Ռուսաստանի հարավի զինված ուժեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ռուսաստանի հարավի զինված ուժեր (պաշտոնապես Զինված ուժեր Ռուսաստանի հարավում[1][2][3], կրճատ՝ «ВСЮР») Ռուսաստանի հարավում սպիտակ զորքերի օպերատիվ-ռազմավարական միավորման անվանումն է 1919-1920 թվականներին՝ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։

Ստեղծվել է 1919 թվականի հունվարի 8 -ին Կամավորական բանակ և Մեծ Դոնի բանակի միավորման արդյունքում՝ բոլշևիկների դեմ համատեղ պայքարի համար։ Անտանտի դաշնակիցների ներկայացուցիչները նույնպես կողմ էին Դենիկին ղեկավարությամբ միասնական հրամանատարության ստեղծմանը, չնայած Կրասնովը առաջարկեց գեներալ Իվանովի թեկնածությունն[4]. Կազակ գեներալները դեմ էին Դենիկինի ենթակայությանը, բայց գերմանա-ավստրիական միջամտողների, կազակների դաշնակիցների հեռանալու և Կարմիր բանակի շարունակական առաջխաղացման պատճառով, բավարար մարտական ուժերի բացակայության պատճառով, նրանք ստիպված եղան ենթարկվել Դենիկինին` ինքնավարության պահպանման պայմանով[5]։

Բանակն իր առավելագույն հզորությանը հասավ 1919 թվականի հոկտեմբերին՝ 270 հազար մարդ, 600 հրացան, 38 տանկ, 72 ինքնաթիռ, մոտ 120 նավ[6][7]։

1919 թվականի հուլիսից դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում Տագանրոգում էր գտնվում Ռուսաստանի հարավի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար, գեներալ Ա.Ի.Դենիկինի շտաբը։

Կազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանակի կազմի մեջ մտնում էին.

  • ՀՖՍՀ հրամանատարի շտաբ (կազմակերպվել է Կամավորական բանակի հրամանատարի շտաբից, որը ձևավորվել է 1914 թվականի զորքերի դաշտային հրամանատարության կանոնակարգի հիման վրա)[3]։
  • Կամավորական բանակ (1919 թվականի հունվար - մայիս այն կոչվել է Կովկասյան կամավորական բանակ)
  • Դոնի բանակ (1919 թվականի փետրվարի 23-ից)
  • Կովկասյան բանակ (1919 թվականի մայիսից), վերանվանվել է Կուբանի բանակ (1920 թվականի փետրվարից)
  • Ղրիմ-Ազովի բանակ (1919 թվականի հունիսից՝ 3-րդ առանձին բանակային կորպուս)
  • Թուրքեստանի առանձին բանակ
  • Թերեք-Դաղստանի երկրամասի զորքերը (1919 թվականի հուլիսից՝ Հյուսիսային Կովկասի զորքեր)
  • Ուրալի բանակը (1919 թ. հուլիսի 25-ից Կոլչակի կողմից փոխանցվել է Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Համախորհրդային միության օպերատիվ ենթակայությանը)[8]։
  • Կիևի շրջանի զորքերը (1919 թվականի սեպտեմբերից)
  • Նովոռոսիայի և Ղրիմի զորքերը (1919 թվականի սեպտեմբերից)
  • Սպիտակ Սևծովյան նավատորմ
  • Դոն նավատորմ
  • Կասպյան ռազմական նավատորմ և այլն։
  • Կամավորական բանակի հրամանատարության և UGA-ի հրամանատարության միջև կնքված համաձայնագրի համաձայն, 1919 թվականի նոյեմբերից ուկրաինական գալիցիայի բանակը մտավ ԱՖՍՀ-ի կազմում (որպես ՀԳՀԾ-ի կազմում մինչև 1920 թ. փետրվարը)[9][10][11]։

