքային կյանքը 93 ժամ էր:<ref>Eric Lawson, Jane Lawson (2002). "''[https://books.google.am/books?id=9PGHckhHiX0C&pg=PT123 The First Air Campaign: August 1914– November 1918]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot}}''". Da Capo Press. p.123. ISBN 0-306-81213-4</ref>]]

Անշարժ թևերով օդանավերը առաջին անգամ օգտագործեցին իտալացիները Լիվիայում 1911 թվականի հոկտեմբերի 23-ին [[Թուրք-իտալական պատերազմ]]ի ժամանակ հետախուզական նկատառումներով, շուտով արդեն օդանավերից նետվում էին նռնակներ և օգտագործում էին [[Օդալուսանկարչություն|լուսանկարչական ապարատներ]]։ 1914 թվականին նրանց ռազմական օգտագործումը ակնառու էր։ Նրանք օգտագործվում էին հետախուզության և ցամաքային նշանակակետերի ռմբակոծման համար։ Օդանավերը ոչնչացնելու համար օգտագործվում էին [[Հակաօդային պաշտպանություն|հակաօդային թնդանոթներ]] և [[կործանիչ]]։ Ռազմավարական ռմբակոծիչները ստեղծվեցին գերմանացիների և բրիտանացիների կողմից, որոնք փոխարինում էին [[դիրիժաբլ]]ներին<ref name="Cross 1991">{{harvnb|Cross|1991}}</ref>։ Պատերազմի վերջում սկսվեցին օգտագործվել ավիակիրներ, որոնց վրա տեղակայված «[[Sopwith Camels]]» օդանավերը ոչնչացրեցին [[Տոնդերն]]ի դիրիժաբլների անգարները 1918 թվականին<ref>{{harvnb|Cross|1991|pp=56–57}}</ref>։

[[Դիտորդական օդապարիկ]]ները, որոնք թռչում էին խրամատներից մեծ բարձրության վրա, օգտագործվում էին հակառակորդի դիրքերի և հրետանու ուղվածության հետախուզության համար։ Օդապարիկները ունեին երկու հոգանոց անձնակազմ, որոնք ունեին անձնական [[պարաշյուտ]]ներ<ref>{{harvnb|Winter|1983}}</ref>, այսպիսով հակառակորդի կողմից օդապարիկի խոցման դեպքում կարող էին անվտանգ վայրէջք կատարել։ Այդ ժամանակ պարաշյուտները շատ ծանր էին և չէին օգտագործվում օդաչուների կողմից, սակայն պատերազմի վերջում հայտնագործվեցին ավելի թեթև տարբերակներ։ Պարաշյուտները չէին խրախուսվում բրիտանակլան ղեկավարների կողմից, քանի որ նրանց կարծիքով դրանք կարող էին սերմանել վախկոտություն<ref name=FullCircle>{{harvnb|Johnson|2001}}</ref>։

Գիտակցելով օդապարիկների կարևորությունը հետախուզության մեջ, նրանք համարվում էին թշնամու առաջնային թիրախ։ Նրանց պաշտպանելու համար իրականացվում էին պարեկային հերթափոխեր զենիթային զենքերով, որ անգամ օդանավերի համար նրանց խոցումը դժարանում էր։ Գերմանացիները մի քանի օդային հարձակում իրականացրեցին Անգլիայի դեմ 1915 և 1916 թվականներին, որպեսզի կոտրեին ժողովրդի մոտ ռազմական ոգին, սակայն դրանով նրանք ավելի կատաղեցրին անգլիացիներին<ref name="Cross 1991" /><ref name=FullCircle />։

== Պատերազմական հանցագործություններ ==
=== Բարալոնգի միջադեպեր ===

1915 թվականի օգոստոսի 19-ին գերամանական «U-27» սուզանավը խորտակվեց բրիտանական «Բարալոնգ» հատուկ նշանակության նավի կողմից։ Բոլոր գերմանացի նավաստիները գնդակահարվեցին նավի կապիտան լեյտենանտ Գոդֆրի Հերբերտի հրամանով։ Գնդակահարության վերաբերյալ տեղեկատվությունը հասանելի դարձավ լրատվամիջոցներին մոտակայքում ընթացող «Նիկոսիա» նավի ամերիկացի ուղևորների շնորհիվ<ref>Halpern, Paul G. (1994). A Naval History of World War I. Routledge, p. 301; ISBN 1-85728-498-4</ref>։

Սեպտեմբերի 24-ին «Բարալոնգ»-ը, որի վրա ծածանվելիս է եղել ԱՄՆ դրոշը, խորտակեց «U-41» գերամանական սուզանավը, ինչպես նաև խորտակում է փրկված մի քանի տասնյակ գերամանացի նավաստիների փրկարարական նավակը՝ սպանելով նաև նավաստիներին<ref>Hadley, Michael L. (1995). Count Not the Dead: The Popular Image of the German Submarine. McGill-Queen's Press – MQUP, p. 36; ISBN 0-7735-1282-9.</ref>;

=== Կանադական հիվանդանոցային նավ ===
1918 թվականի հունիսի 27-ին կանադական հիվանդանոցային նավ «HMHS Llandovery Castle»-ը խոցվեց գերմանական «U-86» սուզանավի կողմից՝ խախտելով միջազգային օրենքը։ 258 հոգանոց բժշկական անձնակազմից և հիվանդներից միայն 24-ը հասցրին դուրս պրծնել նավից մինչև նրա խորտակումը։ Փրկվածները հետագայում հայտնեցին նաև, որ սուզանավը դուրս է եկել ջրից և սկսել է գնդակահարել ջրում փրկվածներին։ Սուզանավի կապիտան Հելմուտ Պետցիգը ճանաչվեց պատերազմական հանցագործ պատերազմից հետո, սակայն խուսափեց պատժից՝ փախչելով [[Ազատ քաղաք Դանցիգ|Դենցիգ ազատ քաղաք]], որը դուրս էր Գերմանիայի իրավասություններից<ref name="Davies2013c">{{Cite book |author=Ջ. Դ. Դեյվիս |url=https://books.google.am/books?id=urs7AwAAQBAJ&pg=PR158 |title=Բրիտանական վիշապ. Ուելսի նավատորմի պատմություն |publisher=History Press Limited |year=2013 |isbn=978-0-7524-9410-4 |page=158 |authorlink=Ջ. Դ. Դեյվիս (պատմաբան և հեղինակ)}}</ref>։

=== Քիմիական զենք ===
[[Պատկեր:French soldiers making a gas and flame attack on German trenches in Flanders. Belgium., ca. 1900 - 1982 - NARA - 530722.tif|մինի|Ֆրանսիացի զինվորները գազային հարձակում են իրականացնում գերմանական խրամատներում:]]
[[Քիմիական զենք]]ը առաջին անգամ բարեհաջող գործարկվել է 1915 թվականին (ապրիլի 22 - մայիսի 25) Իպրեի երկրորդ ճակատամարտում<ref>A German attempt in January on the Russian front failed to cause casualties.</ref>, երբ գերմանացի գիտնականները [[Ֆրից Հաբեր]]ի ղեկավարությամբ [[Կայզեր Վիլհելմի գիտական միություն|Կայզեր Վիլհելմի ինստիտուտում]] մշակեցին [[քլոր]]ը որպես զենք կիրառելու մեթոդը։ Քիմիական զենքը շուտով օգտագործվեց բոլոր ռազմաճակատներում և երկու հակամարտող կողմերի մոտ բերել է մոտ 1,3 միլիոն մարդու կորուստի։ Օրինակ, բրիտանացիների կորուստները գազային հարձակումներից կազմել է 186.000 մարդ, որի 80%-ը [[Իպրիտ|պալարային ծծմբային իպրիտի]] արդյունքում, որը կիրառվեց գերմանացիների կողմից 1917 թվականի հուլիսին ո(րն այրում է կոնտակտի ցանկացած կետում և առաջացնում է թոքերի ավելի ծանր վնասվածքներ, քան քլորը և [[Ֆոսգեն|ֆոսգենը)]], նաև ամերիկացիների ընդհանուր կորուսնտների մեկ երրորդը եղել է դրանից։ Ռուսական բանակի կորուստները քիմիական զենքից կազմել է մոտ 500.000 մարդ<ref>Schneider, Barry R. (28 February 1999). Future War and Counterproliferation: US Military Responses to NBC. Praeger, p. 84; ISBN 0-275-96278-4</ref>։ Քիմիական զենքի օգտագործումը պատերազմական պայմաններում ուղղակիորեն արգելված էր Հաագայի 1899 և 1907 թվականների կոնվենցիաներով<ref>{{Cite book |author=Telford Taylor |url=https://books.google.am/books?id=hEH7KcpN-OcC&pg=PT34&dq=poison+gas+violated+1907+Hague+Convention&hl=en&sa=X&ei=H9TAUe__GeGgiQKs1YHABg&ved=0CEEQ6AEwAg |title=The Anatomy of the Nuremberg Trials: A Personal Memoir |date=1993 թ․ նոյեմբերի 1 |publisher=[[Little, Brown and Company]] |isbn=0-316-83400-9 |accessdate=2013 թ․ հունիսի 20}}</ref><ref>{{Cite book |author=Thomas Graham, Damien J. Lavera |url=https://books.google.am/books?id=0PYx0j3wRvAC&pg=PA7&dq=poison+gas+Declaration+1899+WW1+1907&hl=en&sa=X&ei=qvnWUeD9KIaMigKB7IGQAg&ved=0CEEQ6AEwBA#v=onepage&q=poison%20gas%20Declaration%201899%20WW1%201907&f=false |title=Cornerstones of Security: Arms Control Treaties in the Nuclear Era |date=2003 թ․ մայիս |publisher=[[University of Washington Press]] |isbn=0-295-98296-9 |pages=7–9 |accessdate=2013 թ․ հուլիսի 5}}</ref>։

Քիմիական զենքերի օգտագործումը վնասում էր ոչ միայն զինվորականներին, այլ նաև խաղաղ բնակչությանը, քանի որ քամիների միջոցով գազային թույնը հասնում էր բնակավայրեր։ Բնակավայրերում հազվադեպ էին գործում տագնապային համակարգերը, որոնք պետք է զգուշացնեին գազային վտանգի մասին։ Բացի այն, որ տագնապային համակարգեր չկային, նաև խաղաղ բնակչությանը չէին բաժանվում հակագազեր։ 100.000-260.000 խաղաղ բնակիչ դարձան քիմիական զենքի զոհ պատերազմի ընթացքում և հազարավորները ձեռք բերեցին տարբեր տեսակի անբուժելի հիվանդություններ։ Շատ հրամանատարներ հասկանում էին, որ իրենց կողմից կիրառված քիմիական զենքը կարող է քամու միջոցով հասնել մոտակա բնակավայրերին, բայց այնուամենայնիվ շարունակում էին քիմիական զենքի կիրառումը։

=== Ցեղասպանություններ և էթնիկ զտումներ ===
[[Պատկեր:Hromadná poprava srbského obyvatelstva.jpg|մինի|աջից|Ավստրո-հունգարացի զինվորները մահապատժի են ենթարկում տղամարդկանց և կանանց Սերբիայում, 1916 թվական:<ref>{{Cite book |last1=Հոնզիկ |first1=Միրոսլավ |title=1914/1918, Հույսի ոչնչացման տարիներ |last2=Հոնզիկովա |first2=Հանա |publisher=Պանորամա |year=1984 |location=Չեխիա}}</ref>]]
[[Պատկեր:Morgenthau336.jpg|մինի|Սպանված հայերը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Պատկերը վերցվել է ''«Դեսպան Մորգենթաուի պատմությունը»'' հուշերից, գրված [[Հենրի Մորգենթաու]]ի կողմից և հրատարակված 1918 թվականին:<ref>{{Citation |title=Դեսպան Մորգենթաուի պատմությունը |year=1918 |url=http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/comment/morgenthau/Morgen25.htm |chapter=Քսանհինգ |publisher=BYU}}</ref>]]

{{Հիմնական|Հայոց ցեղասպանություն|Ասորիների ցեղասպանություն|Հույների ցեղասպանություն|Ցեղասպանության ժխտում}}

Հայ ժողովրդի [[էթնիկ զտում]]ը, ներառված զանգվածային տեղահանումները և սպանությունները Օսմանյան կայսրության կողմից կայսրության վերջին տարիներին բնորոշվում են որպես [[ցեղասպանություն]]<ref name="IAGSletter">{{Cite web |author=[[Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցացիա]] |date=2005 թ․ հունիսի 13 |title=Բաց նամակ Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թաիփ Էրդողանին |url=http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071006024502/http://www.genocidewatch.org/TurkishPMIAGSOpenLetterreArmenia6-13-05.htm |archivedate=2007 թ․ հոկտեմբերի 6 |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 26 |publisher=[[Ցեղասպանության տեսլական]] (ըստ archive.org)}}</ref>։ Օսմանցիները հայերին դիտում էին որպես [[Հինգերորդ շարասյուն|թշնամի]]<ref>{{harvnb|Lewy|2005|p=57}}</ref>, որոնք պատերազմի ժամանակ կարող էին անցնել ռուսական կողմը<ref>{{harvnb|Ferguson|2006|p=177}}</ref>։ 1915 թվականի սկզբին մեծ թվով հայեր միացան ռուսական զորքերին և Օսմանյան կայսրությունը որպես պատրվակ օգտագործեց [[Օրենք տեղահանության մասին|տեղահանության մասին օրենքը]]։ Սկսեցին հայերի մասսայական տեղահանությունը կայսրության արևելյան շրջաններից դեպի Սիրիայի անապատները [[մահվան երթ]]ով տանելով, որոնք շարունակվեցին 1915 թվականից մինչև 1917 թվականը։ Զոհվածների թիվը ստույգ հայտնի չէ, սակայն Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցացիան նշում է, որ սպանվածների թիվը անցնում է 1,5 միլիոնը<ref name="IAGSletter" /><ref>{{Cite web |title=Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցացիա |url=http://www.genocidescholars.org/sites/default/files/document%09%5Bcurrent-page%3A1%5D/documents/US%20Congress_%20Armenian%20Resolution.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130226033839/http://www.genocidescholars.org/sites/default/files/document%09%5Bcurrent-page%3A1%5D/documents/US%20Congress_%20Armenian%20Resolution.pdf |archive-date=2013 թ․ փետրվարի 26 |accessdate=2013 թ․ մարտի 12 |format=PDF}}</ref>։ Ներկայիս Թուրքիայի կառավարությունը [[Հայոց ցեղասպանության ժխտում|ժխտում է հայոց ցեղասպանությունը]]՝ պատճառաբանելով, որ տեղահանությունների ժամանակ եղել են բախումներ և երկու կողմից էլ զոհեր են եղել<ref>{{harvnb|Fromkin|1989|pp=212–215}}</ref>։ Օսմանյան կայսրությունում նույնատիպ էթնիկ զտումներ են իրականացվել նաև ասորիների և [[Հույների ցեղասպանություն|հույների]] նկատմամբ<ref>{{Cite web |author=Ցեղասպանագետների միջազգային ասոցացիա |title=Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված ցեղասպանությունների բանաձև |url=http://www.genocidescholars.org/images/Resolution_on_genocides_committed_by_the_Ottoman_Empire.pdf |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080422005726/http://genocidescholars.org/images/Resolution_on_genocides_committed_by_the_Ottoman_Empire.pdf |archivedate=2008 թ․ ապրիլի 22 |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 26 |format=PDF}}</ref><ref>Gaunt, David. ''[https://books.google.am/books?id=4mug9LrpLKcC Կոտորածներ, ինքնապաշտպանություն, պաշտպանություն. Մուսուլմանաքրիստոնեական հարաբերությունները արևելյան Անատոլիայում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}'': Piscataway, Նյու Ջերսի. Գորգիես տպագրություն, 2006 թվական։</ref><ref>{{Citation |last1=Schaller |first1=Դոմինիկ Ջ |title=Ուշ օսմանյան ցեղասպանություններ. Օսմանյան կայսրության անկումը և երիտ թուրքերի կողմից իրականացված տեղահանությունները |journal=Ցեղասպանության բացահայտման ամսագիր |volume=10 |issue=1 |pages=7–14 |year=2008 |postscript=. |doi=10.1080/14623520801950820 |last2=Զիմեր |first2=Յուրգեն|issn=1462-3528 }}</ref>։

