Մասնակից:Tatevik Gamaghelyan

            Ներքին Աուդիտի Հիմնախնդիրները ՀՀ-ում

 ԳԼՈՒԽ 1.  ԱՈՒԴԻՏԻ  ԷՈՒԹՅՈՒՆԸ

1.1. Ներքին աուդիտի էությունն ու անհրաժեշտությունը կազմակերպությունների համար Ինչ է աուդիտը: Աուդիտը աուդիտի ենթարկվող անձի ֆինանսական հաշվետվություններում արտացոլված տեղեկատվության անկախ ստուգում է, որի արդյունքում տրվում է աուդիտորական եզրակացություն: Ինչ է աուդիտորական եզրակացությունը: Աուդիտորական եզրակացությունն աուդիտ իրականացնող անձի կողմից կազմված փաստաթուղթն է, որում պետք է արտահայտվի կարծիք` աուդիտի ենթարկվող անձի ֆինանսական հաշվետվությունների վերաբերյալ: Աուդիտորական եզրակացությունը գաղտնիք չպարունակող փաստաթուղթ է, որի հրապարակման անհրաժեշտությունը սովորաբար որոշում է աուդիտի ենթարկվող անձը, բացառությամբ օրենքով սահմանված դեպքերի (պարտադիր աուդիտի դեպքերում): Որն է աուդիտի նպատակը: Ֆինանսական հաշվետվությունների աուդիտի նպատակն է հնարավորություն ընձեռել աուդիտորին` կարծիք արտահայտելու այն մասին, թե արդյոք ֆինանսական հաշվետվությունները, բոլոր էական առումներով, կազմված են Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությանը համապատասխան: Ով է աուդիտի ենթարկվող անձը: Այն տնտեսվարող սուբյեկտն է (իրավաբանական անձը, հիմնարկը կամ անհատ ձեռնարկատերը), որի մոտ իրականացվում են աուդիտորական ծառայություններ: Ինչ են ֆինանսական հաշվետվությունները: Ֆինանսական հաշվետվությունները կազմակերպության վրա ազդող իրադարձությունների և կազմակերպության իրականացրած գործառնությունների համակարգված ֆինանսական ներկայացումն են. Ֆինանսական հաշվետվությունները ներառում են` - հաշվապահական հաշվեկշիռը բնութագրում է հաշվետու ամսաթվի դրությամբ կազմակերպության ֆինանսական վիճակը, և որի գնահատման հետ անմիջականորեն կապված տարրերն են 1. ակտիվները, 2. սեփական կապիտալը 3. պարտավորությունները. - ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունը բնութագրում է հաշվետու ժամանակաշրջանում կազմակերպության գործունեության ֆինանսական արդյունքները, որի հետ անմիջականորեն կապված տարրերն են եկամուտները և ծախսերը. - սեփական կապիտալում փոփոխությունների մասին հաշվետվությունը բնութագրում է կազմակերպության սեփական կապիտալի հոդվածների մնացորդը հաշվետու ամսաթվի դրությամբ և դրանց շարժը հաշվետու ժամանակաշրջանում. - դրամական միջոցների հոսքերի մասին հաշվետվությունը բնութագրում է դրամական միջոցների մնացորդը հաշվետու ամսաթվի դրությամբ և դրանց շարժը հաշվետու ժամանակաշրջանում. - ֆինանսական հաշվետվություններին կից ծանոթագրությունները բացահայտում են կազմակերպության հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունը և հաշվապահական հաշվառման ստանդարտներով պահանջվող այլ տեղեկատվություն: Որն է ֆինանսական հաշվետվությունների նպատակը Ֆինանսական հաշվետվությունների նպատակն է կազմակերպության ֆինանսական վիճակի, գործունեության ֆինանսական արդյունքների և ֆինանսական վիճակի փոփոխությունների վերաբերյալ ֆինանսական հաշվետվություններն օգտագործողներին անկողմնակալ տեղեկատվությամբ ապահովելը, որը նրանց օգնում է տնտեսական որոշումներ կայացնելիս: Ովքեր են ֆինանսական հաշվետվություններն օգտագործողները - սեփականատերեր (հիմնադիրներ, փայատերեր) - ներկա և պոտենցիալ ներդրողներ, - կառավարչական անձնակազմ և աշխատողներ, - պետական մարմիններ, - մատակարարներ, - փոխատուներ, - հասարակություն և ֆինանսական հաշվետվությունների այլ օգտագործողներ: Ինչ է աուդիտորական դիտարկումը Ֆինանսական հաշվետվությունների աուդիտորական դիտարկումն այնպիսի ընթացակարգերի իրականացումն է, որը հնարավորություն է ընձեռում աուդիտորին պարզելու, թե