1919 թվականի սեպտեմբերի 15-ին կազմվեց ցամաքային զորքերի ժամանակացույցը, որտեղ թվարկվեցին բանակի շտաբի, կորպուսի, դիվիզիաների և բանակի կառուցվածքի հիմնական շարքերը մինչև զորամասեր (գնդեր), ինչպես նաև պահեստային գումարտակներ և առանձին ընկերություններ[12]։

ՀՖՍՀ ավիացիան բաղկացած էր 10 օդային ջոկատներից և 1919 թվականի հոկտեմբերի 5-ին ուներ 72 ինքնաթիռ։ Յուրաքանչյուր բանակի տակ ստեղծվեցին ավտոմոբիլային ստորաբաժանումներ, ընդհանուր առմամբ կար 7 ավտոմոբիլային գումարտակ[13]։

ՀՖՍՀ զրահատանկային ստորաբաժանումները բաղկացած էին 2 տանկային և 4 զրահամեքենայի ջոկատներից։ Ընդհանուր առմամբ՝ 38 տանկ և 34 զրահամեքենա։ Զրահապատ գնացքի ստորաբաժանումները բաղկացած էին 10 դիվիզիայից։ Յուրաքանչյուրը բաղկացած էր 2 թեթև զրահապատ գնացքներից և 1 ծանր գնացքներից։ Գոյություն ունեին նաև ստորաբաժանումների կողմից ստեղծված կամ մարտերում գերեվարված անհատական ​​ոչ ստանդարտ զրահապատ գնացքներ[14]։

Կապի զորքերը բաղկացած էին 3 ռադիոհեռագրական դիվիզիաներից և 10 հեռագրային ընկերություններից[15]։

1919 թվականի հունվար - ապրիլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստեղծման պահին բանակը բաղկացած էր 51 հազար սվիններից, 34,2 հազար սակրից, ավելի քան 200 հրացանից, 680 գնդացիրից, 6 զրահատեխնիկայից[16]. 1919 թվականի սկզբին Հյուսիսային Կովկասում ջախջախելով Կարմիր բանակի 90000-անոց 11-րդ բանակին[17], Սոցիալիստների համխորհրդային միության հրամանատարությունը սկսեց զորքերը տեղափոխել հյուսիս՝ Դոնբաս և Դոն, Օգնել Դոնի բանակի ստորաբաժանումներին (15 հազար սվիններ և սակրավորներ), որոնք նահանջում են Կարմիր բանակի հարավային ճակատի հարձակման տակ (85 հազար սվիններ և սակրավորներ)։ 1919 թվականի մարտ-ապրիլ Դոնբասում պաշտպանական մարտերում Դոնի Ռոստովից և Նովոչերկասկից հյուսիս և Մանիչում (տես Մանիչի օպերացիա (1919)), կամավորներն ու կազակները (25 հազար սվիններ և սաբեր) հետ կանգնեցրին գերակա թշնամու առաջխաղացումը` թույլ տալով հրամանատարությանը գարնանային հակահարձակում է նախապատրաստում։

1919-ի մարտին Ռուսաստանի հարավում Սպիտակ հրամանատարությունը կազմակերպեց պետական ​​պահակախումբ՝ սկսելով սեփական պետական ​​ապարատը ձևավորել իրենց գրաված տարածքներում։

1919-ի ապրիլին Ստավրոպոլում կազմակերպվեց բարձրագույն եկեղեցական իշխանություն Հարավ բանակի կողմից վերահսկվող տարածքներում, որն աջակցություն հայտնեց Դենիկինի վարած քաղաքականությանը[18].

Երթ դեպի Մոսկվա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակահարձակում 1919 թվականի մայիս-հունիսին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավի բանակի հարձակում 1919 թվականի 1-ին կես
Ցարիցինում ժողովուրդը ողջունում է գեներալ Դենիկինին Ռուսաստանի հարավի զինված ուժերի կողմից քաղաքը գրավելուց հետո։ 1919 թվականի հուլիս

1919 թվականի մայիսի 17-ին Հարավային Ռուսաստանի զինված ուժերը սկսեցին Կարմիր բանակի հարավային ճակատը ջախջախելու գործողությունը։