==== Ռուսական կայսրություն ====
{{Հիմնական|Հակահրեական ջարդեր Ռուսական կայսրությունում}}

1917 թվականի [[Ռուսական հեղափոխություն|Ռուսական հեղափոխության]] ժամանակ և դրան հաջորդած [[Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ]]ի ժամանակ տեղի ուեցան խաղաղ բնակչության մի շարք ջարդեր։ Ամբողջ Ռուսական կայսրության տարածքում սպանվեցին 60.000-ից 200.000 հրեա (հիմնականում ներկայիս [[Ուկրաինա]]յի տարածքում)<ref>{{Citation |author1=<Please add first missing authors to populate metadata.> |title=Pogroms |work=[[Էնցեկլապեդիա Ջուդաիկա]] |url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0016_0_15895.html |publisher=Հրեական վիրտուալ գրադարան |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 17}}</ref><ref>{{Citation |author1=<Please add first missing authors to populate metadata.> |title=Հրեական նոր և նորագույն ժամանակաշրջան (1700–1917) |url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/modtimeline.html |publisher=Հրեական վիրտուալ գրադարան |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 17}}</ref>։

=== Բելգիայի խորշտանգում ===
{{Հիմնական|Բելգիայի խորշտանգում}}
Գերմանացի զավթիչները դաժանորեն պատժում էին ցանկացած դիմադրություն Բելգիայի տարածքում, օրինակ երկաթգծի աշխատակիցների բոյկոտը պատժեցին նրանց գնդակահարմամբ։ Նրանք խաղաղ բնակչության մեծ մասին կասկածում էին [[Ֆրանտիրյորներ|ֆրանտիրյորության]] (ֆրանսիացի [[Պարտիզաններ|պարտիզանններ]], [[գերիլիա]]ներ) մեջ և շատ հաճախ կասկածվողներին գնդակահարում էին։ Գերմանական բանակը 1914 թվականի օգոստոսից մինչև նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում մահապատժի ենթարկեց 6.500 Ֆրանսիայի և Բելգիայի քաղաքացիների, որոնց մահապատիժները հիմնականում հրամայվում էր գերմանացի երիտասարդ սպայական կազմի կողմից։ Գերմանական բանակը քանդեց 15.000-20.000 շինություն, որոնցից ամենահայտնին [[Լյովեն]]ի համալսարանի գրադարանն էր։ Գերմանացիների վայրագությունների պատճառով մոտ մեկ միլիոն բելգիացի դարձան փախստական։ Բելգիայում տաղակայված գերմանական ստորաբաժանումների մեծ մասը ներքաշված էր տարբեր միջադեպերի մեջ<ref name="Horne 2001 loc=ch 1–2, esp. p. 76">{{harvnb|Horne|Kramer|2001|loc=ch 1–2, esp. p. 76}}</ref>։ Հազարավոր աշխատողներ ուղարկվեցին Գերմանիա գործարաններում աշխատելու։ Բրիտանական քարոզչամեքենան ճոխացնում էր Բելգիայի դեպքերը, գրավելով Միացյալ Նահանգների ուշադրությունը, մինչդեռ Բեռլինը պարզաբանում էր, որ իր գործողությունները անհրաժեշտություն են, քանի որ նրանք պայքարում էին պարտիզանների դեմ<ref>The claim of franc-tireurs in Belgium has been rejected: {{harvnb|Horne|Kramer|2001|loc=ch 3–4}}</ref>։ Բրիտանացիները և ֆրանսիացիները հաշվետվություններ ներկայացրեցին Միացյալ Նահանգներին Բելգիայի իրադարձությունների վերաբերյալ, ինչը կարևոր դեր խաղաց հետագայում Գերմանիային չպաշտպանելու հարցում<ref>{{harvnb|Horne|Kramer|2001|loc=ch 5–8}}</ref><ref>{{harvnb|Keegan|1998|pp=82–83}}</ref>։

== Զինվորներ ==
Բրիտանացի զինվորները սկզբում կամավոր էին, սակայն հետագայում մտցվեց պարտադիր զորակոչման մասին օրենքը։ Զինվորները վերադառնալով տուն շատ հաճախ չէին կաորղանում քննարկել եղածը իրենց մտերիմների հետ, դրա համար կազմավորվեցին «վետերանական միություններ» կամ «լեգեոններ»։
=== Ռազմագերիներ ===
[[Պատկեր:German prisoners in a French prison camp. French Pictorial Service., 1917 - 1919 - NARA - 533724.tif|մինի|ձախից|Գերմանացի ռազմագերիները ֆրանսիական ռազմական ճամբարում պատերազմի ավարտական փուլում:]]
Պատերազմի ընթացքում մոտ ինը միլիոն մարդ գերեվարվել է և պահվել է ռազմական ճամբարներում։ Բոլոր ազգերը պարտավորվել էին հետևել Հաագայի կոնվնցիային, համաձայն որի [[ռազմագերիներ]]ի հետ պետք է մեղմ վարվեին և այդ պատճառով մահացության աստիճանը ճամբարներում ավեի քիչ էր քան ռազմաճակատում<ref>{{harvnb|Phillimore|Bellot|1919|pp=4–64}}</ref>։ Անհատական հանձնվելը հազվադեպ բնույթ էր կրում, հիմնականում հանձնվում էին մասսայական, երբ շրջափակման մեջ էին ընկնում։ Մոբյոժի պաշարման ժամանակ մոտ 40.000 ֆրանսիացի շրջափակվեցին, [[Գալիցիական ճակատամարտ|Գալիցիայի ճակատամարտում]] ռուսները գերի վերցրեցին մոտ 100.000-ից 120.000 ավստրիացու, [[Բրուսիլովի գրոհ]]ի ժամանակ մոտ 325.000-ից 417.000 ռուս գերեվարվեցին գերմանացիների և ավստրիացիների կողմից, [[Տանենբերգի ճակատամարտ]]ում 92.000 ռուս շրջափակվեց։ Ռուսների կուրուստների 25–31%-ը (ներառյալ վիրավորները, անհետ կորածները և սպանվածները) եղել են ռազմագերու կարգավիճակում, Ավստրո-Հունգարիայինը՝ 32%, Իտալիայինը՝ 26%, Ֆրանսիայինը՝ 12%, Գերմանիայինը՝ 9% և Բրիտանիայինը՝ 7%: Անտնանտի կողմից ընդհանուր առմամբ գերեվարվել են 1,4&nbsp;միլիոն մարդ (չհաշված Ռուսաստանը, որի կողմից գերևարվել են 2,5–3,5 միլիոն մարդ)։ Կենտրոնական ուժերի կողմից գերի են ընկել մոտ 3,3&nbsp;միլիոն մարդ, որոնցից շատերին գերևարել է Ռուսաստանը<ref>{{harvnb|Ferguson|1999|pp=368–9}}</ref>։ Գերմանիան վերցրել էր մոտ 2,5&nbsp;միլիոն գերի, Ռուսաստանը՝ 2,2–ից 2.9&nbsp;միլիոն, մինչդեռ Բրիտանիան և Ֆրանսիան միասին ՝ 720.000: Նրանցից շատերը ազատ արձակվեցին մինչև զինադադարը։ Միացյալ նահանգները վերցրել էր 48.000 գերի։ Ամենավտանգավորը շրջափակման պահն էր, երբ անզեն զինվորները կարող էին գնդակահարվել<ref>{{harvnb|Blair|2005}}</ref><ref>{{harvnb|Cook|2006|pp=637&-665}}</ref> Շատ հաճախ ռազմական ճամբարներում պայմանները ավելի լավն էին քան ռազմաճակատներում հիմնականում [[Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտե|Միջազգային կարմիր խաչի]] և չեզոք երկրների դիտորդների շնորհիվ։ Սակայն ռուսական ճամբարներում սովամահությունը հաճախակի բնույթ էր կրում, Ռուսաստանում պահվող գերիների մոտ 15-20%-ը չվերադարձան<ref>{{Cite web |title=Максим Оськин – Неизвестные трагедии Первой мировой Пленные Дезертиры Беженцы – стр 24 – Читаем онлайн |url=http://profismart.ru/web/bookreader-115250-24.php |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130417092302/http://profismart.ru/web/bookreader-115250-24.php |archive-date=2013 թ․ ապրիլի 17 |accessdate=2013 թ․ մարտի 13 |publisher=Profismart.ru}}</ref>։ Գերմանիայում նույնպես սնունդը սուղ էր, սակայն մահացան գերիների միայն 5%-ը<ref>{{harvnb|Speed|1990}}</ref><ref>{{harvnb|Ferguson|1999|ch=13}}</ref><ref>{{harvnb|Morton|1992}}</ref>։

[[Պատկեր:Indian army soldier after siege of Kut.jpg|մինի|upright|Հյուծված հնդիկ զինվոր, ով ծառայել է Կուտի պաշարման ժամանակ:]]

Օսմանյան կայսրությունը հաճախ վատ էր վերաբերվում ռազմագերիների հանդեպ<ref name="isbn0-691-09278-8">{{harvnb|Bass|2002|p=107}}</ref>։ Մոտ 11.800 բրիտանացի զինվոր, որոնցից շատերը հնդիկ էին գերի ընկան [[Միջագետք]]ում Կուտի պաշարումից հետո 1916 թվականի ապրիլին, նրանցից 4.250-ը մահացան գերության մեջ<ref>{{Cite web |title=The Mesopotamia campaign |url=http://www.nationalarchives.gov.uk/pathways/firstworldwar/battles/mesopotamia.htm |accessdate=2007 թ․ մարտի 10 |publisher=British National Archives}}</ref>։ Չնայած նրանցից շատերաը արդեն հյուծված էին մինչև գերևարվելը, իսկ օսմանյան հրամանատարությունը ստիպեց նրանց քայլել 1.100 կմ մինչև [[Անատոլիա]]։ Մի փրկված զինվոր ասել է,-«Մեզ քշում էին ինչպես անասունների, ով հետ էր մնում մահանում էր»<ref>{{Cite web |title=Prisoners of Turkey: Men of Kut ''Driven along like beasts'' |url=http://www.awm.gov.au/stolenyears/ww1/turkey/story2.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090108200459/http://www.awm.gov.au/stolenyears/ww1/turkey/story2.asp |archive-date=2009 թ․ հունվարի 8 |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 10 |work=Stolen Years: Australian Prisoners of War |publisher=Australian War Memorial}}</ref>։ Փրկվածները հետագայում ուղարկեցին կառուցելու երկաթգիծ [[Տավրոսյան լեռնահամակարգ|Հայկական Տավրոսում]]։

Ռուսաստանում երբ [[Չեխական լեգիոն]]ի գերիները ազատ արձակվեցին, նրոնք նորից զինվեցին և մասնակցեցն Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմին։

Մինչդեռ Կենտրոնական ուժերի կողմից գերևարված Անտնանտի զինվորներին ազատ արձակեցին ռազմական գործողությունների ավարտին, նույնը չարեցին Անտանտի ուժերը իրենց գերիների հետ, որոնց ուղարկեցին [[Հարկադիր աշխատանք|ստիպողական աշխատանքների]] և միայն ազատ արձակվեցին 1920 թվականից հետո Կարմիր խաչի միջամտությամբ<ref>{{Cite web |title=ICRC in WWI: overview of activities |url=http://www.icrc.org/Web/Eng/siteeng0.nsf/html/57JQGQ |accessdate=2010 թ․ հունիսի 15 |publisher=Icrc.org |archive-date=2010-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100719030032/http://www.icrc.org/web/eng/siteeng0.nsf/html/57JQGQ |url-status=dead }}</ref>։ Գերմանացի շատ գերիներ մնացին Ռուսաստանում մինչև 1924 թվականի վերջերը<ref>{{Cite news |date=1924 թ․ սեպտեմբերի 1 |title=GERMANY: Notes, Sep. 1, 1924 |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,768983,00.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130817211702/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,768983,00.html |archive-date=2013 թ․ օգոստոսի 17 |accessdate=2010 թ․ հունիսի 15 |work=Time}}</ref>։

=== Ռազմական կցորդներ և ռազմական լրագրողներ ===
Ամեն մեծ տերության կողմից պատերազմի գործողություններին հետևելու համար ուղարկվել էին ռազմական և քաղաքացիական դիտորդներ։ Նրանք գործում էին պատերազմի ամենաթեժ վայրերում, և նրանց միջոցով կարողանում էին ճիշտ տեղեկություններ ստանալ ռազմական գործողությունների և զարգացումների վերաբերյալ։ Բացի այդ պատերազմական գործողությունները վառ նկարագրվել են մեծ թվով լրագրողների կողմից, որոնք նկարահանել և հանրությանն են ներկայացրել պատերազմի ողջ արհավիրքը։