արդյոք առկա են այնպիսի փաստեր, որոնք կարող են վկայել այն մասին, որ ֆինանսական հաշվետվությունները բոլոր էական առումներով կազմված չեն Հայաստանի հանրապետության օրենսդրությանը համապատասխան: Սովորաբար ի տարբերություն աուդիտի, դիտարկումը չի նախատեսում աուդիտի ընթացքում, որպես կանոն, իրականացվող այնպիսի ընթացակարգեր, ինչպիսիք են հաշվապահական հաշվառման և ներքին վերահսկողության համակարգերի գնահատումը, ստուգումներով, դիտարկումներով և կատարված հաշվարկներով հիմնավորված ապացույցների ձեռքբերման միջոցով հաշվապահական գրանցումների և կատարված հարցումների պատասխանների ճշգրտության ստուգումները: Ինչ են համաձայնեցված ընթացակարգերը Համաձայնեցված ընթացակարգերն աուդիտորական բնույթի այնպիսի ընթացակարգերի իրականացումն են, որոնց շուրջ համաձայնության են եկել այդ ընթացակարգերն իրականացնող անձը, տնտեսվարող սուբյեկտը և համապատասխան երրորդ անձը կամ անձինք, և որոնց արդյունքում այդ ընթացակարգերն իրականացնող անձի կողմից ներկայացված հաշվետվության հիման վրա այդ հաշվետվությունն օգտագործողները կարող են կատարել եզրահանգումներ: Ինչ է կոմպիլյացիան (տեղեկատվության հավաքգրումը) Կոմպիլյացիան ֆինանսական տեղեկատվության հավաքագրումը, դասակարգումն ու ամփոփումն է այն օգտագործելու համար առավել հասկանալի և հարմար տեսքի բերելու նպատակով: Ինչ են աուդիտի ստանդարտները Դրանք աուդիտի միջազգային ստանդարտներին համապատասխանող, աուդիտի անցկացման, ինչպես նաև աուդիտին հարակից ծառայությունների իրականացման մեթոդներն ու կարգը կանոնակարգող նորմատիվ իրավական ակտեր են: Ներքին աուդիտի ինստիտուտը դեռեւս թույլ է զարգացած մեր հանրապետությունում, ինչն ունի մի շարք օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառներ: Մասնավորպես, բիզնեսի սեփականատերերի եւ կառավարիչների կողմից դեռեւս չի հասունացել այն գիտակցումը, որ ներքին աուդիտորները հանդիսանում են իրենց օգնականները կառավարման գործընթացում, քանի որ հենց ներքին աուդիտորներն են, որ տիրապետում են տեղեկատվության այն ծավալին, որը հնարավորություն է տալիս ճիշտ ժամանակին արձագանքել համապատասխան ռիսկերին եւ ընդունել ճիշտ որոշումներ: Բացի այդ ներքին աուդիտի աշխատանքները այսօր մեր հանրապետությունում հիմնականում սահմանափակվում են ֆինանսական հաշվետվությունների շրջանակներում կատարվող աշխատանքներով, մինչդեռ ներքին աուդիտորի աշխատանքը իր մեջ պետք է ընդգրկի ոչ միայն ֆինանսական տեղեկատվության արժանահավատությանն ուղղված միջոցառումներ, այլ նաեւ ռիսկերի գնահատումը, ներքին հսկողության համակարգերի արդյունավետության գնահատումը, ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետության գնահատումը, գործառնական ռիսկերի ուսումնասիրությունը, օրենսդրական պահանջների նկատմամբ հսկողության արդյունավետության գնահատումը եւ այլն: ՈՒսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանում ներքին աուդիտի ստորաբաժանում ունեցող ձեռնարկությունների գերակշիռ մասը այդ ստորաբաժանումները ստեղծել են օրենսդրական պահանջներից ելնելով (բանկեր, ապահովագրական ընկերություններ, վարկային կազմակերպություններ եւ այլն): Բացի այդ սխալ չի լինի նաեւ պնդել, որ հիմնականում ներքին աուդիտի աշխատանքները այսօր նպատակաուղղված են կարճաժամկետ ծրարգրերի իրականացմանը, այն է՝ բավարարել օրենսդրական պահանջների նվազագույն պայմաններին, մինչդեռ ներքին աուդիտի աշխատանքները պետք է լինեն ոչ միայն կարճաժամկետ այլ նաեւ հեռանկարային-ռազմավարական: Բացի այդ Հայաստանում դեռեւս լիարժեքորեն ձեւավորված չէ ներքին աուդիտը կանոնակարգող նորմատիվ իրավական բազան, որը թույլ կտա զարգացնել նշված ոլորտը: Ներքին աուդիտը սահմանվում է որպես՝