Օգտվելով Կարմիր բանակի հարավային ճակատի թիկունքում (Վերին Դոնում և Ռուսաստանի հարավում) կազակագյուղացիական ապստամբություններից, մայիսի 17-24-ը Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Համախորհրդային միության զորքերը կամավորի կազմում` Դոնի և կովկասյան բանակները (70 հազար սվիններ և սակրավորներ, 350 հրացաններ, 1500 գնդացիրներ) գեներալ Ա.Ի. Դենիկինի ընդհանուր հրամանատարությամբ անցան հակագրոհների, ճեղքեցին Կարմիր ճակատը և հակահարձակման անցան Ազովից մինչև Կասպից ծով գոտում` հիմնական հարվածը հասցնելով Խարկովին, իսկ օժանդակ հարվածը՝ Ցարիցինին։

Մայիս-հունիսին Կարմիրները լքեցին Դոնբասը և Ղրիմը։ Հունիսի 24-ին սպիտակ գվարդիան գրավեց Խարկովը, հունիսի 27-ին` Եկատերինոսլավը, հունիսի 30-ին` Ցարիցինը։ Երեք խորհրդային բանակները պարտություն կրեցին։

Բանակի հրամանատարության պլաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մայիս-հունիսին ծանր պարտություններ կրելով Հարավային ճակատի բանակներին՝ Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների ՀամԽորհրդային Միության զորքերը մտան օպերատիվ տարածք։ Հուլիսի 3-ին Դենիկինը Ցարիցինում իր զորքերին խնդիր դրեց գրավել Մոսկվան։ Նրա հրահանգում ասվում էր[19]։

Ունենալով վերջնական նպատակ՝ գրավել Ռուսաստանի սիրտը` Մոսկվան, պատվիրում եմ.

1. Վրանգելի կովկասյան բանակը պետք է գնա Սարատով-Ռտիշչևո-Բալաշով ռազմաճակատ, փոխարինի Դոնի ստորաբաժանումները այս ուղղություններով և շարունակի հարձակումը Պենզայի, Ռուզաևկայի, Արզամասի և հետագա՝ Նիժնի Նովգորոդի, Վլադիմիրի, Մոսկվայի վրա... 2. Գեներալ Սիդորինը, քանի դեռ գեներալ Վրանգելի զորքերը հեռանում են, շարունակում է կատարել Կամիշին-Բալաշով ռազմաճակատ հասնելու նախորդ առաջադրանքը։ Մնացած ստորաբաժանումները պետք է գրոհեն Մոսկվայի վրա՝ ա) Վորոնեժ, Կոզլով, Ռյազան և բ) Նովի Օսկոլ, Ելեց, Կաշիրա ուղղություններով։ 3. Գեներալ Մայ-Մաեւսկին հարձակվել Մոսկվայի վրա Կուրսկի, Օրելի, Տուլայի ուղղությամբ։ Արևմուտքից աջակցություն ցուցաբերելու համար առաջ շարժվեք դեպի Դնեպր և Դեսնա գիծ՝ գրավելով Կիևը և Եկատերինոսլավ-Բրյանսկ հատվածի մյուս անցումները։ 4. Գեներալ Դոբրովոլսկին Ալեքսանդրովսկից մինչև բերան հասնել Դնեպր՝ նկատի ունենալով Խերսոնի և Նիկոլաևի ապագա զբաղմունքը։ 5.Սևծովյան նավատորմը կաջակցի մարտական ​​առաջադրանքների իրականացմանը... և շրջափակելու է Օդեսայի նավահանգիստը։