== Պատերազմի աջակիցներ և հակառակորդներ ==
=== Աջակցություն ===
[[Պատկեր:Affiche-guerre Femmes-au-travail.jpg|մինի|աջից|Պոստեր, որը հորդորում է կանանց միանալ բրիտանական ռազմական ծառայություններին, հրատարակվել է Երիտասարդ կանանց քրիստոնեական ասոցացիայի կողմից:]]
Բալկաններում հարավսլավիացի ազգայնականները [[Անտե Տրումբիչ]]ի ղեկավարության կողմ էին պատերազմին՝ ցանկանալով հարավսալավացիների անկախությունը [[Ավստրո-Հունգարիա]]յից և այլ օտարերկրյա ուժերից, որոնք դեմ էին [[Հարավսլավիա]]յի անկախությանը<ref name=autogenerated4>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=1189}}</ref>։ 1915 թվականին Փարիզում հիմնադրվեց [[Հարավսլավ կոմիտե]]ն, բայց քիչ ժամանակ անց տեղափոխվեց Լոնդոն, կոմիտեն ղեկավարում էր Տրումբիչը<ref name=autogenerated4 />։ 1918 թվականին Հռոմում ազգայնականների ժողովում, որը ներառում էր չեխոսլովակ, իտալացի, լեհ, [[տրանսիլվանիա]]ցի և հարավսլավ ազգայնականների, որոշվեց հորդորել Անտնանտին պաշտպանել Ավստրո-Հունգարիայի կազմում ապրող ժողովուրդների ազգային [[Ինքնորոշում|ինքնորոշման]] իրավունքը<ref name=autogenerated3 />։

Միջին արևելքում, պատերազմի ընթացքում արաբական ազգայնականությունը աճում էր օսմանյան տարածներում ի պատասխան թուրքական ազգայնականության աճին։ Արաբ ազգայնականների ղեկավարները ցանկանում էին ստեղծել պանարաբական երկիր<ref name=autogenerated2>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=117}}</ref>։ 1916 թվականին օսմանյան տարածքներում սկսվեց արաբական ապստամբությունները, որոնք պայքարում էին արաբների անկախության համար<ref name=autogenerated2 />։

Մեծ թվով սոցիալիստական կուսակցություններ կողմ էին պատերազմին երբ այն սկսվեց<ref name=autogenerated3>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=1001}}</ref>։ Բայց եվրոպական սոցիալիստները բաժանվում էին ըստ ազգային գծերի, այնպիսի արմատական սոցիալիստներ ինչպիսիք էին մարքսիստները և սինդիկալիստները գերադասում էին կուսակցական գաղափարները հարենասիրական մղումներից<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=1069}}</ref>։ Երբ պատերազմը սկսվեց ավստրիացի, բրիտանացի, ֆրանսիացի, գերմանացի և ռուս սոցյալիսները նպաստեցին ազգայնականության աճին՝ աջակցելով իրենց երկրին պատերազմում ընդգրվելու մեջ<ref name=autogenerated1>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=884}}</ref>։

[[Իտալական ազգայնականություն]]ը չէր կողմնորոշվում պատերազմին աջակցության հարցում, երբ պատերազմը սկսվեց և նրանց սատարում էին տարբեր քաղաքական կուսակցություններ։ Իտալական հայտնի ազգայնական [[Գաբրիելե Դ'Աննունցիո|Գաբրիելե դ'Անունցիոն]] պատերազմի կողմնակից էր և աջակցում էր, [[Մեծ Իտալիա|Իտալական իրրեդենտիզմին]] և կանգնեց համոզելու Իտալիայի ժողովրդին աջակցել պատերազմին<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=335}}</ref>։ [[Իտալիայի լիբերալ կուսակցություն]]ը, [[Պաուլո Բոզելլի]]ի ղեկավարությամբ աջակցում էր պատերազմին և ցանկանում էր, որպեսզի Իտալիան պատերազմի Անտանտի կողմից<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=219}}</ref>։ Իտալացի սոցիալիստները բաժանված էին պատերազմի կողմնակիցների և ընդդիմադիրների միջև։ Որոշները պատերազմի վառ կողմնակիցներ էին, ներառյալ [[Բենիտո Մուսոլինի]]ի և [[Լեոնիսա Բիզոլատի]]ի<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=209}}</ref>։ Այնուամենայնիվ [[Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցություն]]ը որոշեց դեմ լինել պատերազմին այն բանից հետո երբ հակա-պատերազմական ցույցի ժամանակ սպանվեց մեկ պատերազմի ընդդիմադիր<ref name=autogenerated6>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=596}}</ref>։ Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցությունը որոշեց մաքրել իր շարքերը ազգայնականներից, այդ թվում Մուսոլինիից<ref name=autogenerated6 />։ Մուսոլինին մի սինդիկալիստ էր, ով սատարում էր պատերազմը իրրեդենտիզմի հողի վրա՝ պահանջելով Ավստրո-Հունգարիայում իտալական բնակչություն ունեցող տարածքների զավթում, այնուհետև հիմնեց մի շարք թերթեր և խմբակցություններ, որոնցից հետագայում ծնունդ առավ ֆաշիզմը<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=826}}</ref>։

=== Հակառակորդներ ===
[[Պատկեր:Sackville Street (Dublin) after the 1916 Easter Rising.JPG|մինի|Սեքվիլ փողոցը [[Դուբլին]]ում (ներկայումս [[Օ'Կոնել փողոց]]) 1916 թվականի [[Իռլանդական ապստամբություն (1916)|Իռլանդական ապստամբությունից]] հետո:]]
Երբ պատերազմը սկսեց շատ սոցիալիստներ և արհմիություններ սատարեցին իրենց կառավարություններին։ Բացառություններ էին [[Բոլշևիկներ]]ը, [[Ամերիկայի սոցիալիստական կուսակցություն]]ը և [[Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցություն]]ը և անհատներ, ինչպիսիք են [[Կարլ Լիբկնեխտ]], [[Ռոզա Լյուքսեմբուրգ]]ը և Գերմանիայում նրանց հետևորդները։

[[Պապ Բենեդիկտոս XV]], ով ընտրվել էր Հռոմի պապ պատերազմի սկզբից երեք ամիս հետո, իր գործունեության հիմնական շեշտը դրեց պատերազմի և դրա հետևանքների քննադատության վրա։ Ի տարբերություն իր [[Պիոս X|նախորդի]]<ref>{{Cite book |author=Roger Aubert |title=History of the Church |publisher=Burns & Oates |others=Translated by Margit Resch |year=1981 |isbn=0-86012-091-0 |editor=Hubert Jedin |series=The Church in the industrial age |volume=9 |location=London |page=521 |chapter=Chapter 37: The Outbreak of World War I |editor2=John Dolan}}</ref>, իր ընտրությունից հինգ օր հետո նա հայտարարեց, որ վճռական կերպով ամեն ինչ կանի, որպեսզի հաշտություն հաստատվի։ Նրա կազմակերպած առաջին ժողովը 1914 թվականի նոյեմբերի 1-ին նվիրված էր այս հարցին։ Բենեդիկտոս XV-ի գաղափարները կիսում էին բազմաթիվ մարդիկ ամբողջ աշխարհում, սակայն անտեսվում էին հակամարտող ուժերի ղեկավարների կողմից։ 1915 թվականի Իտալիայի և Անտանտի միջև կնքված Լոնդոնի պայմանագրում կար գաղտնի կետ, որով Իտալիան պետք է անտեսիՀռոմի պապի խաղաղարար հորդորները։ 1917 թվականի օգոստոսին Բենեդիկտոսը հաշտության հասնելու 7 կետանոց հուշագիր ուղարկեց հակամարտող կողմերին, որը մերժվեց բոլորի կողմից բացի Ավստրո-Հունգարիայից<ref>{{Cite web |date=2009 թ․ օգոստոսի 22 |title=Who's Who&nbsp;- Pope Benedict XV |url=http://www.firstworldwar.com/bio/popebenedict.htm |publisher=firstworldwar.com}}</ref>։

[[Պատկեր:The Deserter.jpg|մինի|''Դասալիքը'', 1916 թվական։ Հակապատերազմական ծաղրանկար, որտեղ ներկայացված է Հիսուսը հինգ եվրոպական երկրների զինվորների կողմից գնդակահարությունից առաջ:]]
1914 թվականին [[Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայի]] սպայական դպրոցը գտնվում էր Թիդվորդ Փենինգսում։ Կուրսանտներին պետք է ղեկավարեր Լորդ Կիտչեները, սակայն պատերազմի բռնկումը փոխեց նրա պլանները։ Գեներալ Հորացի Սմիթ-Դորիենը փոխարինեց նրան։ Նա անակնկալի բերեց երկու կամ երեք հազար կուրսանտների հայտարարելով (նրա խոսքերը կրկնել է [[Բերմուդյան կղզիներ|բերմուդացի]] մի կուրսանտ, ով ներկա է գտնվել), որ ամեն գնով պետք է ավարտել պատերազմը, պատերազմը ոչ մի լավ բանի չի բերում, որ ամբողջ Եվրոպան գնում է կործանման և մարդկային կորուստներն այնքան շատ կլինեն, որ շատ ժողովուրդները կկործանվեն։ Կուրսանտը նաև ասել է, որ այդ պահին նա և իր նման շատերը ամոթ էին զգում բրիտանացի գեներալի արտասանած խոսքերի համար, «սակայն պատերազմի ավարտից հետո մենք բոլորս հասկացանք, թե ինչ ճիշտ կանխատեսումներ էր անում գեներալը»<ref>''"Merely For the Record": The Memoirs of Donald Christopher Smith 1894–1980''. By Donald Christopher Smith. Edited by John William Cox, Jr. Bermuda.</ref>։ Այս հայտարարությունը չազդեց Սմիթ-Դորիենսի կարիերայի վրա։

[[Պատկեր:Bundesarchiv Bild 183-R72520, Kiel, Novemberrevolution, Matrosenaufstand.jpg|մինի|աջից|[[Գերմանիայի հեղափոխություն]], Կիլ, 1918 թվական:]]
Շատ երկրներում ձերբակալում էին նրանց, ովքեր հանդես էր գալիս ընդդեմ պատերազմի։ Ձերբակալվածների թվում էր [[Յուժին Դեբս]]ը ԱՄՆ-ում և [[Բերտրան Ռասել]]ը Բրիտանիայում։ ԱՄՆ-ում ընդունվեցին մի շարք օրենքներ, համաձայն որոնց ռազմական գործողություններին հակադրվելը հանցագործություն էր։ Բոլոր քննադատական հոդվածների տպագրությունները ոչնչացվեցին կառավարության կողմից<ref name="Karp-PoW-1979" />, և շատերին սպասվում էր երկարատև ազատազրկում` համարելով քննադատությունը հակահայրենասիրական գործունեություն։

Շատ երկրներում ազգայնականները դեմ էին ռազմական գործողություններին, հատկապես այն երկրներում, որտեղ ազգայնականությունը մեծ ուժ էր ներկայացնում։ Չնայած իռլանդացիների մեծ մասը կողմ էր պատերազմին մասնակցելու, սակայն իռլանդական ազգայնականները կտրականապես դեմ էին պատերազմ գնալուն<ref>{{Cite book |last=Pennell |first=Catriona |url=https://archive.org/details/kingdomunitedpop0000penn |title=A Kingdom United: Popular Responses to the Outbreak of the First World War in Britain and Ireland |publisher=Oxford University Press |year=2012 |isbn=978-0-19-959058-2 |location=Oxford}}</ref>։ Երբ պատերազմը սկսվեց Իռլանդիան քաղաքական լուրջ ճգնաժամի մեջ էր, որը սկսվել էր 1912 թվականին և արդեն 1914 թվականին Իռլանդիան քաղաքացիական պատերազմի շեմին էր<ref name=autogenerated5>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|p=584}}</ref>։ Իռլանդացի ազգայնականները և մարքսիստները պայքարում էին Իռլանդիայի անկախության համար, որը հանգուցալուծումը եղավ 1916 թվականի [[Իռլանդական ապստամբություն (1916)|Իռլանդական ապստամբությունը]], որի ժամանակ Գերմանիան ուղարկեց 20.000 հրացան, որպեսզի լարի իրավիճակը Բրիտանիայում<ref name=autogenerated5 />։ Բրիտանիայի կառավարությունը Իռլանդիայում հայտարարեց [[ռազմական դրություն]], և երբ հեղափոխական մթնոլորտը սկսեց մարել Բրիտանիան մի քանի զիջումների գնաց ապստամբներին<ref>O'Halpin, Eunan, ''The Decline of the Union: British Government in Ireland, 1892–1920'', (Dublin, 1987)</ref>։

Մյուս ընդիմադիրները նրանք էին, ովքեր հրաժարվում էին կռվել իրենց կրոնական, սոցիալական համուզմունքների պատճառով։ Բրիտանիայում այսպես հրաժարվողների քանակը 16.000 էր<ref>{{harvnb|Lehmann|van der Veer|1999|p=62}}</ref>։ Նրանցից շատերը հրաժարվում էին և ռազմական գործողություններից և այլընտրանքային ծառայությունից<ref>Brock, Peter, ''These Strange Criminals: An Anthology of Prison Memoirs by Conscientious Objectors to Military Service from the Great War to the Cold War'', p. 14, Toronto: University of Toronto Press, 2004, ISBN 0-8020-8707-8</ref>։ Շատերին ձերբակալեցին և իրենց տարիներն անցկացրեցին մենավոր խցերում։ Պատերազմից հետո այս հրաժարվողներին ոչ մի տեղ աշխատանքի չէին վերցնում։

[[Բասմաչություն|Կենտրոնական Ասիայում ապստամբությունը]] սկսվեց, երբ Ռուսական կայսրությունը սկսեց մուսուլմաններին պարտադիր զորակոչել բանակ<ref>{{Cite web |title=Soviet Union – Uzbeks |url=http://www.country-data.com/cgi-bin/query/r-12499.html |accessdate=2013 թ․ մարտի 13 |publisher=Country-data.com}}</ref>։

1917 թվականի Ֆրանսիայի բանակի զինվորների դասալքության արդյունքում շատերը մահապատժի ենթարկվեցին, մնացածները ձերբակալվեցին։