անկախ,  օբյեկտիվ հավաuտիացման եւ խորհրդատվական գործառույթ, որն ուղղված է կազմակերպության գործունեության արդյունքի մեծացմանը եւ բարելավմանը: Այն աջակցում է կազմակերպությանը հաuնել իր նպատակներին` կազմակերպության ռիuկերի կառավարման, հuկողության ու կառավարչական գործընթացների համակարգված եւ կանոնակարգված գնահատման ու բարելավման միջոցով:

Ներքին վերահսկողությունը պարտադիր անհրաժեշտություն է, որը նպատակաուղղված է կազմակերպություններում ապրանքանյութական արժեքների անօրինականության, յուրացումների, փաստաթղթերի անհետացմանը, աշխատողների կողմից ակտիվների յուրացմանը և ընդհանրապես իրականացվող ոչ օրինական գործողությունների կանխմանը: Սովորաբար, կազմակերպություններում շատ հաճախ անհետանում են փաստաթղթեր, որոնց մեջ կան այնպիսի ռեկվիզիտներ, որոնք վերաբերում են խոշոր գումարներով կորուստների գործարքային և ընդհանրապես լինում են նաև գործարքներ, որոնք գրանցված չեն փաստաթղթերում: Ցանկացած կազմակերպությունում հաշվապահական հաշվառման փաստաթղթերը պարտադիր պետք է լինեն համակարգված, դասակարգված, խմբավորված և պատշաճ կերպով պահպանված: Ենթաձևերից են կանխարգելող վերահսկողությունը, վերստուգող կամ կրկնակի ստուգող վերահսկողությունը և ուղղիչ վերահսկողությունը: Կանխարգելող է համարվում այն վերահսկողությունը, որը կարողանում է կանխել իր կողմից տարված ճիշտ ժամանակին և ճիշտ մեթոդով կատարվելիք որակը: Կրկնակի վերահսկող կամ վերստուգիչ է համարվում այն աուդիտը, որի միջոցով պարզվում է, թե գոյություն ունի արդյոք որևէ խնդիր և անհրաժեշտ է ժամանակին կանխել և վերանայել այն բոլոր պատճառները, որոնք նպաստել են դրան: Օրինակ, եթե վճարվել է մեծ գումար առանց լիազորագրի, ապա շուտափույթ կերպով պետք է կիրառել այնպիսի միջոցառումներ, որպեսզի նույն սխալը չկրկնվի, քանի որ վճարված գումարը այլևս հնարավոր չէ ետ վերադարձնել: Ուղղիչ է համարվում այն վերահսկողությունը, որի միջոցով ուղղվում են տեղի ունեցած որևէ սխալ խնդիրներ միաժամանակ և հայտնաբերվում է այնպիսի սխալներ, որոնք կարող էին կանխվել, բայց չեն կանխվել և առաջացել է սխալի էական նշանակություն: Ներքին վերահսկողությունը իր մեջ ներառում է մի շարք հատուկ ընթացակարգեր, որոնցից կարելի է թվարկել հետևյալը.

    1. հաշվետվության  ներկայացումը,  դիտարկումները,  ուսումնասիրությամբ  ստուգումը
      2. կատարած  հաշվապահական  գրանցումների  թվաբանական  ճշգրտության  ստուգումը,  ինչպես  հորիզոնական,  այնպես  էլ  ուղղահայաց  ձևերով,  յուրաքանչյուր  գրանցումների  համար  ձևավորված  թվաբանական  արդյունքը,  այնպես  էլ  հաշվապահական  ընդհանուր  գրանցումների  ամբողջ  արդյունքը
  3. ծրագրային  տեղեկատվության  և  համակարգչային  տեղեկատվության  ապահովումը  վերահսկողության  համակարգում
 4. կարգավորող  հաշիվների  միաժամանակ  և  փորձնական  հաշվեկշռի  կազմումը  և  ստուգումը
 5. ներկայացված  բոլոր  փաստաթղթերի  ստուգումը,  հաստատումը  և  վերահսկողությունը
 6. կազմակերպության  ներսում  ներքին  վերահսկողության  համեմատումը  կազմակերպությունից  դուրս  արտաքին  աղբյուրներից  ստացած  տեղեկատվության  համեմատումը,  ինչպիսիք  են  դրամական  միջոցների  ներհոսքի,  արտահոսքի,  արժեթղթերի,  բաց  թողած,  հետ  գնված,  հաշվապահական  հաշիվների  և  ենթահաշիվների  տվյալների  համեմատումը,  հաշվարկային  փաստաթղթերի  հետ  և  այլ  ընթացակարգեր:

Ինչպես հայտնի է աուդիտի իրականացման ժամանակ աուդիտորը ինքը իրավասու է ընտրելու աուդիտի անցկացման մեթոդը, նրա մեջ ներառված եղանակները և աուդիտորական ստանդարտները և նրա շրջանակները: Աուդիտի մեթոդը իրենից ներկայացնում է մի ամբողջություն, որի մեջ ներառվում են բազմաբնույթ եղանակներ, հնարքներ, միջոցներ, որով էլ աուդիտորը կիրառելով իր ստուգումների ընթացքում ուսումնասիրելով գործառնությունների առանձին տեղի ունեցած երևույթների պատճառա-հետևանքային կապերի արդյունքների բացահայտման և նրանց հիման վրա գլխավոր պատճառի հայտնաբերման հիման վրա հայտնել աուդիտի մասին օբյեկտիվ կարծիք բնութագրելով տրված եզրակացությունը: Բոլոր մեթոդների կիրառման ժամանակ իրականացվում են աուդիտորական ստուգումները՝ հիմնվելով աուդիտորական սկզբունքների վրա: Սովորաբար, բոլոր մեթոդներն իրականացվում են հիմնականում հետևյալ սկզբունքներով`

    1) Ըստ  փաստերի  հավաքագրման  ձևի  այս  եղանակը  տարվում  է  2  ուղղությամբ. 

ա. ստուգման է ենթարկվում փաստաթղթերի տվյալները տարբեր եղանակների միջոցով, կարող է տարվել նաև ներքին կրկնակի ստուգում: Ընդհանուր փաստաթղթերի համար ընտրանքային մեթոդով որոշակի ընտրված փաստաթղթերի համար: Ստացված տեղեկատվությունը փաստաթղթերից տարածվում է տվյալ ճյուղին վերաբերող բոլոր փաստաթղթերի վրա: Փատաթղթային ստուգումը ունի որոշակի թերություն, որը բացահայտվում է նրանով, որ ընտրանքային փաստաթղթի մատուցման միջոցով շատ անգամ դուրս են մնում որոշակի փաստաթղթեր, որոնք հետագայում պարզվում է ունեն բացասական ազդեցություն ողջ ֆինանսական արդյունքի վրա, սակայն դրանք աննկատ են մնում, որը պատճառ է հանդիսանում հետագայում կրկնակի վերստուգումից հետո /պարտադիր վերահսկողություն իրականացնելու արդյունքում/ բացահայտել ներքին աուդիտում ձևավորված եզրակացության անորակության համար: բ. ինչպես արդեն մեթոդները թվարկելիս նշել ենք, որ վերահսկողության ամենաարդյունավետ մեթոդ է հանդիսանում փաստացի ապրանքա-նյութական արժեքների առկայության ստուգումը: Այս ստուգումների ժամանակ իրականացվում են մի շարք ստուգիչ չափումներ, ապրանքա-նյութական արժեքների պահպանման իրավիճակի ստուգում, պահպանվող արժեքների ծավալների վերաբերյալ չափումները, գնահատված արժեքի վերահաշվարկներ, որոնք կարող է կապված լինեն ապրանքների պահպանման սահմանված ժամկետից ավելի երկար պահված ապրանքների հետ, բնական պակասորդի հետ և պահպանման ոչ օպտիմալ պայմանների հետ: Այսպիսի ստուգումները իրականացվում են հիմնականում հումքի և նյութերի վրա կատարված սահմանված նորմաների և դրանց խախտման առկայության դեպքում: Ստուգման են ենթարկվում ողջ արտադրական պաշարները ոչ միայն քանակական ձևով, այլ նաև որակական ձևով, որի ժամանակ կիրառում են հատկապես լաբորատոր մեթոդներ և որի արդյունքում ստացած պատասխանները գրանցվում են համապատասխան փաստաթղթերի մեջ: Ստացած ողջ տեղեկատվությունը փաստաթղթային և փաստացի ստուգումների արդյունքում ենթարկում են վերլուծական քննարկման: Կարևորագույն մեթոդներից է վերլուծությունը, որի մեջ ներառվում են տարբեր եղանակներ` հարաբերական մեծությունների, միջին թվաբանական գումարների, միջին կշռված մեծությունների և այլ եղանակների արդյունքում ստացած տեղեկատվություն, որոնք բոլորն էլ ձևակերպվում են գրավոր և դրանց հիման վրա վերլուծման միջոցով կազմում են բազմատեսակ տարաբնույթ գրաֆիկներ, աղյուսակներ, գծագրեր, որոնց միջոցով գնահատման են ենթարկում ստուգված գործունեության ողջ արդյունքը և բացահայտվում է ֆինանսատնտեսական գործունեության կայունությունը կամ անկայունության վտանգը հետագա գործունեության համար: Շատ կարևոր մեթոդ է հանդիսանում նաև հաշվեկշռային, հաշվեքննման, տեխնիկատնտեսական աուդիտորական մեթոդների կիրառումը: Հաշվեկշռային մեթոդի դեպքում բացահայտվում է այն բոլոր գործառնությունները, որոնք ազդում են հիմնականում հաշվեկշռում տեղ գտած կեղծիքների բացահայտման վրա: Հաշվեքննման մեթոդի կիրառման ժամանակ հիմնականում վերականգնվում են այն բոլոր բաց թողած հաշվային գրանցումները, որոնք պետք է կատարվեն հաշվապահական թղթակցությունը կազմելու ընթացքում, որոնք եթե տարվա ընթացքում կատարված չէ ձևավորվում է անբավարար, քանի որ դրանց հիման վրա նույնպես տեղ են գտնում որոշակի բացթողումներ և ոչ ճիշտ հաշվապահական գրանցումներ: Այս մեթոդը սերտորեն կապված է փաստաթղթավորման և բոլոր փաստաթղթերի ձևակերպված ներքին գնահատման հետ: Աուդիտի հաշվեքննման եղանակները սերտորեն կապված են նաև տնտեսավարման արդյունքների և հատկապես պատրաստի արտադրանքի կալկուլյացիոն հաշվարկների հավաստիության գնահատման հետ: Կան նաև շատ այլ մեթոդներ, որոնք բոլորն էլ կապված են միմյանց հետ, բայց կարևորվում է նաև համեմատման ավանդական մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս համեմատելու և բացահայտելու միևնույն տարվա ընթացքում տարվա սկզբին ունեցած և պլանով նախատեսված ապրանքա-նյութական արժեքները տարվա վերջում գրանցած ապրանքա-նյութական արժեքների քանակի և գումարի հետ: Բացի այդ հնարավոր է համեմատել նաև ընթացիկ տարվա ամփոփված փաստաթուղթը և նրա մեջ եղած տվյալները անցած տարիների միևնույն ժամանակահատվածում և կատարած միևնույն ժամանակահատվածի գործունեության հետ /նախորդ տարվա, մի քանի տարիների/: 1.1.1 Ներքին աուդիտի սկզբունքները