Դենիկին. 1000 ռուբլի 1919 թվականին

Կովկասյան բանակի հրամանատար, գեներալ Վրանգելը և նրա շտաբի պետ, գեներալ Յուզեֆովիչը հայտարարեցին այս ծրագրի անիրականության և անհեթեթության մասին՝ մատնանշելով առաջին հերթին սպիտակ բանակների մոբիլիզացիոն փոքր ռեսուրսը և փոքրաթիվությունը, որոնք ի վիճակի չեն վերահսկել, ընդլայնված հաղորդակցություններ և անցկացրեք ընդլայնված ճակատ։ Բացի այդ, Դենիկինի ծրագիրը նախատեսում էր հարձակում երեք տարբեր ուղղություններով, որոնք ցրեցին սպիտակ բանակների առանց այն էլ փոքր ուժերը։ Գեներալներն առաջարկում էին Դենիկինին ոչ թե ցրել ուժերը, այլ կենտրոնացնել դրանք և ջախջախիչ հարված հասցնել բոլշևիկներին։ Առաջարկվում էր, նախ և առաջ, հաշվի առնելով բոլշևիկյան ռեժիմի ներքին թուլությունը և կարմիրների շրջանում մեծ հեծելազորային կազմավորումների բացակայությունը, հենվել Եկատերինոսլավ-Խարկով-Ցարիցին գծում, Խարկովի տարածքում տեղակայել հեծելազորային հարվածային խումբ` բաղկացած 3-4 կազակական կորպուսից (25,000-30,000 սակր), որը պետք է ճեղքեր ճակատը, խորը արշավանքի անցներ Կարմիրների թիկունքում, գրավելով քաղաքներ, ոչնչացնելով հաղորդակցությունները, ապստամբություններ բարձրացներ, որպեսզի վերջապես գրավի Մոսկվան։ Եվ երկրորդ, վերցրեք Աստրախանը, փոխգործակցեք արևելքում գտնվող Ուրալի բանակի հետ, հնարավորություն տվեք Կասպյան նավատորմին մտնել Վոլգա և հարվածել Սարատով-Սամարա ուղղությամբ, ինչը կարող է հանգեցնել ամբողջ հարավի փլուզմանը։ Արևելյան ճակատում կարմիրները և կփրկեին Կոլչակի բանակը պարտությունից։

Մամոնտովի արշավանքը, թեև իրականացվել է սահմանափակ ուժերի կողմից տեղական առաջադրանքներով, հանգեցրեց Կարմիր հարավային ճակատի փլուզմանը և ապացուցեց, որ Վրանգելը և նրա համախոհները ճիշտ էին։ Բայց Դենիկինը մեկնաբանեց այս առաջարկները որպես գեներալների և կազակների ցանկություն՝ առաջինը լինել Մոսկվայում։

Հարձակում Մոսկվայի վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սպիտակները անընդհատ ուժ չունեին հաջողության հասնելու համար, քանի որ կենտրոնական Ռուսաստանի հիմնական գավառներն ու արդյունաբերական քաղաքները գտնվում էին կարմիրների ձեռքում, այդ իսկ պատճառով վերջիններս առավելություն ունեին և՛ զորքերի քանակով, և՛ զենքերով։ Խորհրդային հրամանատարությունը, իր հերթին, հռչակեց «Բոլորը կռվեն Դենիկինի դեմ» կարգախոսը և արտակարգ միջոցներ ձեռնարկեց հարավային ճակատն ուժեղացնելու համար։ Արդեն հուլիսին նրա հզորությունն ավելացել է մինչև 180 հազար մարդ և մոտ 900 հրացան։

Դենիկինի հարձակման տեմպերը դանդաղեցին, միայն հարձակման աջ թեւում Կովկասյան բանակին հաջողվեց առաջ շարժվել դեպի հյուսիս և հուլիսի 22-ին գրավել Կամիշինը։ ՀՖՍՀ զորքերն այն ժամանակ հաշվում էին 104,2 հազար սվիններ, 56 հազար թուր, 1500 գնդացիր, 600 ատրճանակ, 34 զրահապատ գնացք[16][20]։ Զորքերի որակը միատարր չէր[20]։

Օգոստոսի կեսերին Կարմիր բանակի հարավային ճակատը փորձեց հակահարձակում սկսել՝ նպատակ ունենալով ջախջախել սպիտակ զորքերի առաջխաղացող հիմնական խմբին, գրավել Դոնի ստորին հոսանքը և թույլ չտալ հիմնական թշնամու ուժերի դուրսբերումը դեպի տարածք։