[[Միլան]]ում, 1917 թվականի մայիսին [[բոլշևիկ]] հեղափոխականները կազմակերպեցին մի շարք ցույցեր հորդորելով փակել գործարանները և դադարեցնել հասարակական տրանսպորտի գործունեությունը<ref name="Seton_6">Seton-Watson, Christopher. 1967. ''Italy from Liberalism to Fascism: 1870 to 1925.'' London: Methuen & Co. Ltd. Pp. 471</ref>։ Իտալական բանակը տանկերով և գնդացիրներով մտավ [[Միլան]], որպեսզի ճնշի բոլշևիկներին և [[Անարխիզմ|անարխիստներին]], ովքեր մինչև մայիսի 23 կատաղի կռիվներից հետո միայն զիջեցին քաղաքը բանակին։ Մոտ 50 մարդ սպանվեց (ներառյալ երեք իտալացի զինվոր) և 800 մարդ ձերբակալվեց<ref name="Seton_6" />։

1917 թվականի սեպտեմբերին Ֆրանսիայում ռուսական զինվորները որոշեցին, որ ինչի պետք է ծառայեն ֆրանսիացիների համար և խռովություն կազմակերպեցին<ref>{{harvnb|Cockfield|1997|pp=171–237}}</ref>։ Ռուսաստանում հակապատերազմականները հորդորեցին զինվորներին ստեղծել իրենց հեղափոխական կոմիտեները, որոնք օգնեցին կազմակերպել [[Հոկտեմբերյան հեղափոխություն]]ը 1917 թվականին և որից հետո ընդունվեց Լենինը մշակած [[Դեկրետ խաղաղության մասին|Խաղաղության մասին դեկրետը]]։ Բոլշևիկները համաձայնվեցին [[Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիր|հաշտություն կնքել Գերմանիայի հետ]], չնայած Գերմանիայի առաջարկած ծանր պայմաններին։

1918 թվականի հոկտեմբերի վերջին Հյուսիսային [[Գերմանական կայսրություն|Գերմանիայում]] սկսվեց Գերմանական հեղափոխությունը։ Գերմանիայի ռազմածովային ուժերի նավաստիները հրաժարվեցին մասնակցել վերջին լայնածավալ ռազմական գործողություններին, քանի որ գտնում էին, որ պարտությունը անխուսափելի էր։ Նավաստիների ապստամբությունները [[Վիլհելմսհիվեն]]ում և [[Քիլ]]ում տարածվեց ամբողջ երկրով մի քանի օրում և արդյունք եղավ հանրապետության հռչակման 1918 թվականի նոյեմբերի 9-ին, իսկ Կայզեր [[Վիլհելմ II]]-ը հրաժարվեց գահից։

==== Զորահավաք ====
[[Պատկեր:Young men registering for military conscription, New York City, June 5, 1917.jpg|մինի|աջից|Երիտասարդ տղամարդիկ գրանցվում են զորահավաքին, [[Նյու Յորք]], հունիսի 5, 1917.]]
Զորահավաքներ կազմակերպվեցին Եվրոպայի շատ երկրներում։ Սակայն այն վիճահարույց էր բրիտանախոս երկրներում։ Այն հատկապես չէր ընդունվում փոքրամասնություն կազմող էթնիկ խմբերի կողմից, ինչպիսիք էին<ref>Alan J. Ward, "Lloyd George and the 1918 Irish conscription crisis." ''Historical Journal'' (1974) 17#1 pp: 107-129.</ref> ավստրալիացիները և ֆրանսիացի կաթոլիկները Կանադայում։ Կանադայում այս հարցը բերեց քաղաքական ճգնաժամի, քանի որ հալածվում էին Ֆրանկոֆիլները։ Այն քաղաքական անդունդ բացեց ֆրանսախոս կանադացիների, ովքեր գտնում էին, որ հավատարիմ են միայն Կանադային և ոչ թե Բրիտանական կայսրությանը, և անգլախոս կանադացիների, ովքեր իրենց պարտքն էին համարում ծառայել Բրիտանական կայսրությանը<ref>{{Cite web |date=2001 |title=The Conscription Crisis |url=http://www.cbc.ca/history/EPISCONTENTSE1EP12CH2PA3LE.html |publisher=CBC}}</ref>։

Բրիտանիայում զորակոչում էին բանակ ամեն առողջ տղամարդու, 10 միլիոնից տղամարդկանցից 6 միլիոնը զորակոչվեցին բանակ։ Նրանցից 750.000-ը զոհվեցին։ Զոհվածներից շատերը չամուսնացած երիտասարդներ էին։ 160.000 կին դարձավ այրի, մոտ 300.000 երեխա մնաց առանց հայր<ref>{{harvnb|Havighurst|1985|p=131}}</ref>։

== Ժառանգություն և հիշողություն ==
Պատերազմի արհավիրքների և հետևանքների գնահատման առաջին փորձերը եղան պատերազմի սկզբում, և այդ գործընթացը շարունակվեց պատերազմից հետ ավելի քան մեկ հարյուրամյակ։

=== Պատմագրություն ===
Պատմաբան Հիդեր Ջոնսը պնդում է, որ պատմագրությունը սկսել է ուսումնասիրել պատերազմի մշակութային ճյուղը վերջին տարիներին։ Գիտնականները նոր հարցեր են բարձրացրել ռազմական օկուպացիաների, քաղաքական ռադիկալիզմի և ռասականության վերաբերյալ։ Բացի այդ նոր հետազոտությունների արդյունքում վերանայվել են հինգ հիմնական տեսակետները, որոնք պատմաբանները վաղուց քննարկել են։ Դրանք են՝ Ինչու սկսվեց պատերազմը, ինչու Անտանտը հաղթեց, որտեղ է հրամանատարների սխալը, որը բերեց մեծ կորուստների, ինչպես են զինվորները դիմացել խրամատայն պատերազմի արհավիրքներին, ինչպես են քաղաքացիները վերաբերվել պատերազմական գործողություններին<ref>Heather Jones, "As the centenary approaches: the regeneration of First World War historiography." ''Historical Journal'' (2013) 56#3 pp: 857–878, esp. p. 858</ref>։

=== Հուշահամալիրներ ===
[[Պատկեր:Pagny le Chateau monument morts 002b.jpg|մինի|Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհված զինվորների տիպիկ հուշահամալիր]]
Քաղաքներում և գյուղերում կառուցվեցին հազարավոր հուշահամալիրներ։ Ճակատամարտերի վայրերին մոտ մասսայական գերեզմաններից զինվորների մասունքները տեղափոխվեցին հատուկ կառուցված գերեզմանատներ։ Այս գերեզմանատներից շատերում կառուցվել է կենտրոնական հուշարձան նվիրված անհայտ զինվորին։

1915 թվականի մայիսի 3-ին [[Իպրեի երկրորդ ճակատամարտ]]ում զոհվեց լեյտենանտ Ալեքսիս Հելմերը։ Նրա գերեզմանի վրա, նրա ընկեր [[Ջոն Մաքքրեյ|Ջոն Մակրեյը]], գրեց «Ֆլանդերի դաշտերում» հայտնի բանաստեղծությունը, որը նվիրեց Մեծ պատերազմում բոլոր զոհվածներին։ Բանաստեղծությունը հրատարակվել է 1915 թվականի դեկտեմբերի 8-ին և մինչև այժմ այն արտասանում են [[Հաշտության օր|Հիշատակի օրերին]]<ref>{{Cite web |title=John McCrae |url=http://www.histori.ca/minutes/minute.do?id=10200 |publisher=Historica}}</ref><ref>{{Cite web |author=Evans David |title=John McCrae |url=http://www.thecanadianencyclopedia.com/en/article/john-mccrae/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304072732/http://www.thecanadianencyclopedia.com/en/article/john-mccrae/ |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 28 |work=Canadian Encyclopedia}}</ref>։

[[Պատկեր:Ծիծեռնակաբերդ․ հոկտեմբեր 2010.JPG|մինի|Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր]]
1967 թվականին [[Երևան]]ում կառուցվեց [[Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր]]ը, հուշահամալիրի տարածքում է գտնվում նաև բացվեց փոքր ստորգետնյա թանգարան, որտեղ պահպանված են տեղեկություններ 1915 թվականի իրադարձությունների մասին։

Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը հսկայական միջոցները է ծախսել Առաջին համաշխարհային պատերազմի հարյուրամյա տոնախմբությունների համար։ Ղեկավարող մարմինը [[Կայսերական ռազմական թանգարան]]ն է<ref>{{Cite web |title=Commemoration website |url=http://www.1914.org |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140208062818/http://www.1914.org/ |archive-date=2014 թ․ փետրվարի 8 |accessdate=2014 թ․ փետրվարի 28 |publisher=1914.org}}</ref> 2014 թվականի օգոստոսի 3-ին, Ֆրանսիայի նախագահ [[Ֆրանսուա Օլանդ]]ը և Գերմանիայի նախագահ [[Յոախիմ Գաուկ]]ը միասին նշեցին պատերազմի բռնկման հարյուր ամյակը և առաջին քարը դրեցին նոր կառուցվող հուշահամալիրը, որը նվիրված էր զոհված ֆրանսիացի և գերմանացի զինվորներին<ref name="HartmannswillerkopfMemorial">{{Cite news |title=French, German Presidents Mark World War I Anniversary |url=http://www.francenews.net/index.php/sid/224398825/scat/e597bd109c960ae3/ht/French-German-Presidents-Mark-World-War-I-Anniversary |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141010181836/http://www.francenews.net/index.php/sid/224398825/scat/e597bd109c960ae3/ht/French-German-Presidents-Mark-World-War-I-Anniversary |archive-date=2014 թ․ հոկտեմբերի 10 |accessdate=2014 թ․ օգոստոսի 3 |publisher=France News.Net}}</ref>։

=== Մշակութային հիշողություն ===
Առաջին համաշխարհային պատերազմը մեծ ազդեցություն ունեցավ համաշխարհային մշակույթի վրա։ Այն բրիտանացիների համար ազդանշան էր, որ կայունությունը ավարտված է և դրանով վերջ էր դրվում [[Վիկտորյական դարաշրջան|Վիկտորյան ժամանակաշրջանին]]<ref>{{Citation |author=Mark David Sheftall |title=Altered Memories of the Great War: Divergent Narratives of Britain, Australia, New Zealand, and Canada |year=2010}}</ref>։ Պատմաբան Սամուել Հայնիսը բացատրեց.

{{քաղվածք|Անմեղ երիտասարդ մարդկանց սերունդը, Անգլիայի փառքի և պատվի համար գնացին պատերազմ, որպեսզի աշխարհը դառնա ավելի ժողովրդավարական։ Նրանք սպանվեցին հիմար մարտերում իրենց հիմար գեներալների սխալների պատճառով։ Նրանք ովքեր փրկվեցին ցնցված էին ու հիասթափված և հասկացան, որ իրենց իրական թշամիները գերմանացիները չէին, այլ տանը նստած ծերուկները, որոնք խաբել էին իրենց։ Նրանք հրաժարվեցին այն հասարակությունից, որը իրենց ուղարկեց պատերազմ և դարձան նոր մշակութային արժեքներ կրող սերունդ<ref name="Hynes1991" />։}}

Սա դարձավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ամենատարածված ընկալումը, և այս գաղափարը օգտագործվեց արվեստում, կինոյում բանաստեղծություններում և պատմվածքներում։ ''[[Արևմտյան ռազմաճակատում անփոփոխ է (ֆիլմ, 1930)|«Արևմտյան ճակատում անփոփոխ է»]]'', ''«[[Փառքի արահետներ]]»'' և ''«[[Թագավորը և երկիրը]]»'' ֆիլմերը այս գաղափարի կրողներն էին, մինչդեռ պատերազմի տարնիների ֆիլմերը, ինչպիսիք էին ''«Ընկերները»'', ''Ֆլանդերսի փոքրիկները'' և ''Զենքը ուսին'' ցույց էին տալիս պատերազմը դրական տեսանկյունից<ref name="Todman2005">{{Citation |last=Todman |first=Daniel |title=The Great War: myth and memory |pages=153–221 |year=2005 |publisher=Hambledon and London |isbn=978-1-85285-459-1}}</ref>։ Նույնը արվեստում էր, [[Պոլ Նեշ]]ը, [[Ջոն Նեշ (նկարիչ)|Ջոն Նեշը]], [[Կրիստոֆեր Նովինսոն]]ը և [[Հենրի Տոնքս]]ը իրենց նկարներում պատերազմը բնութագրում էին բացասական կողմերով, մինչդեռ պատերազմի տարիների արվեստում պատերազմը բնութագրվում էր դրական տեսանկյունից<ref name="Hynes1991">{{Citation |last=Hynes |first=Samuel Lynn |title=A war imagined: the First World War and English culture |pages=i–xii |year=1991 |publisher=Atheneum |isbn=978-0-689-12128-9}}</ref>։

<blockquote>Այս համոզմունքները լայնորեն չկիրառվեցին, քանի որ դրանք մեկնաբանում էին պատերազմական իրադարձությունները միայն մեկ տեսանկյունից։ Պատերազմը ուներ ավելի բարդ և բազմակողմանի բացատրություն։ Վերջին տարիներին պատմաբանները պնդում են, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի բոլոր բնութագրիչները չեն բացահայտվել։ Նրանք նշում են, որ չնայած պատերազմը կործանիչ է եղել, սակայն նրա սոցիալական և աշխարհագրական տարածումը սահմանափակ է եղել։ Պատերազմը այժմ չի դիտվում որպես աննպատակ, այլ այն դիտվում էր, որպես կռիվ ագրեսիվ միլիտարիզմի դեմ լիբերալ դեմոկրատիայի հասնելու համար։ </blockquote>

Թեև այս հայացքները արդեն վերածվել են առասպելների<ref name="Hynes1991" /><ref name="Fussell2000">{{Citation |last=Fussell |first=Paul |title=The Great War and modern memory |pages=1–78 |year=2000 |url=https://books.google.am/?id=D9iNQYfeKdwC |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-513332-5 |accessdate=2010 թ․ մայիսի 18}}</ref>, նրանք ընդհանուր են<ref name="Todman2005" />։ Ժամանակի ազդեցության տակ դինամիկ փոփոխություն կրեցին, 1950-ական թվականներին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո աճեց աննպատակ պատերազմի գաղափարը<ref name="Todman2005" />։ Հայասքներից մեծամասնությունը մնացին որոշ լրացումներով, մնացածը հեռացվեցին<ref name="Todman2005" />։

=== Սոցիալական տրավմա ===
Սոցիալական տրավման եղել է պատմաբանների քննարկման առարկան երկար տարիներ<ref name="todmanxi-xv" />։