Ներքին աուդիտն իրականացվում է ներքին աուդիտի ստանդարտների, ներքին աուդիտորների վարքագծի կանոնների և հետևյալ սկզբունքների համաձայն`

• անկախություն.

Անկախությունը ենթադրում է, որ ներքին աուդիտի ստորաբաժանումն անկախ է աուդիտի ենթարկվող միավորից առաջադրանքի աշխատանքները պլանավորելիս, իրականացնելիս և ստացված արդյունքների վերաբերյալ հաշվետվություններ ներկայացնելիս: Ներքին աուդիտի կոմիտեն պետք է ապահովի ներքին աուդիտի անկախությունը: Կարևոր է ուղղակի կապի ապահովումը վերջինիս հետ, որը ենթադրում է հանդիպումներ, քննարկումներ, երկխոսություններ փոխադարձ կարևորություն ներկայացնող հարցերի շուրջ: Մասնակցությունը հանդիպումներին և քննարկումներին հնարավորություն է տալիս գնահատել կազմակերպության ռազմավարական նպատակների իրականացումը և գործառնական զարգացումները, ինչպես նաև վաղ փուլում բարձրացնել ռիսկերի, համակարգերի, ընթացակարգերի և հսկողության հետ կապված հարցերը: Այն թույլ է տալիս միմյանց միջև փոխանակել ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ծրագրերի ու գործունեությանը վերաբերող տեղեկատվությունը: Անկախությունը մոտեցում է, որը բնութագրվում է աուդիտի գործընթացների նկատմամբ անաղարտ և օբյեկտիվ վերաբերմունքով: Հետևաբար, անկախությունը կարելի է դիտարկել որպես վարքագծի կանոնների երկու հիմնական սկզբունքների` օբյեկտիվության և անաղարտության ամբողջություն: Անկախությունն անհրաժեշտ է ներքին աուդիտորներին` իրենց աշխատանքն օբյեկտիվ կատարելու նպատակով: Գոյություն ունեն հետևյալ վտանգները, որոնք սպառնում են ներքին աուդիտորի անկախությանը.