Նախօրոք իմանալով հակահարձակման նախապատրաստման մասին՝ Դենիկինի հրամանատարությունը փորձեց խափանել այն՝ օգոստոսի 10-ին ուղարկելով գեներալ-լեյտենանտ Կ.Կ. Մամոնտովի 4-րդ Դոնի կազակական կորպուսը (6 հազար սակրավոր, 3 հազար սվին, 12 հրացան)։ Ճակատելով ճակատը, կազակական կորպուսը խորը մտավ Կարմիրների թիկունքը ՝ գրավելով քաղաքները, ոչնչացնելով կայազորները և թշնամու ստորաբաժանումները, ոչնչացնելով հաղորդակցությունները, զենք բաժանելով պարտիզաններին։ Դրա դեմ պայքարելու համար սովետական ​​հրամանատարությունը ստեղծեց Ներքին ռազմաճակատ։ Չնայած Մամոնտովի հեծելազորային արշավանքը չկարողացավ խանգարել Կարմիր բանակի հակահարձակմանը, այն ոչնչացրեց և կազմալուծեց կարմիրների թիկունքը ՝ խաթարելով առաջխաղացող ստորաբաժանումների մարտունակությունը։ Շուրջ մեկ ամիս տևած արշավանքը երկու ամսով հետաձգեց Կարմիր հակահարձակումը։

Օգոստոսի 14-ին հատուկ խումբը (բաղկացած 9-րդ և 10-րդ բանակներից, Ս. Մ. Բուդյոննիի հեծելազորային կորպուսից և Վոլգա-կասպյան ռազմական նավատորմի ջոկատից հիմնական հարվածը հասցրեց Դոնի Ռոստովի ընդհանուր ուղղությամբ հյուսիսային շրջաններից։ Նովոխոպյորսկ և Կամիշին և հարվածային խումբ Վ.Ի.Սելիվաչևի հրամանատարությամբ (8-րդ բանակ, 13-րդ բանակի ուժերի մաս, Վորոնեժի ամրացված տարածք) - Լիսկի շրջանից մինչև Կուպյանսկ։ Ծանր մարտերով առաջ շարժվելով՝ սեպտեմբերի սկզբին հասան. սերտ մոտեցումները դեպի Խարկով և Ցարիցին, որտեղ նրանք պարտություն կրեցին, որից հետո Դենիկինի զորքերը շարունակեցին իրենց հաջող հարձակումը դեպի հյուսիս և արևմուտք։ Օգոստոսի 24-ին Օդեսան գրավեցին սպիտակները, օգոստոսի 31-ին Կիևը, իսկ սեպտեմբերի 20-ին Կուրսկը։

1919-ի սեպտեմբերն ու հոկտեմբերի առաջին կեսը ՀՖՍՀ-ի ամենամեծ հաջողությունների ժամանակներն էին։ Հիմնական հարձակման առաջնագծում մշտապես գտնվում էր 1-ին բանակային կորպուսը (հրամանատար՝ գեներալ-լեյտենանտ Ա.Պ. Կուտեպով)։ Առաջնորդելով հաջող հարձակում՝ Դենիկինի զորքերը հոկտեմբերի 6-ին գրավեցին Վորոնեժը, հոկտեմբերի 13-ին՝ Օրելը և սպառնացին Տուլային։ Կարմիր բանակի հարավային ճակատը կորուստներ ունեցավ և նահանջեց։ Բոլշևիկները մոտ էին պարտությանը, նրանք սկսեցին պատրաստվել ընդհատակ անցնելու։ Ստեղծվեց Մոսկվայի ընդհատակյա կուսակցական կոմիտե, և պետական ​​կառույցները սկսեցին տարհանվել Վոլոգդա։ Հարավային ճակատի բոլոր ուժերը և Հարավ-արևելյան ռազմաճակատի (կազմավորվել է սեպտեմբերի 27-ին) ուժերի մի մասը նետվել են Կամավորական բանակի դեմ՝ ՀՖՍՀ-ի հիմնական հարվածային ուժը։