[[Հիասքանչ դարաշրջան]]ի [[օպտիմիզմ|լավատեսություն]]ը վերացավ և նրանք ովքեր կռվել են պատերազմում համարվեցին [[Կորուսյալ սերունդ|կորսված սերունդ]]<ref>{{harvnb|Roden}}</ref>։ Երկար տարիներ մարդիկ սգում էին մեռածների և անհետ կորածների համար<ref>{{harvnb|Wohl|1979}}</ref>։ Շատ զինվորներ վերադառնում էին հոգեկան տրավմայով և [[հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարում]]ներով<ref>{{harvnb|Tucker|Roberts|2005|pp=108–1086}}</ref>։ Չնայած շատ զինվորներ չէին կիսվում իրենց պատերազմական կյանքի մասին կամ քիչ ժամանակ էին անցկացրել ռազմաճակատում, սակայն նրանց մոտ կարող էր նույնպես ի հայտ գալ սթրեսային խանգարումներ<ref name="todmanxi-xv">Todman, D. ''The Great War, Myth and Memory'', p. xi–xv.</ref>։

=== Դժգոհությունը Գերմանիայում ===
Պատերազմի արդյունքներից դժգոհությունը Գերմանիայում հող հանդիսացան [[Նացիզմ]]ի և [[Ֆաշիզմ]]ի բարգավաճման։ Նացիստները գտնում էին, որ պատերազմում իրենք չէին պարտվել, զինադադարը կնքվել էր թիկունքից իրենց դավաճանած հրեաների և կոմունիստների պատճառով։ Այս տեսակետը մեծ ժողովրդականություն էր վայելում։ Այս հայածքները ավելի ցայտուն էին հատկապես այն տարածքներում, որոնք ամենաշատն էին տուժել պատերազմից։ [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ը կարողացավ ձեռք բերել մեծ ժողովրդականություն՝ քննադատելով Վերսալի պայմանագրի վիճահարույց դրույթները<ref>{{Citation |last=Kitchen |first=Martin |title=The Ending of World War One, and the Legacy of Peace |url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/war_end_01.shtml |publisher=BBC}}</ref>։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը մասնակիորեն դարձավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի շարունակությունը, քանի որ գերմանացիները ձգտում էին վերականգնել արդարությունը և ձեռք բերել այն ինչը անհնար եղավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ<ref>{{Citation |author1=<Please add first missing authors to populate metadata.> |title=World War II |work=Britannica Online Encyclopedia |url=http://www.britannica.com/eb/article-9110199/World-War-II |url-status=live |publisher=[[Encyclopædia Britannica, Inc.]] |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 12 |archivedate=2008 թ․ հուլիսի 4 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080704030736/http://www.britannica.com/eb/article-9110199/World-War-II}}</ref><ref>{{Citation |last=Baker |first=Kevin |title=Stabbed in the Back! The past and future of a right-wing myth |date=2006 թ․ հունիս |periodical=Harper's Magazine |url=http://www.harpers.org/StabbedInTheBack.html |url-status=dead |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 28 |archivedate=2006 թ․ հուլիսի 15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060715174503/http://www.harpers.org/StabbedInTheBack.html}}</ref><ref>{{harvnb|Chickering|2004}}</ref>։

=== Տնտեսական հետևանքներ ===
{{Հիմնական|Առաջին համաշխարհային պատերազմի տնտեսական պատմություն}}
[[Պատկեր:The Girl Behind the Gun 1915.jpg|մինի|Կին աշխատողների ցուցանակ, 1915 թվական:]]

Պատերազմի ամենամեծ հետևանքը եղավ ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի ազդեցության մեծացումը ամբողջ աշխարհում։ Իրենց նոր ներուժը օգտագործելու համար ստեղծվեցին նոր նախարարություններ։ Մտցվեցին նոր հարկեր, ընդունվեցին նոր օրենքներ, որպեսզի պահպանեն իրենց ռազմական ներուժը, դրանցից շատերը գործում են մինչև օրս։ Եվ հակառակը, որոշ վաղեմի մեծ տերություններ ինչպիսիք են Ավստրո-Հուգարիան և Գերմանիան, կորցրին իրենց ազդեցությունը։

[[Համախառն ներքին արդյունք]]ը աճեց դաշնակից երեք երկրներում (Բրիտանիա, Իտալիա և ԱՄՆ) (ՀԱԱ), բայց նվազեց Ֆրանսիայում, Ռուսաստանում, չեզոք Նիդերլանդներում և Կենտրոնական ուժերի մոտ։ Ավստրիայում, Ռուսաստանում, Ֆրանսիայում և Օսմանյան կայսրությունում ՀԱԱ-ն նվազեց 30-40%-ով։ Ավստրիայում, օրինակ, խոզերի մեծ մասը մորթվեցին, և պատերազմի վերջում մսի ճգնաժամ էր։ Բոլոր երկրներում ՀԱԱ-ի կառավարության մասը աճեց՝ Ֆրանսիայում և Գերմանիայում՝ հասնելով 50%-ի։

Մակրո և միկրո ցուցանիշները փոփոխվեցին պատերազմից հետո։ Ընտանիքները փոփոխվեցին մեծ քանակությամբ տղամարդկանց հեռանալուց հետո։ Հիմնական կերակրողի մահից կամ վիրավորվելուց հետո կանայք էին դառնում ընտանիքի հիմնական աշխատուժը։ Միևնույն ժամանակ արդյունաբերության մեջ պատերազմ մեկնած աշխատողներին պետք է փոխարինեին նոր աշխատողներ։ Սա նպաստեց հետագայում [[կանանց ընտրական իրավունք]] տրամադրելուն<ref>{{Cite book |last=Noakes |first=Lucy |title=Women in the British Army: War and the Gentle Sex, 1907–1948 |publisher=Routledge |year=2006 |isbn=0-415-39056-7 |location=Abingdon, England |page=48}}</ref>։

Առաջին համաշխարհային պատերազմը ավելի խորացրեց սեռական անհավասարակշռությունը։ Տնտեսապես շահավետ ամուսնություն փնտրող կանանց թիվը արագ աճեց։ Բացի այդ տնտեսական անկումը բերեց գործազրկության աճին։ Պատերազմը մեծացրեց կանանց զբաղվածությունը, սակայն պատերազմից վերադարձած տղամարդիկ հիմնականում մնում էին գործազուրկ։

Բրիտանիայում 1918 թվականի սկզբներին մտցվեց սնունդ ձեռք բերելու սահմանափակումներ։ 1914-1918 թվականներին արհմիությունների անդամների թիվը կրկնապատկվեց՝ չորս միլիոնից դառնալով ութ միլիոն։

Բրիտանիան հանձնարարեց իր գաղութներին օգնել երկրին ռազմամթերքով պատերազմի ժամանակ։ Շատ երկրաբաններ ուղարկվեցին Աֆրիկայի գաղութներ՝ որոնելու նոր բնական պաշարների և նավթ։ Երկրաբան Կիտստոնը շատ կարևոր հայտնագործություններ արեց. նա Գանայում հայտնաբերեց [[մանգան]]ի հանքավայրեր, որը օգտագործվում էր ռազմական արդյունաբերության մեջ<ref>{{harvnb|Green|1938|pp=CXXVI}}</ref>։

Վերսալի պայմանագրի 231-րդ հոդվածով Գերմանիան համաձայնել էր վճարել դաշնակից երկրներին և նրանց հետ կապված կառավարություններին բոլոր կորստների և ավերածությունների համար<ref>[[s: Treaty of Versailles/Part VIII|Վերսալի պայմանագիր, հոդված 231]]</ref>։ 1921 թվականին ընդհանուր ռազմատուգանքը կազմեց 132 միլիարդ ոսկե մարկ։ Սակայն դաշնակիցները գիտեին, որ Գերմանիան չի կարողանա վճարել այդքան գումար։ Ընդհանուր գումարը բաժանվեց երեք մասի, որոնց հիմնական նպատակն էր մոլորեցնել ժողովրդին և տպավորություն ստեղծել, թե պարտքը ամբողջովին մարված է<ref name=Marks237>Marks, p. 237</ref>։ Այսպիսով՝ Գերմանիայի վճարունակությունը գնահատվեց 50 միլիարդ ոսկե մարկ (12,5 միլիարդ դոլար), որը պետք է վճարվեր, իսկ մնացած մասը Գերմանիան ժամանակի ընթացքում պետք է վճարեր մաս-մաս<ref name=Marks237 />։

Գումարը կարող էր վճարվել ինչպես դրամական միջոցներով, այնպես էլ հումքի տեսքով (ածուխ, փայտ, հանքանյութեր և այլն)։ Բացի այդ Գերմանիան կարող էր պարտքը մարել որոշ ավերված շինությունների վերականգման միջոցով, որպես օրինակ Լուվանի գրադարանի վերանորոգումը<ref>Marks, pp.&nbsp;223–234</ref>։ 1929 թվականին սկսվեց [[Մեծ Ճգնաժամ]]՝ հանգեցնելով քաղաքական ճգնաժամի ամբողջ աշխարհում<ref>''World War One: A Short History'' By Norman Stone</ref>։ 1932 թվականին Գերմանիայի կողմից ռազմատուգանքի վճարումը կանգնեցվեց միջազգային կազմակերպությունների միջնորդությամբ և այդ պահի դրությամբ Գերմանիան վճարել էր ընդամենը 20,598 միլիարդ ոսկե մարկին համարժեք տուգանք<ref>Marks, p. 233</ref>։ [[Ադոլֆ Հիտլեր]]ի իշխանության գալուց հետո բոլոր պարտքերը, որոնք վերցրել էր Գերմանիան 1920-ական թվականներին և 1930-ական թվականների սկզբին, չեղյալ հայտարարվեցին։ [[Դեյվիդ Անդելման]]ը նշեց, որ պարտքից հրաժարումը չի նշանակում հրաժարում պայմանագրից. պայմանագիրը և պարտքը դեռևս գործում են։ Այսպիսով՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Գերմանիան համաձայնեց մարել բոլոր պարտքերը, և վերջին մարումը կատարեց 2010 թվականի հոկտեմբերի 3-ին<ref>{{Cite news |last1=Suddath |first1=Claire |date=2010 թ․ հոկտեմբերի 4 |title=Why Did World War I Just End? |url=http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2023140,00.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130817090503/http://www.time.com/time/world/article/0,8599,2023140,00.html |archive-date=2013 թ․ օգոստոսի 17 |accessdate=2013 թ․ հուլիսի 1 |work=[[Թայմ (ամսագիր)|Թայմ]]}}</ref>։
{{clear}}

== Հայերի մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին ==
{{Հիմնական|Հայերի մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին}}
{{Հիմնական|Հայաստանն Առաջին համաշխարհային պատերազմում}}
1914 թվականի օգոստոսի 1-ին բռնկված համաշխարհային պատերազմը հայ ժողովրդի մեջ որոշակի հույսեր արթնացրեց՝ ռուսական զենքի օգնությամբ ազատագրելու Արևմտյան Հայաստանը թուրքական լծից և վերականգնելու պետականությունը։ Հայ հասարակական-քաղաքական շրջաններն ու ազգային կուսակցությունները պատերազմը հայտարարեցին արդարացի և իրենց անվերապահ աջակցությունը հայտնեցին Անտանտի քաղաքականությանը։ Դրան շատ բանով նպաստեց Ռուսաստանի պաշտոնական շրջանակների՝ պատերազմի մեջ մտնելու գլխավոր նպատակ Արևելքի քրիստոնյաների «ազատագրումը» ազդարարելը<ref>Մ. ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, պատմական գիտությունների դոկտոր։ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ԵՎ ՀԱՅԵՐԸ, «Հայ զինվոր», #23 (1041) 19.06.2014 – 25.06.2014:</ref>։

1918 թվականի մայիսի 28-ին Հայաստանի առաջին հանրապետության հռչակումից հետո մինչև համաշխարհային պատերազմի վերջը հայ ժողվուորդը պատերազմին մասնակցել է որպես պետականություն ունեցող ազգ և շարունակել է մնալ Անտանտի պետությունների դաշնակիցը։

<!-- == Տես նաև ==
* [[Պատերազմների ցանկ]]
* [[Առաջին համաշխարհային պատերազմի թեմաների ցանկ]]
* [[Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակագրություն]]
* [[Առաջին համաշխարհային պատերազմի կորուստներ]] -->

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանտուփ|2}}
<!-- <div class="references" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
{{ծանցանկ|2}}
</div> -->