Աղյուսակ 1 N Վտանգի անվանումը Սահմանումը Վտանգի առկայության օրինակ 1. Անձնական շահի վտանգ Այն տեղի է ունենում, երբ ներքին աուդիտորները կարող են ունենալ տնտեսական կամ այլ խթան, որի րդյունքում կարողէ փոխվել նրանց վար- քագիծը և խախտվել անկախությունը կամ նրանց դատողությունների օբյեկտիվությունը: Աուդիտորը համաձայնել է առաջադրանքի աշխատան- քային ծրագրում չներառել որոշակի աշխատանք կամ հաշվետվությունում արտա- հայտել ընդգծված դրական կարծիք: Նշվածի շարժառիթ կարող է հանդիսանալ հետա- գայում այլ աշխատանքի տե- ղափոխվելու և/կամ ավելի բարձր պաշտոն զբաղեցնելու նպատակով՝ աուդիտի են- թարկվող միավորի ղեկավա- րի կողմից ներքին աու- դիտորի մասնագիտական և/կամ այլ կարողությունների վերաբերյալ դրական արձա- գանք հայտնելու երաշխավո- րությունը: 2. Ինքնաստուգման վտանգ Այն տեղի է ունենում, երբ ներքին աուդիտորները կարող են ուսումնասիրել կազմակեր- պության աուդիտի ենթարկվող միավորի ներսում իրենց կամ իրենց գործընկերների կողմից կատարված աշխատանքը: Ներքին աուդիտորը նախկի- նում աշխատել է կազմակեր- պության գնումների ծառա- յությունում և պատասխանա- տու է եղել գնումների հսկո- ղության գործընթացների նախագծման համար, իսկ ներկայումս աուդիտի առա- ջադրանքի շրջանակներում գնահատում է այդ հսկողու- թյան գործընթացների ար- դյունավետությունը: 3. Կառավարման վտանգ Այն տեղի է ունենում, երբ ներքին աուդիտորն իրակա- նացնում է այնպիսի աշխատանք, որի արդյունքները կամ որոշումները կարող են առաջացնել ղեկավարության պա- տասխանատվություն: Ներքին աուդիտորն ակտի- վորեն ներգրաված է կազմակերպության ռիսկերի կառավարման գործընթա- ցում, որն աուդիտի առաջա դրանքի շրջանակում պետք է գնահատի: N Վտանգի անվանումը Սահմանումը Վտանգի առկայության օրինակ 4. Մտերմության վտանգ Այն կարող է տեղի ունենալ, երբ ներքին աուդիտորի և կազմակերպության աուդիտի ենթարկվող միավորի աշխա- տակիցների հարաբերություն- ներն այնքան են լավացել, որ առաջադրանքի շրջանակներում արված ատողություն- ները ճիշտ չեն կարող կատարվել: Ներքին աուդիտորը մի քանի տարի շարունակ իրականաց- նում է աուդիտի առաջա- դրանքներ քաղաքապետա- րանի` տուրքերի հավաքա- գրման բաժնում և ղեկավարի հետ հաստատել է մտերիմ հարաբերություններ: 5. Ինքնապաշտպանութ յան վտանգ Այն տեղի է ունենում, երբ ներքին աուդիտորը դառնում է կազմակերպության կամ աուդիտի ենթարկվող միավորի շահերը պաշտպանող կամ վերջիններիս մեղադրող կողմ: Ներքին աուդիտորը ներ- գրավված է կազմակերպության դեմ ներկայացված դատական հայցում, որտեղ նաև աշխատում է որպես ներքին աուդիտոր: 6. Ճնշման վտանգ Այն տեղի է ունենում, երբներքին ուդիտորները ճնշվածեն պառնացող վտանգի,իշխող բնավորություն ունեցող անձի կամ այլ փաստացի կամ հնարավոր նշումների պատճառով: Նման ճնշումը կարող է դրդել ներքին աուդիտորին վարքագծի փոփոխության` խախտելով օբյեկտիվությունը և անկախությունը, ինչը կարող է առաջանալ աուդիտի ենթարկվող միավորից կամ մեկ այլ շահառուից: Ներքին աուդիտորը ներ- գրավված է նախարարության աշխատակազմի ստորաբա- ժանումներից մեկի աուդի- տում, սակայն աշխատա- կազմի ղեկավարի չափա- զանց իշխող գործելաոճը ճնշում է գործադրում ներքին աուդիտորի աշխատանքի վրա:

         Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարն ամբողջական պատասխանատվություն է կրում ներքին աուդիտորի անկախության պահպանման համար անհրաժեշտ գործողությունները որոշելու հարցում: Ստորև ներկայացված են անկախությանը սպառնացող վտանգների օրինակներ և համապատասխան ռիսկերը մեղմացնող գործողություններ.