Հոկտեմբերի կեսերից Հարավային Ռուսաստանի զինված ուժերի դիրքերը նկատելիորեն վատթարացել են։ Այլևս պաշարներ չկային[20]։ Թիկունքը ոչնչացվեց Ն.Ի.Մախնոյի ապստամբ բանակի արշավանքով, որը սեպտեմբերի վերջին ճեղքեց Ուման շրջանի Սպիտակ ճակատը[21]։ Բացի այդ, զորքերը պետք է դուրս բերվեին Մախնոյի դեմ ճակատից, իսկ բոլշևիկները, զինադադար կնքելով լեհերի և պետլիուրիստների հետ, ընդհակառակը, ուժերը ազատեցին Դենիկինի դեմ պայքարելու համար։ Ստեղծելով ճնշող քանակական գերազանցություն նկատմամբ հիմնական, Օրյոլ-Կուրսկի ուղղությամբ (62 հազար սվիններ և սակրեր կարմիրների դիմաց 22 հազար սպիտակների համար), հոկտեմբերի կեսերին Կարմիր բանակը սկսեց հակահարձակում։ Հատկապես կարևոր էր լատվիական հրաձգային դիվիզիայի լեհական ռազմաճակատից Հարավային ճակատ տեղափոխելու փաստը. Կարաչևի մոտ, դրա հիման վրա, Լատվիայի դիվիզիայի պետ Ա.Ա.Մարտուսևիչի հրամանատարությամբ ստեղծվեց հարվածային խումբ, որը հոկտեմբերի 20-ին իր թեւային գրոհով կանգնեցրեց դեպի Մոսկվա շտապող կորնիլովցիներին։ 1-ին բանակային կորպուսի ճակատը շատ ձգված է ստացվել. 375 կմ ճակատում կամավորներն ունեին ընդամենը 15300 սվիններ և 1000 թուր։ Նրանց հակառակորդ Կարմիր բանակի ուժերը մոտավորապես հավասար էին։ Բայց Կուտեպովն ուներ ընդամենը 2500 պահեստային սվիններ, իսկ Կարմիրները՝ մինչև 15000 սվիններ, որոնք որոշում էին իրադարձությունների հետագա զարգացումը[20]։