== Գրականություն ==
{{Refbegin|2|30em}}
* {{Cite book |author=American Battle Monuments Commission |url=http://www.secstate.wa.gov/history/ww1/maps.aspx |title=American Armies and Battlefields in Europe: A History, Guide, and Reference Book |publisher=US Government Printing Office |year=1938 |oclc=59803706}}
* {{Cite book |url=http://www.secstate.wa.gov/history/publications_detail.aspx?p=28 |title=Army Art of World War I |publisher=United States Army Center of Military History: Smithsonian Institution, National Museum of American History |year=1993 |oclc=28608539}}
* {{Cite book |last=Ayers |first=Leonard Porter |url={{google books |plainurl=y |id=OCLC01187647 |page=1111}} |title=The War with Germany: A Statistical Summary |publisher=Government Printing Office |year=1919}}
* {{Cite book |last=Bade |first=Klaus J. |url=https://archive.org/details/migrationineurop0000bade |title=Migration in European History |last2=Brown |first2=Allison (tr.) |publisher=Blackwell |year=2003 |isbn=978-0-631-18939-8 |series=The making of Europe |location=Oxford |oclc=52695573}} (translated from the German)
* {{Cite book |last=Balakian |first=Peter |url=https://archive.org/details/burningtigris00pete |title=The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response |publisher=HarperCollins |year=2003 |isbn=978-0-06-019840-4 |location=New York |oclc=56822108}}
* {{Cite book |last=Ball |first=Alan M. |title=And Now My Soul Is Hardened: Abandoned Children in Soviet Russia, 1918–1930 |publisher=University of California Press |year=1996 |isbn=978-0-520-20694-6 |location=Berkeley}}, reviewed in {{Cite journal |last=Hegarty |first=Thomas J. |date=March–June 1998 |title=And Now My Soul Is Hardened: Abandoned Children in Soviet Russia, 1918–1930 |url=http://www.highbeam.com/doc/1P3-38678108.html |url-status=dead |journal=Canadian Slavonic Papers |archive-url=https://web.archive.org/web/20130509223328/http://www.highbeam.com/doc/1P3-38678108.html |archive-date=2013 թ․ մայիսի 9 |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 21}} (via Highbeam.com)
* {{Cite book |last=Bass |first=Gary Jonathan |title=Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals |publisher=Princeton University Press |year=2002 |isbn=978-0-691-09278-2 |location=Princeton, New Jersey |pages=424pp |oclc=248021790}}
* {{Cite book |last=Blair |first=Dale |title=No Quarter: Unlawful Killing and Surrender in the Australian War Experience, 1915–1918 |publisher=Ginninderra Press |year=2005 |isbn=978-1-74027-291-9 |location=Charnwood, Australia |oclc=62514621}}
* Bond, Brian.  "The First World War" in C.L. Mowat, ed. ''The New Cambridge Modern History: Vol. XII: The Shifting Balance of World Forces 1898–1945'' (2nd ed. 1968) [https://archive.org/stream/iB_CMH/12#page/n3/mode/1up online] pp.&nbsp;171–208. scholarly summary.
* {{Cite book |last=Brands |first=Henry William |url=https://archive.org/details/trlastromantic00bran |title=T.R.: The Last Romantic |publisher=Basic Books |year=1997 |isbn=978-0-465-06958-3 |location=New York |oclc=36954615}}
* {{Cite book |last=Braybon |first=Gail |url={{google books |plainurl=y |id=hFqZcQmlOBsC |page=8}} |title=Evidence, History, and the Great War: Historians and the Impact of 1914–18 |date=2004 |publisher=Berghahn Books |isbn=978-1-57181-801-0 |page=8}}
* {{Cite book |last1=Brown |first1=Judith M. |url=https://archive.org/details/modernindiaorigi0000brow |title=Modern India: The Origins of an Asian Democracy |publisher=Oxford University Press |year=1994 |isbn=978-0-19-873113-9 |location=Oxford and New York}}
* {{Cite book |last=Chickering |first=Rodger |url=https://archive.org/details/imperialgermanyg0000chic |title=Imperial Germany and the Great War, 1914–1918 |publisher=Cambridge University Press |year=2004 |isbn=978-0-521-83908-2 |location=Cambridge |oclc=55523473}}
* {{Cite book |last=Clark |first=Charles Upson |url=http://depts.washington.edu/cartah/text_archive/clark/meta_pag.shtml |title=Bessarabia, Russia and Roumania on the Black Sea |publisher=Dodd, Mead |year=1927 |location=New York |oclc=150789848 |access-date=2015 թ․ օգոստոսի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191008231407/http://depts.washington.edu/cartah/text_archive/clark/meta_pag.shtml |archive-date=2019 թ․ հոկտեմբերի 8 |url-status=dead}}
* {{Cite book |last=Clark |first=Christopher |url=https://books.google.am/books?id=TE0iZ4U2ZvUC&pg=PP1 |title=The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 |publisher=HarperCollins |year=2013 |isbn=978-0-06-219922-5}}
* {{Cite book |last=Clark |first=Christopher |url=https://archive.org/details/isbn_9780061146657 |title=The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 |publisher=Harper Books |year=2014 |isbn=978-0-06-114666-4 |location=New York}}
* {{Cite book |last=Cockfield |first=Jamie H. |title=With snow on their boots : The tragic odyssey of the Russian Expeditionary Force in France during World War I |publisher=Palgrave Macmillan |year=1997 |isbn=978-0-312-22082-2}}
* {{Cite book |last=Conlon |first=Joseph M. |url=http://entomology.montana.edu/historybug/TYPHUS-Conlon.pdf |title=The historical impact of epidemic typhus |publisher=Montana State University |format=PDF |url-status=dead |accessdate=2009 թ․ ապրիլի 21 |archivedate=2010 թ․ հունիսի 11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100611213940/http://entomology.montana.edu/historybug/TYPHUS-Conlon.pdf}}
* {{Cite journal |last=Cook |first=Tim |year=2006 |title=The politics of surrender: Canadian soldiers and the killing of prisoners in the First World War |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-military-history_2006-07_70_3/page/637 |journal=The Journal of Military History |volume=70 |issue=3 |pages=637–665 |doi=10.1353/jmh.2006.0158}}
* {{Cite book |last=Cross |first=Wilbur L. |title=Zeppelins of World War I |publisher=Paragon Press |year=1991 |isbn=978-1-55778-382-0 |location=New York |oclc=22860189}}
* {{Cite book |last=Crowe |first=David |url={{google books |plainurl=y |id=ONDZngEACAAJ}} |title=The Essentials of European History: 1914 to 1935, World War I and Europe in crisis |publisher=Research and Education Association |year=2001 |isbn=978-0-87891-710-5}}
* {{Cite book |last=DiNardo |first=Richard |title=Invasion: The Conquest of Serbia, 1915 |url=https://archive.org/details/invasionconquest0000dina |publisher=Praeger |year=2015 |isbn=978-1-4408-0092-4 |location=Santa Barbara, California}}
* {{Cite book |last=Djokić |first=Dejan |title=Yugoslavism : histories of a failed idea, 1918–1992 |publisher=Hurst |year=2003 |location=London |oclc=51093251}}
* {{Cite book |last=Doughty |first=Robert A. |url={{google books |plainurl=y |id=vZRmHkdGk44C}} |title=Pyrrhic victory: French strategy and operations in the Great War |publisher=Harvard University Press |year=2005 |isbn=978-0-674-01880-8}}
* {{Cite book |last=Duffy |first=Michael |url=http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm |title=Somme |publisher=First World War.com |year=2006 |isbn=978-0-297-84689-5 |accessdate=2007 թ․ փետրվարի 25}}
* {{Cite book |last=Dupuy |first=R. Ernest and Trevor N. |url=https://archive.org/details/harperencycloped0000dupu |title=The Harper's Encyclopedia of Military History, 4th Edition |publisher=Harper Collins Publishers |year=1993 |isbn=978-0-06-270056-8}}
* ''Encyclopædia Britannica'' (12th ed. 1922) comprises the 11th edition plus three new volumes 30-31-32 that cover events since 1911 with thorough coverage of the war as well as every country and colony. partly online and list of article titles
** {{Cite book |url={{google books |plainurl=y |id=CMYUAAAAQAAJ}} |title=Abbe to English History (online free)}}
* {{Cite book |last=Evans |first=David |url=https://archive.org/details/firstworldwar0000evan |title=The First World War |publisher=Hodder Arnold |year=2004 |isbn=978-0-340-88489-8 |series=Teach yourself |location=London |oclc=224332259}}
* {{Cite book |last=Evans |first=Leslie |url=http://www.international.ucla.edu/article.asp?parentid=24920 |title=Future of Iraq, Israel-Palestine Conflict, and Central Asia Weighed at International Conference |date=2005 |publisher=UCLA International Institute |url-status=dead |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 30 |archivedate=2008 թ․ մայիսի 24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080524084407/http://www.international.ucla.edu/article.asp?parentid=24920}}
* {{Cite book |last=Falls |first=Cyril Bentham |title=The First World War |publisher=Longmans |year=1960 |isbn=978-1-84342-272-3 |location=London |oclc=460327352}}
* {{Cite book |last=Farwell |first=Byron |url=https://archive.org/details/greatwarinafrica00unse |title=The Great War in Africa, 1914–1918 |publisher=W.W. Norton |year=1989 |isbn=978-0-393-30564-7}}
* {{Cite book |last=Ferguson |first=Niall |url=https://archive.org/details/pityofwarexplain00ferg |title=The Pity of War |publisher=Basic Books |year=1999 |isbn=978-0-465-05711-5 |location=New York |pages=563pp |oclc=41124439}}
* {{Cite book |last=Ferguson |first=Niall |url=https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial |title=The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West |publisher=Penguin Press |year=2006 |isbn=978-1-59420-100-4 |location=New York}}
* {{Cite news |last=Fortescue |first=Granville Roland |date=1915 թ․ հոկտեմբերի 28 |title=London in Gloom over Gallipoli; Captain Fortescue in Book and Ashmead-Bartlett in Lecture Declare Campaign Lost |url=https://www.nytimes.com/1915/10/28/archives/london-in-gloom-over-gallipoli-captain-fortescue-in-book-and.html |work=New York Times}}
* {{Cite book |last=Fromkin |first=David |url=https://archive.org/details/peacetoendallpea0000from |title=A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East |publisher=Henry Holt and Co |year=1989 |isbn=978-0-8050-0857-9 |location=New York}}
* {{Cite book |last=Fromkin |first=David |url=https://archive.org/details/europeslastsumm00from |title=Europe's Last Summer: Who Started the Great War in 1914? |publisher=Alfred A. Knopf |year=2004 |isbn=978-0-375-41156-4 |location=New York |oclc=53937943}}
* {{Cite book |last=Gelvin |first=James L. |url=https://archive.org/details/israelpalestinec0000gelv |title=The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War |publisher=Cambridge University Press |year=2005 |isbn=978-0-521-85289-0 |location=Cambridge |oclc=59879560}}
* {{Cite book |last=Grant |first=R.G. |url=https://archive.org/details/battlevisualjour0000gran_n9g7 |title=Battle: A Visual Journey Through 5,000 Years of Combat |publisher=DK Publishing |year=2005 |isbn=978-0-7566-5578-5}}
* {{Cite book |last=Gray |first=Randal |url=https://archive.org/details/chronicleoffirst0002gray |title=Chronicle of the First World War |last2=Argyle |first2=Christopher |publisher=Facts on File |year=1990 |isbn=978-0-8160-2595-4 |location=New York |oclc=19398100}}
* {{Cite book |last=Gilbert |first=Martin |url=https://archive.org/details/firstworldwar0000gilb |title=First World War |publisher=Stoddart Publishing |year=1994 |isbn=978-0-7737-2848-6}}
* {{Cite book |last=Gilbert |first=Martin |title=The First World War: A Complete History |publisher=Owl Books |year=2004 |isbn=978-0-8050-7617-2 |location=Clearwater, Florida |page=306 |oclc=34792651}}
* {{Cite book |last=Goodspeed |first=Donald James |title=The German Wars 1914–1945 |publisher=Random House; Bonanza |year=1985 |isbn=978-0-517-46790-9 |place=New York}}
* {{Cite book |last=Gray |first=Randal |url=https://archive.org/details/kaiserschlacht190000gray_q0e7 |title=Kaiserschlacht 1918: the final German offensive |publisher=Osprey |year=1991 |isbn=978-1-85532-157-1}}
* {{Cite journal |last=Green |first=John Frederick Norman |year=1938 |title=Obituary: Albert Ernest Kitson |journal=Geological Society Quarterly Journal |volume=94}}
* {{Cite book |last=Halpern |first=Paul G. |url=https://archive.org/details/navalhistoryofwo0000paul |title=A Naval History of World War I |publisher=Routledge |year=1995 |isbn=978-1-85728-498-0 |location=New York |oclc=60281302}}
* {{Cite book |last=Harris |first=J.P. |url=https://archive.org/details/douglashaigfirst0000harr |title=Douglas Haig and the First World War |publisher=CUP |year=2008 |isbn=978-0-521-89802-7 |edition=2009 |location=Cambridge}}
* {{Cite book |last=Hartcup |first=Guy |title=The War of Invention; Scientific Developments, 1914–18 |publisher=Brassey's Defence Publishers |year=1988 |isbn=978-0-08-033591-9}}
* {{Cite book |last=Havighurst |first=Alfred F. |url=https://archive.org/details/pedeirkaineymab00unkngoog |title=Britain in transition: the twentieth century |publisher=University of Chicago Press |year=1985 |isbn=978-0-226-31971-1 |edition=4}}
* {{Cite book |last=Heller |first=Charles E. |url=http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/Heller/HELLER.asp |title=Chemical warfare in World War I : the American experience, 1917–1918 |publisher=Combat Studies Institute |year=1984 |location=Fort Leavenworth, Kansas |oclc=123244486 |url-status=dead |archivedate=2007 թ․ հուլիսի 4 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070704205655/http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/Heller/HELLER.asp}}
* {{Cite book |last=Heyman |first=Neil M. |url=https://archive.org/details/worldwari00heym |title=World War I |publisher=Greenwood Press |year=1997 |isbn=978-0-313-29880-6 |series=Guides to historic events of the twentieth century |location=Westport, Connecticut |oclc=36292837}}
* {{Cite book |last=Hickey |first=Michael |title=The Mediterranean Front 1914–1923 |publisher=Routledge |year=2003 |isbn=978-0-415-96844-7 |series=The First World War |volume=4 |location=New York |pages=60–65 |oclc=52375688}}
* {{Cite book |last=Hinterhoff |first=Eugene |title=The Campaign in Armenia |work=Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I |publisher=Marshall Cavendish |year=1984 |isbn=978-0-86307-181-2 |editor-last=Young |editor-first=Peter |volume=ii |location=New York}}
* Hirschfeld, Gerhard et al. eds. ''Brill's Encyclopedia of the First World War'' (2012), 1105pp
* {{Cite journal |last=Holmes |first=T.M. |date=2014 թ․ ապրիլ |title=Absolute Numbers: The Schlieffen Plan as a Critique of German Strategy in 1914 |journal=War in History |volume=XXI |issue=2 |pages=194, 211 |issn=1477-0385}}
* {{Cite book |last=Hooker |first=Richard |url=http://www.wsu.edu/~dee/OTTOMAN/OTTOMAN1.HTM |title=The Ottomans |publisher=Washington State University |year=1996 |url-status=dead |archivedate=1999 թ․ հոկտեմբերի 8 |archiveurl=https://web.archive.org/web/19991008042702/http://www.wsu.edu/~dee/OTTOMAN/OTTOMAN1.HTM}}