Դաշնակիցների օգնությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1919-ին Անտանտի երկրները մատակարարեցին 42 տանկ, 630 հազար հրացան, 5 հազար գնդացիր և ավելի քան 1000 ատրճանակ[22].։ Համաշխարհային պատերազմից հետո մնացած զինվորական համազգեստը, տեխնիկան և զինամթերքը մատակարարվում էր, բայց ոչ անվճար, ավելին, զենքի մի մասն արդեն օգտագործվում էր, օրինակ՝ տանկերը[23]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ В приказах Главнокомандующего и других документах вариант названия Вооружённые силы на Юге России.
  2. ↑ На денежных знаках «Вооруженные силы на Юге России»
  3. ↑ 3,0 3,1 Агеев Сергей Александрович СТРОИТЕЛЬСТВО АППАРАТА ВОЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ ДОБРОВОЛЬЧЕСКОЙ АРМИИ И ВООРУЖЕННЫХ СИЛ НА ЮГЕ РОССИИ (ноябрь 1917 – январь 1919 гг.) // Новый исторический вестник. — 2014. — В. 42. — ISSN 2072-9286. Архивировано из первоисточника 16 Հոկտեմբերի 2020.
  4. ↑ А. И. Деникин. «Очерки русской смуты», книга 4, Вооруженные силы Юга России. Октябрь 1918 г. — Январь 1919 г. Наука, 1991 г.
  5. ↑ «Тайны белого движения. Победы и поражения 1918-1922 годы - Гончаренко О.Г.». www.booksshare.net. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 15-ին.
  6. ↑ Военная энциклопедия WorldWeapon. Белые армии Արխիվացված 2009-12-02 Wayback Machine, այլ տվյալներով՝ 1919 թվականի հուլիսին՝ մոտ 160 հազար մարդ
  7. ↑ Волков С. В. Белое движение. Энциклопедия Гражданской войны. — М.: Олма-Пресс, 2003. — С. 89.
  8. ↑ В. Клавинг. Гражданская война в России. Белые армии. — М., 2003. — С. 115. — ISBN 5-17-019260-6.
  9. ↑ Байло А. Тимчасовий союз УГА з Добрармією та його наслідки(ուկր.) // Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність : Збірник наукових праць. — Львів: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України, 2009. — В. 18. — С. 353—362. Архивировано из первоисточника 1 Հունիսի 2013.
  10. ↑ Томюк І. М. Причини та наслідки вимушеного об'єднання Української галицької армії з Добровольчою армією уряду А. І. Денікіна (листопад — грудень 1919 р.) // Вісник Національного університету «Львівська політехніка» : Тематичний випуск «Держава та армія». — 2008. — В. 612. — С. 86—91. — ISSN 0321-0499.
  11. ↑ Солдатенко В. Ф. Трагічна сторінка історії об'єднаного українського фронту: договір УГА з білогвардійцями // Соборність як чинник українського державотворення (до 90-річчя Акту злуки) / За ред. Р. Я. Пирога. — Київ, 2009. — С. 53—63. — 229 с.
  12. ↑ Расписание сухопутных войск вооружённых сил Юга России (по 15-е сентября 1919 года). [Б. м.]: Издание общего отдела Военного управления, 1919. / Публ.: Теребов О. В. Армии Деникина до и после разгрома. // Военно-исторический журнал. — 1996. — № 4. — С.73-80.
  13. ↑ «Историк С. В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Авиационный ... — Баян»». swolkov.org. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  14. ↑ «Историк С. В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Белое Дело — Витязь»». swolkov.org. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  15. ↑ «Историк С.В. Волков — Белое движение в России - организационная структура — Сведения на «Уфимская группа — Якутский поход»». swolkov.org. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 Коллектив авторов. статья «Вооруженные силы Юга России» // «Гражданская война и военная интервенция в СССР (энциклопедия)|Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия» / под редакцией Хромов С. С.|Хромова С. С. — М.: Советская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1987. — С. 113.
  17. ↑ Разгром Красной армии на Кавказе Արխիվացված 2012-01-03 Wayback Machine.
  18. ↑ Бирюкова Юлия Александровна Позиция Юго-Восточного русского церковного собора 1919 г. В политическом противостоянии периода Гражданской войны // Вестник Православного Свято-Тихоновского гуманитарного университета. Серия 2: История. История Русской Православной Церкви. — 2014. — В. 60 (5). — ISSN 1991-6434. Архивировано из первоисточника 11 հունվարի 2021.
  19. ↑ Деникин А. И. Поход на Москву. — Киев: Военное издательство, 1990. — С. 15.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Н. Е. Какурин, И. И. Вацетис; под ред. А. С. Бубнова и др. — СПб.: ООО "Издательство «Полигон», 2002. ISBN 5-89173-150-9. Глава одиннадцатая: Орловская операция.
  21. ↑ Альмендингер В. В. Гибель второго батальона Симферопольского Офицерского полка. Արխիվացված 2012-01-11 Wayback Machine
  22. ↑ Гражданская война в России: взгляд через 100 лет. Проблемы истории и историографии / отв. редактор проф. В. В. Калашников; под ред. канд. ист. наук Д. Н. Меньшикова. — СПб.: СПбГЭТУ «ЛЭТИ». — 407 с., С. 14. — ISBN 978-5-7629-2293-7.
  23. ↑ Гражданская война в России: взгляд через 100 лет. Проблемы истории и историографии / отв. редактор проф. В. В. Калашников; под ред. канд. ист. наук Д. Н. Меньшикова. — СПб.: СПбГЭТУ «ЛЭТИ». — 407 с., С. 38. — ISBN 978-5-7629-2293-7

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ռուսաստանի_հարավի_զինված_ուժեր&oldid=9792550» էջից