* {{Cite book |last1=Horne |first1=John |url=https://archive.org/details/germanatrocities00horn |title=German Atrocities, 1914: A History of Denial |last2=Kramer |first2=Alan |publisher=Yale University Press |year=2001 |oclc=47181922}}
* {{Cite book |last=Hovannisian |first=Richard G. |url=https://archive.org/details/armeniaonroadtoi00hova |title=Armenia on the Road to Independence, 1918 |publisher=University of California Press |year=1967 |isbn=978-0-520-00574-7 |location=Berkeley |authorlink=Ռիչարդ Հովհաննիսյան}}
* {{Cite book |last=Hull |first=Isabel Virginia |url=https://archive.org/details/absolutedestruct00hull |title=Absolute destruction: military culture and the practices of war in Imperial Germany |publisher=Cornell University Press |year=2006 |isbn=978-0-8014-7293-0}}
* {{Cite book |last=Humphries |first=Mark Osborne |title=Vimy Ridge: A Canadian Reassessment |publisher=Wilfrid Laurier University Press |year=2007 |isbn=978-0-88920-508-6 |editor-last=Hayes |editor-first=Geoffrey |location=Waterloo |pages=65–85 |chapter="Old Wine in New Bottles": A Comparison of British and Canadian Preparations for the Battle of Arras |editor2-last=Iarocci |editor2-first=Andrew |editor3-last=Bechthold |editor3-first=Mike |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=Pf5y7sehRwAC |page=66}}}}
* {{Cite book |last=Inglis |first=David |url=http://summit.sfu.ca/system/files/iritems1/6687/b17448906.pdf |title=Vimy Ridge: 1917–1992, A Canadian Myth over Seventy Five Years |publisher=Simon Fraser University |year=1995 |location=Burnaby |format=PDF |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180916183818/http://summit.sfu.ca/system/files/iritems1/6687/b17448906.pdf |archive-date=2018 թ․ սեպտեմբերի 16 |url-status=dead}}
* {{Cite book |last1=Isaac |first1=Jad |url=http://www.oranim.ac.il/courses/meast/water/Roots+of+the+Water+Conflict+in+the+Middle+East.htm |title=Roots of the Water Conflict in the Middle East |last2=Hosh |first2=Leonardo |date=7–9 May 1992 |location=University of Waterloo |url-status=dead |archivedate=2006 թ․ սեպտեմբերի 28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060928053605/http://www.oranim.ac.il/courses/meast/water/Roots%20of%20the%20Water%20Conflict%20in%20the%20Middle%20East.htm}}
* {{Cite book |last=Jenkins |first=Burris A. |title=Facing the Hindenburg Line |publisher=BiblioBazaar |year=2009 |isbn=978-1-110-81238-7}}
* {{Cite book |last=Johnson |first=James Edgar |url=https://archive.org/details/fullcirclestoryo0000john |title=Full Circle: The Story of Air Fighting |publisher=Cassell |year=2001 |isbn=978-0-304-35860-1 |location=London |oclc=45991828}}
* {{Cite book |last=Jones |first=Howard |url=https://archive.org/details/crucibleofpower00jone |title=Crucible of Power: A History of US Foreign Relations Since 1897 |publisher=Scholarly Resources Books |year=2001 |isbn=978-0-8420-2918-6 |location=Wilmington, Delaware |oclc=46640675}}
* {{Cite journal |last=Kaplan |first=Robert D. |date=1993 թ․ փետրվար |title=Syria: Identity Crisis |url=https://www.theatlantic.com/doc/199302/kaplan |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 30 |periodical=The Atlantic}}
* {{Cite book |last=Karp |first=Walter |title=The Politics of War |year=1979 |isbn=978-0-06-012265-2 |edition=1st |oclc=4593327}}, Wilson's manoeuvring US into war
* {{Cite book |last=Keegan |first=John |url=https://archive.org/details/firstworldwar0000keeg_u3g1 |title=The First World War |publisher=Hutchinson |year=1998 |isbn=978-0-09-180178-6}}, general military history
* {{Cite book |last=Keene |first=Jennifer D |url=https://archive.org/details/worldwari00libg |title=World War I |publisher=Greenwood Press |year=2006 |isbn=978-0-313-33181-7 |series=Daily Life Through History Series |location=Westport, Connecticut |page=[https://archive.org/details/worldwari00libg/page/5 5] |oclc=70883191}}
* {{Cite journal |last=Kernek |first=Sterling |date=1970 թ․ դեկտեմբեր |title=The British Government's Reactions to President Wilson's 'Peace' Note of December 1916 |url=https://archive.org/details/sim_historical-journal_1970-12_13_4/page/721 |journal=The Historical Journal |volume=13 |issue=4 |pages=721–766 |doi=10.1017/S0018246X00009481 |jstor=2637713}}
* {{Cite book |last=Kitchen |first=Martin |url=https://archive.org/details/europebetweenwar0000kitc_w7s7 |title=Europe Between the Wars |publisher=Longman |year=2000 |isbn=978-0-582-41869-1 |location=New York |oclc=247285240 |origyear=1980}}
* {{Cite book |url=http://www.nap.edu/books/0309095042/html/7.html |title=The Threat of Pandemic Influenza: Are We Ready? Workshop Summary |publisher=National Academies Press |year=2005 |isbn=978-0-309-09504-4 |editor-last=Knobler |editor-first=Stacey L |location=Washington DC |oclc=57422232 |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080830021626/http://www.nap.edu/books/0309095042/html/7.html |archive-date=2008 թ․ օգոստոսի 30 |url-status=dead}}
* {{Cite book |last=Kurlander |first=Eric |url=http://www.h-net.org/reviews/showrev.cgi?path=101921145898314 |title=Steffen Bruendel. Volksgemeinschaft oder Volksstaat: Die "Ideen von 1914" und die Neuordnung Deutschlands im Ersten Weltkrieg |publisher=H-net |year=2006 |format=Book review |archive-url=https://web.archive.org/web/20070610212755/http://www.h-net.org/reviews/showrev.cgi?path=101921145898314 |archive-date=2007 թ․ հունիսի 10 |url-status=dead |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 17}}
* Larsen, Daniel. "Intelligence in the First World War: The state of the field." ''Intelligence and National Security'' 29.2 (2014): 282-302.
* {{Cite book |title=Nation and religion: perspectives on Europe and Asia |publisher=Princeton University Press |year=1999 |isbn=978-0-691-01232-2 |editor1-last=Lehmann |editor1-first=Hartmut |location=Princeton, New Jersey |oclc=39727826 |editor2-last=van der Veer |editor2-first=Peter}}
* {{Cite journal |last=Love |first=Dave |date=1996 թ․ մայիս |title=The Second Battle of Ypres, April 1915 |url=http://www.worldwar1.com/sf2ypres.htm |journal=Sabretache |volume=26 |issue=4}}
* {{Cite book |last=Lyons |first=Michael J. |url=https://archive.org/details/worldwariishorth0003lyon |title=World War I: A Short History |publisher=Prentice Hall |year=1999 |isbn=978-0-13-020551-3 |edition=2nd}}
* {{Cite book |last=Ludendorff |first=Erich |title=My War Memories, 1914–1918 |year=1919 |oclc=60104290}} also published by Harper as "Ludendorff's Own Story, August 1914&nbsp;– November 1918: The Great War from the Siege of Liège to the Signing of the Armistice as Viewed from the Grand Headquarters of the German Army" {{OCLC |561160}} (original title ''Meine Kriegserinnerungen, 1914–1918'')
* {{Cite book |last=Magliveras |first=Konstantinos D. |title=Exclusion from Participation in International Organisations: The Law and Practice behind Member States' Expulsion and Suspension of Membership |publisher=Martinus Nijhoff Publishers |year=1999 |isbn=978-90-411-1239-2}}
* {{Cite book |last=Martel |first=Gordon |title=The Origins of the First World War |publisher=Pearson Longman, Harlow |year=2003}}
* {{Cite book |last=Mawdsley |first=Evan |title=The Russian Civil War |publisher=Birlinn location |year=2008 |isbn=978-1-84341-041-6 |edition=Edinburgh}}
* {{Cite book |last=McLellan |first=Edwin N. |url=http://www.ibiblio.org/hyperwar/AMH/XX/WWI/USMC/USMC-WWI.html#XIV |title=The United States Marine Corps in the World War}}
* {{Cite book |last=Meyer |first=Gerald J |url=https://archive.org/details/worldundonestory00gjme |title=A World Undone: The Story of the Great War 1914 to 1918 |publisher=Random House |year=2006 |isbn=978-0-553-80354-9}}
* {{Cite book |last1=Millett |first1=Allan Reed |title=Military Effectiveness |last2=Murray |first2=Williamson |publisher=Allen Unwin |year=1988 |isbn=978-0-04-445053-5 |location=Boston |oclc=220072268}}
* {{Cite journal |last=Moon |first=John Ellis van Courtland |date=1996 թ․ հուլիս |title=United States Chemical Warfare Policy in World War II: A Captive of Coalition Policy? |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-military-history_1996-07_60_3/page/495 |journal=The Journal of Military History |volume=60 |issue=3 |pages=495–511 |doi=10.2307/2944522 |jstor=2944522}}
* {{Cite book |last=Morton |first=Desmond |url=https://archive.org/details/silentbattlecana0000mort |title=Silent Battle: Canadian Prisoners of War in Germany, 1914–1919 |publisher=Lester Publishing |year=1992 |isbn=978-1-895555-17-2 |location=Toronto |oclc=29565680}}
* {{Cite book |last=Mosier |first=John |url=https://archive.org/details/mythofgreatwarne0000mosi_s9r2 |title=Myth of the Great War: How the Germans Won the Battles and How the Americans Saved the Allies |publisher=Harper Collins |year=2001 |isbn=978-0-06-019676-9 |location=New York |chapter=Germany and the Development of Combined Arms Tactics}}
* {{Cite journal |last=Muller |first=Jerry Z. |date=March–April 2008 |title=Us and Them&nbsp;– The Enduring Power of Ethnic Nationalism |url=http://www.foreignaffairs.com/20080301faessay87203/jerry-z-muller/us-and-them.html |publisher=Council on Foreign Relations |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 30 |periodical=Foreign Affairs}}
* {{Cite book |last=Neiberg |first=Michael S. |url=https://archive.org/details/fightinggreatwar0000neib |title=Fighting the Great War: A Global History |publisher=Harvard University Press |year=2005 |isbn=978-0-674-01696-5 |location=Cambridge, Massachusetts |oclc=56592292}}
* {{Cite book |last=Nicholson |first=Gerald W.L. |url=http://www.censol.ca/research/greatwar/nicholson/index.htm |title=Canadian Expeditionary Force, 1914–1919: Official History of the Canadian Army in the First World War |publisher=Queens Printer and Controller of Stationary |year=1962 |edition=1st |location=Ottawa |oclc=2317262 |url-status=dead |archivedate=2007 թ․ մայիսի 16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070516162359/http://www.censol.ca/research/greatwar/nicholson/index.htm}}
* {{Cite book |last=Northedge |first=F.S. |url=https://archive.org/details/leagueofnationsi0000nort |title=The League of Nations: Its Life and Times, 1920–1946 |publisher=Holmes & Meier |year=1986 |isbn=978-0-7185-1316-0 |location=New York}}
* {{Cite journal |last=Page |first=Thomas Nelson |title=Italy and the World War |url=http://net.lib.byu.edu/estu/wwi/comment/Italy/Page04.htm |publisher=Brigham Young University |at=Chapter XI}} cites "Cf. articles signed XXX in ''La Revue de Deux Mondes'', 1 and 15 March 1920"
* {{Cite journal |last=Painter |first=David S. |year=2012 |title=Oil and the American Century |url=http://jah.oxfordjournals.org/content/99/1/24.full.pdf |journal=The Journal of American History |volume=99 |issue=1 |pages=24–39 |doi=10.1093/jahist/jas073}}
* {{Cite journal |last1=Phillimore |first1=George Grenville |last2=Bellot |first2=Hugh H.L. |year=1919 |title=Treatment of Prisoners of War |journal=Transactions of the Grotius Society |volume=5 |pages=47–64 |oclc=43267276}}
* {{Cite book |last=Pitt |first=Barrie |url=https://archive.org/details/1918lastact0000pitt |title=1918: The Last Act |publisher=Pen and Sword |year=2003 |isbn=978-0-85052-974-6 |location=Barnsley |oclc=56468232}}
* {{Cite book |last=Price |first=Alfred |title=Aircraft versus Submarine: the Evolution of the Anti-submarine Aircraft, 1912 to 1980 |publisher=Jane's Publishing |year=1980 |isbn=978-0-7106-0008-0 |location=London |oclc=10324173}} Deals with technical developments, including the first dipping hydrophones
* {{Cite book |last=Prior |first=Robin |title=The First World War |publisher=Cassell |year=1999 |isbn=978-0-304-35256-2 |location=London}}
* {{Cite journal |last=Raudzens |first=George |date=1990 թ․ հոկտեմբեր |title=War-Winning Weapons: The Measurement of Technological Determinism in Military History |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-military-history_1990-10_54_4/page/403 |journal=The Journal of Military History |volume=54 |issue=4 |pages=403–434 |doi=10.2307/1986064 |jstor=1986064}}
* {{Cite book |last=Repington |first=Charles à Court |url=https://archive.org/details/firstworldwar19102repiuoft |title=The First World War, 1914–1918 |publisher=Constable |year=1920 |isbn=978-1-113-19764-1 |volume=2 |location=London}}
* {{Cite journal |last=Rickard |first=J. |date=2001 թ․ մարտի 5 |title={{sic |nolink=y|Erich von Ludendorff |expected=Erich Ludendorff}}, 1865–1937, German General |url=http://www.historyofwar.org/articles/people_ludendorff.html |journal=Military History Encyclopedia on the Web |accessdate=2008 թ․ փետրվարի 6}}
* {{Cite journal |last=Rickard |first=J. |date=2007 թ․ օգոստոսի 27 |title=The Ludendorff Offensives, 21 March–18 July 1918 |url=http://www.historyofwar.org/scripts/fluffy/fcp.pl?words=20+July+1918&d=/battles_ludendorff.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20171010071517/http://www.historyofwar.org/scripts/fluffy/fcp.pl?words=20+July+1918&d=%2Fbattles_ludendorff.html |archive-date=2017 թ․ հոկտեմբերի 10 |access-date=2018 թ․ սեպտեմբերի 12}}
* {{Cite journal |last=Roden |first=Mike |title=The Lost Generation&nbsp;– myth and reality |url=http://www.aftermathww1.com/lostgen.asp |url-status=dead |journal=Aftermath&nbsp;– when the Boys Came Home |archive-url=https://web.archive.org/web/20091201110728/http://www.aftermathww1.com/lostgen.asp |archive-date=2009 թ․ դեկտեմբերի 1 |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 6}}
* {{Cite news |last=Saadi |first=Abdul-Ilah |date=2009 թ․ փետրվարի 12 |title=Dreaming of Greater Syria |url=http://english.aljazeera.net/focus/arabunity/2008/02/2008525183842614205.html |accessdate=2014 թ․ օգոստոսի 14 |publisher=Al Jazeera}}
* {{Cite book |last=Sachar |first=Howard Morley |url=https://archive.org/details/emergenceofmiddl0000sach |title=The emergence of the Middle East, 1914–1924 |publisher=Allen Lane |year=1970 |isbn=978-0-7139-0158-0 |oclc=153103197}}
* {{Cite book |last=Salibi |first=Kamal Suleiman |title=A House of Many Mansions&nbsp;– the history of Lebanon reconsidered |publisher=I.B. Tauris |year=1993 |isbn=978-1-85043-091-9 |chapter=How it all began&nbsp;– A concise history of Lebanon |oclc=224705916 |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 21 |chapter-url=http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/902/Kamal-Salibi/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170403005824/http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/902/Kamal-Salibi/ |archive-date=2017 թ․ ապրիլի 3 |url-status=dead}}
* {{Cite journal |last=Schindler |first=J. |year=2003 |title=Steamrollered in Galicia: The Austro-Hungarian Army and the Brusilov Offensive, 1916 |journal=War in History |volume=10 |issue=1 |pages=27–59 |doi=10.1191/0968344503wh260oa}}
* {{Cite book |last=Shanafelt |first=Gary W. |url=https://archive.org/details/secretenemyaustr00shan |title=The secret enemy: Austria-Hungary and the German alliance, 1914–1918 |publisher=East European Monographs |year=1985 |isbn=978-0-88033-080-0}}
* {{Cite book |last1=Shapiro |first1=Fred R. |url=https://archive.org/details/isbn_9780300107982 |title=The Yale Book of Quotations |last2=Epstein |first2=Joseph |publisher=Yale University Press |year=2006 |isbn=978-0-300-10798-2}}
* {{Cite book |last1=Smith |first1=David James |url={{google books |plainurl=y |id=GzsnSU9J5sAC}} |title=One Morning In Sarajevo |publisher=Hachette UK |year=2010 |isbn=978-0-297-85608-5 |quote=He was photographed on the way to the station and the photograph has been reproduced many times in books and articles, claiming to depict the arrest of Gavrilo Princip. But there is no photograph of Gavro's arrest—this photograph shows the arrest of Behr.}}
* {{Cite book |last=Souter |first=Gavin |title=Lion & Kangaroo: the initiation of Australia |publisher=Text Publishing |year=2000 |location=Melbourne |oclc=222801639}}
* {{Cite journal |last=Sisemore |first=James D. |year=2003 |title=The Russo-Japanese War, Lessons Not Learned |url=http://cgsc.cdmhost.com/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=/p4013coll2&CISOPTR=113 |url-status=dead |publisher=US Army Command and General Staff College |archive-url=https://web.archive.org/web/20090304123247/http://cgsc.cdmhost.com/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=%2Fp4013coll2&CISOPTR=113 |archive-date=2009 թ․ մարտի 4 |access-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 31}}
* {{Cite web |last=Smele |first=Jonathan |title=War and Revolution in Russia 1914–1921 |url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/eastern_front_01.shtml |archiveurl=https://www.webcitation.org/635RR9gbC?url=http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/eastern_front_01.shtml |archivedate=2011 թ․ նոյեմբերի 10 |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 12 |website=World Wars in-depth |publisher=BBC}}
* {{Cite book |last=Speed |first=Richard B, III |url=https://archive.org/details/prisoners-diplomats-and-the-great-war-a-study-in-the-diplomacy-of-captivity_1990 |title=Prisoners, Diplomats and the Great War: A Study in the Diplomacy of Captivity |publisher=Greenwood Press |year=1990 |isbn=978-0-313-26729-1 |location=New York |oclc=20694547}}
* {{Cite book |last=Stevenson |first=David |url=https://archive.org/details/bwb_P8-AED-171 |title=Armaments and the Coming of War: Europe, 1904–1914 |publisher=Oxford University Press |year=1996 |isbn=978-0-19-820208-0 |location=New York |oclc=33079190}}
* {{Cite book |last=Stevenson |first=David |url=https://archive.org/details/cataclysmfirstwo0000stev |title=Cataclysm: The First World War as Political Tragedy |publisher=Basic Books |year=2004 |isbn=978-0-465-08184-4 |location=New York |pages=560pp |oclc=54001282}}
* {{Cite book |last=Strachan |first=Hew |url=https://archive.org/details/firstworldwar0000stra_x5t0 |title=The First World War: Volume I: To Arms |publisher=Viking |year=2003 |isbn=978-0-670-03295-2 |location=New York |oclc=53075929}}
* {{Cite book |last=Taylor |first=Alan John Percivale |title=The First World War: An Illustrated History |publisher=Hamish Hamilton |year=1963 |isbn=978-0-399-50260-6 |oclc=2054370}}
* {{Cite book |last=Taylor |first=Alan John Percivale |title=The First World War and its aftermath, 1914–1919 |publisher=Folio Society |year=1998 |series=Century of Conflict, 1848–1948 |location=London |oclc=49988231}}
* {{Cite journal |last=Taylor |first=John M. |date=Summer 2007 |title=Audacious Cruise of the Emden |journal=The Quarterly Journal of Military History |volume=19 |issue=4 |pages=38–47 |doi=10.1353/jmh.2007.0331 |doi-broken-date=2018 թ․ նոյեմբերի 15 |issn=0899-3718}}
* {{Cite book |last=Terraine |first=John |url=https://archive.org/details/ordealofvictory00terr |title=Ordeal of Victory |publisher=J.B. Lippincott |year=1963 |isbn=978-0-09-068120-4 |location=Philadelphia |pages=508pp |oclc=1345833}}
* {{Cite book |last=Todman |first=Dan |url={{google books |plainurl=y |id=VMrQAgAAQBAJ}} |title=The Great War: Myth and Memory |date=2005 |publisher=A & C Black |isbn=978-0-8264-6728-7}}
* {{Cite book |last=Tomasevich |first=Jozo |url=https://books.google.am/books?id=fqUSGevFe5MC&pg=PA485 |title=War and Revolution in Yugoslavia: 1941–1945 |publisher=Stanford University Press |year=2001 |isbn=978-0-8047-7924-1 |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 4}}
* {{Cite book |last=Tschanz |first=David W. |url=http://www.entomology.montana.edu/historybug/WWI/TEF.htm |title=Typhus fever on the Eastern front in World War I |publisher=Montana State University |url-status=dead |accessdate=2009 թ․ նոյեմբերի 12 |archivedate=2010 թ․ հունիսի 11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100611212917/http://entomology.montana.edu/historybug/WWI/TEF.htm}}
* {{Cite book |last=Tuchman |first=Barbara Wertheim |url=https://archive.org/details/zimmermanntelegr0000tuch |title=The Zimmermann Telegram |publisher=Macmillan |year=1966 |isbn=978-0-02-620320-3 |edition=2nd |location=New York |oclc=233392415}}
* {{Cite book |last=Tucker |first=Spencer C. |title=Encyclopedia of World War I |last2=Roberts |first2=Priscilla Mary |publisher=ABC-Clio |year=2005 |isbn=978-1-85109-420-2 |location=Santa Barbara |oclc=61247250}}
* {{Cite book |last1=Tucker |first1=Spencer C. |url=https://books.google.co.uk/books?id=gv3GEyB19wIC |title=The European powers in the First World War: an encyclopedia |last2=Wood |first2=Laura Matysek |last3=Murphy |first3=Justin D. |publisher=Taylor & Francis |year=1999 |isbn=978-0-8153-3351-7}}
* {{Cite book |last=Velikonja |first=Mitja |url=https://books.google.am/books?id=Rf8P-7ExoKYC&pg=PA141 |title=Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina |publisher=Texas A&M University Press |year=2003 |isbn=978-1-58544-226-3}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}
* {{Cite book |last=von der Porten |first=Edward P. |url=https://archive.org/details/germannavyinworl00vond |title=German Navy in World War II |publisher=T.Y. Crowell |year=1969 |isbn=978-0-213-17961-8 |location=New York |oclc=164543865}}
* {{Cite book |last=Westwell |first=Ian |title=World War I Day by Day |publisher=MBI Publishing |year=2004 |isbn=978-0-7603-1937-6 |location=St. Paul, Minnesota |pages=192pp |oclc=57533366}}
* {{Cite book |last=Wilgus |first=William John |title=Transporting the A.E.F. in Western Europe, 1917–1919 |publisher=Columbia University Press |year=1931 |location=New York |oclc=1161730}}
* {{Cite book |last=Willmott |first=H.P. |url=https://archive.org/details/firstworldwar0000will_2003 |title=World War I |publisher=Dorling Kindersley |year=2003 |isbn=978-0-7894-9627-0 |location=New York |oclc=52541937}}
* {{Cite journal |last=Winegard |first=Timothy |title=Here at Vimy: A Retrospective&nbsp;– The 90th Anniversary of the Battle of Vimy Ridge |url=http://www.journal.forces.gc.ca/vo8/no2/winegard-eng.asp |journal=Canadian Military Journal |volume=8 |issue=2}}
* {{Cite book |last=Winter |first=Denis |url=https://archive.org/details/firstoffewfighte0000wint |title=The First of the Few: Fighter Pilots of the First World War |publisher=Penguin |year=1983 |isbn=978-0-14-005256-5}}
* {{Cite book |last=Wohl |first=Robert |url=https://archive.org/details/generationof19140000wohl_n8e9 |title=The Generation of 1914 |publisher=Harvard University Press |year=1979 |isbn=978-0-674-34466-2 |edition=3}}
* {{Cite book |last=Zieger |first=Robert H. |title=America's Great War: World War I and the American experience |publisher=Rowman & Littlefield |year=2001 |isbn=978-0-8476-9645-1 |location=Lanham, Maryland |page=50}}
* {{Cite magazine |date=2005 թ․ հուլիսի 28 |title=History in brief (Israel) |url=http://www.economist.com/node/4221793 |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 30 |periodical=The Economist}}
* {{Cite web |author=Israeli Foreign Ministry |title=Ottoman Rule |url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/Ottoman.html |accessdate=2008 թ․ դեկտեմբերի 30 |publisher=Jewish Virtual Library}}
* {{Cite book |last1=De Groot |first1=Gerard J. |url=https://archive.org/details/firstworldwar0000degr |title=The First World War |date=2001 |publisher=Palgrave |isbn=978-0-333-74534-2 |location=Basingstoke}}
* {{Cite book |last1=Turner |first1=Leonard Charles Frederick |title=Origins of the First World War |date=1976 |publisher=Edward Arnold |isbn=978-0-393-09947-8 |location=London}}
* {{Cite book |last1=Henig |first1=Ruth B. (Ruth Beatrice) |title=The origins of the First World War |date=1994 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-10233-9 |location=London}}
* {{Cite book |last1=Stevenson |first1=David |url=https://archive.org/details/firstworldwarint0000stev_i3s6 |title=The First World War and international politics |date=1988 |publisher=University Press |isbn=978-0-19-873049-1 |location=Oxford}}
* Collins, Ross F. ed. ''World War I: Primary Documents on Events from 1914 to 1919'' (Greenwood Press, 2008) [https://www.questia.com/library/120085141/world-war-i-primary-documents-on-events-from-1914 online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180723064014/https://www.questia.com/library/120085141/world-war-i-primary-documents-on-events-from-1914 |date=2018-07-23 }}
* {{Cite magazine |last=Baker |first=Kevin |date=2006 թ․ հունիս |title=Stabbed in the Back! The past and future of a right-wing myth |periodical=Harper's Magazine}}
* Deak, John. "The Great War and the Forgotten Realm: The Habsburg Monarchy and the First World War" ''Journal of Modern History'' (2014) 86#2 pp.&nbsp;336–380.
* Iriye, Akira. "The Historiographic Impact of the Great War". ''Diplomatic History'' (July 2014) {{doi|10.1093/dh/dhu035}}
* Jones, Heather. "As the centenary approaches: the regeneration of First World War historiography". ''Historical Journal''  (2013) 56#3 pp.&nbsp;857–878.
* Jones, Heather. "Goodbye to all that?: Memory and meaning in the commemoration of the first world war". ''Juncture'' (2014) 20#4 pp.&nbsp;287–291.
* Kitchen, James E., Alisa Miller and Laura Rowe, eds. ''Other Combatants, Other Fronts: Competing Histories of the First World War'' (2011) [https://www.amazon.com/Other-Combatants-Fronts-Competing-Histories/dp/1443827371/  excerpt]
* Kramer, Alan. "Recent Historiography of the First World War – Part I", ''Journal of Modern European History'' (Feb. 2014) 12#1 pp.&nbsp;5–27; "Recent Historiography of the First World War (Part II)", (May 2014) 12#2 pp.&nbsp;155–174
* Mulligan, William. "The Trial Continues: New Directions in the Study of the Origins of the First World War". ''English Historical Review'' (2014) 129#538 pp.&nbsp;639–666.
* Reynolds, David. ''The Long Shadow: The Legacies of the Great War in the Twentieth Century'' (2014) [https://www.amazon.com/Long-Shadow-Legacies-Twentieth-Century/dp/0393088634/ Excerpt and text search]
* Sanborn, Joshua. "Russian Historiography on the Origins of the First World War Since the Fischer Controversy". ''Journal of Contemporary History'' (2013) 48#2 pp.&nbsp;350–362.
* Sharp, Heather. "Representing Australia's Involvement in the First World War: Discrepancies between Public Discourses and School History Textbooks from 1916 to 1936". ''Journal of Educational Media, Memory, and Society'' (2014) 6#1 pp.&nbsp;1–23.
* Trout, Stephen. ''"On the Battlefield of Memory: The First World War and American Remembrance, 1919–1941'' (2013)
* Turan, Ömer. "Turkish Historiography of the First World War". Middle East ''Critique'' (2014) 23#2 pp. 241–257.
* Winter, Jay, ed. ''The Cambridge History of the First World War'' (2 vol. Cambridge University Press, 2014)
{{Refend}}

{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=526}}
{{Առաջին համաշխարհային պատերազմ|state=collapsed}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:1914 հակամարտություններ]]
[[Կատեգորիա:1916 հակամարտություններ]]
[[Կատեգորիա:ԱՄՆ-ի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]
[[Կատեգորիա:Ավստրո-Հունգարիայի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Ավստրո-Հունգարիայի ռազմական պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Բուլղարիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Բրազիլիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Գերմանիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Գերմանիայի ռազմական պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Գլոբալ հակամարտություններ]]
[[Կատեգորիա:Եվրոպայի ժողովուրդների պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Թուրքիայի ռազմական պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Նոր շրջան]]
[[Կատեգորիա:Իտալիայի ժամանակակից պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Իտալիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Իտալիայի ռազմական պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Կանադայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Համաշխարհային պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Հայաստանի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Հունաստանի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ճապոնիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ճապոնիայի ռազմական պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Մալթայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Մեծ Բրիտանիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Շրի Լանկայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Չեռնոգորիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Պորտուգալիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ռուս-թուրքական պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ռուսական կայսրության պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ռուսաստանի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Սերբիայի պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Օսմանյան կայսրության պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի երրորդ հանրապետություն]]
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիայի պատերազմներ]]