Աղյուսակ 2. N Վտանգ Հնարավոր մեղմացնող գործողություն 1. Ներքին աուդիտորը տեղական հարկերը վճարում է քաղաքապետա- րանին: Անհրաժեշտություն չկա կիրառել որևէ գործողություն, քանի որ ներքին աուդիտորի և քաղաքապետարանի միջև փոխհարաբերու- թյունները որևէ կերպ չեն տարբերվում այլ քաղաքացու և քաղաքապետարանի միջև փոխհարաբերություններից: 2. Ներքին աուդիտորն աուդիտի ենթարկվող միավորի ղեկավարի մտերիմ ընկերն է: Նշված հանգամանքներում ներքին աու- դիտորը չպետք է իրականացնի աուդիտո- րական գործունեություն տվյալ կազմակեր- պությունում: 3. Ներքին աուդիտորը կազմակերպության աուդիտի ենթարկվող միավորի կրտսեր աշխատակցի մտերիմ ընկերն է Ներքին աուդիտորը չպետք է իրականացնի աուդիտորական գործունեություն այն բաժ- նում, որտեղ աշխատում է այդ աշխատակիցը: 4. Ներքին ուդիտորը խարդախության մեղադրանքով հայցէ ներկայացնում կազմակերպության դեմ: Նշված հանգամանքներում ներքին աուդի- տորը չպետք է իրականացնի աուդիտորական գործունեություն տվյալ կազմակերպությունում: 5. Կազմակերպության դեմ ներկայացված դատական քննության ընթացքում ներքին աուդիտորը ներ- գրավված է, որպես կազմակերպության շահերը պաշտպանող կողմի ներկայացուցիչ: Նշված հանգամանքներում ներքին աուդի- տորը չպետք է իրականացնի աուդիտորական գործունեություն տվյալ կազմակերպությունում: 6. Ներքին աուդիտորը աուդիտորական առաջադրանքի իրականացման շրջա- նակներում պետք է ուսումնասիրի այնպիսի աշխատանք,որընախինում իրականացրել է աուդիտի ստորաբաժանման կրտսեր աշխատակիցներից մեկը: Նա կարող է իրականացնել այդ աշխատանքները, իսկ ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը պետք է վերահսկի այդ գործընթացը, որպեսզի աուդիտորի անկախությունը չխախտվի:

• օբյեկտիվություն.

Ներքին աուդիտորների կողմից աուդիտի ընթացքում տեղեկությունների հավաքագրման, գնահատման և փոխանակման գործընթացում մասնագիտական անշահախնդրության անվերապահ ցուցաբերում: Ներքին աուդիտորները իրականացնում են բոլոր հանգամանքների հավասարակշռված և համարժեք գնահատում և չեն ենթարկվում սեփական հետաքրքրությունների կամ այլ անձանց դատողությունների անհարկի ազդեցությանը.

• կարողունակություն.

Ներքին աուդիտի աշխատանքներն արդյունավետ իրականացնելու համար ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը պետք է ապահովի, որ ներքին աուդիտի գործընթացում ներգրավված անձիք, իրենց առջև դրված խնդիրների իրականացման համար, տիրապետեն որոշակի գիտելիքների և հմտությունների: Ստորև ներկայացվում են ներքին աուդիտորների կարողունակությանը ներկայացվող մի քանի ընդհանուր պահանջներ. 1) ներքին աուդիտի աշխատանքներն իրականացնելիս ներքին աուդիտորներից պահանջվում է ցուցաբերել ստանդարտների, ընթացակարգերի և մեթոդների կիրառման կարողունակություն: Կարողունակությունը նշանակում է հնարավոր իրավիճակներում գիտելիքները կիրառելու և այդ իրավիճակներում առանց ծավալուն տեխնիկական հետազոտության և աջակցության գործելու կարողություն, 2) այն աուդիտորներից, ովքեր հիմնականում գործ ունեն ֆինանսական գրանցումների և հաշվետվությունների հետ, պահանջվում է ցուցաբերել ֆինանսական հաշվետվությունների պատրաստման և ներկայացման հիմունքների և հաշվապահական քաղաքականության, ինչպես նաև ֆինանսական հաշվետվությունների համապատասխան ստանդարտների իմացություն, 3) ներքին աուդիտորներից պահանջվում է կառավարման սկզբունքների ընկալում` կազմակերպության պատշաճ գործելակերպից շեղումների էականությունը և նշանակալիությունը որոշելու և գնահատելու համար: Ըմբռնում նշանակում է հնարավոր իրավիճակներում լայն գիտելիքները կիրառելու, նշանակալի շեղումները բացահայտելու, ինչպես նաև հիմնավորված որոշումների կայացման համար անհրաժեշտ ուսումնասիրություն կատարելու ունակություն, 4) ներքին աուդիտորներից պահանջվում է այնպիսի բնագավառների հիմնարար սկզբունքների իմացություն, ինչպիսիք են հաշվապահական հաշվառումը, տնտեսագիտությունը, առևտրային իրավունքը, հարկերը, ֆինանսները, վերլուծական, քանակական մեթոդները և տեղեկատվական տեխնոլոգիաները: Ներքին աուդիտորները պետք է կարողանան հասկանալ խնդրի առկայությունը և որոշել, թե հետագա ինչ ուսումնասիրություն կամ աջակցություն է անհրաժեշտ: Ներքին աուդիտորները պետք է կարողանան հաղորդակցվել աուդիտի ենթարկվող միավորի ղեկավարի և այդ ստորաբաժանման աշխատակիցների հետ և աշխատանքային հարաբերությունների ընթացքում բավարար կապեր պահպանել այդ անձանց հետ: Ներքին աուդիտորները պետք է տիրապետեն գրավոր և բանավոր խոսքի հմտություններին, որպեսզի կարողանան հստակորեն ներկայացնել այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են առաջադրանքի նպատակները, շրջանակները, գնահատումները, եզրակացությունները և առաջարկությունները:

• անկողմնակալություն.

ներքին աուդիտորների` իրենց աշխատանքի ազնիվ և պատասխանատու իրականացում.

• գաղտնիություն:

ներքին աուդիտորների` աշխատանքի ընթացքում ստացած տեղեկությունների հուսալի պահպանումը: Ներքին աուդիտորները պարտավոր են առանց համապատասխան լիազորության չհրապարակել և չտրամադրել գործունեության ընթացքում կամ արդյունքում իրենց հայտնի դարձած տեղեկությունները, բացառությամբ օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերի. Ներքին աուդիտն աջակցում է կազմակերպության ղեկավարին, որը պատասխանատու է Հայաստանի հանրապետության օրենսդրությանը համապատասխանող և արդյունավետ ֆինանսական կառավարման, հսկողության համակարգերի առկայության ապահովման համար:

1.1.2 Ներքին աուդիտը հանրային հատվածի կազմակերպություններում

Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը և ներքին աուդիտորները Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում և դրանց ենթակա հիմնարկներում համապատասխանաբար քաղաքացիական կամ օրենքով սահմանված այլ պետական, այդ թվում` հատուկ ծառայողներ կամ համայնքային ծառայողներ են:

2. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի պաշտոնը զբաղեցնում է այն անձը, որը բավարարում է սույն օրենքով նախատեսված պահանջները և ունի առնվազն երեք տարվա մասնագիտական գործունեության փորձ աուդիտի ոլորտում: 3. Անձը, որն ընդգրկված չէ սույն օրենքի նախատեսված ցանկում, կարող է մինչև երեք տարի ժամկետով նշանակվել որպես ուսուցանվող աուդիտոր: Անձը կարող է միայն մեկ անգամ նշանակվել որպես ուսուցանվող աուդիտոր: Ուսուցանվող աուդիտորները և աուդիտորներն ունեն սույն օրենքով սահմանված նույն իրավունքներն ու պարտականությունները: 4. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավար չեն կարող նշանակվել այն անձինք, որոնք` 1) պաշտոնի նշանակմանը նախորդող երկու տարվա ընթացքում կազմակերպությունում կամ կազմակերպության համակարգում զբաղեցրել են կառուցվածքային, այդ թվում` ինքնուրույն ստորաբաժանման ղեկավար պաշտոններ. 2) պաշտոնի նշանակման պահին կամ դրան նախորդող երկու տարվա ընթացքում կազմակերպության կամ կազմակերպության համակարգի կառուցվածքային, այդ թվում` ինքնուրույն ստորաբաժանման ղեկավար պաշտոններ զբաղեցրած պաշտոնատար անձանց փոխկապակցված անձինք են: Սույն օրենքի իմաստով` ա. փոխկապակցված անձինք են համարվում այն ֆիզիկական անձինք, ովքեր միևնույն ընտանիքի անդամ են կամ վարում են ընդհանուր տնտեսություն կամ համատեղ ձեռնարկատիրական գործունեություն, բ. միևնույն ընտանիքի անդամ են համարվում երեխան, ամուսինը, ծնողը, քույրը, եղբայրը, պապը, տատը, թոռը, քրոջ, եղբոր ամուսինն ու երեխաները, ինչպես նաև ամուսնու երեխան, ծնողը, քույրը, եղբայրը, պապը, տատը, թոռը: 5. Մինչև ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի պաշտոնին նշանակվելը հավակնորդը ստորագրում և կազմակերպության ղեկավարին է փոխանցում սույն օրենքով նախատեսված սահմանափակումների բացակության մասին գրավոր հայտարարություն: 6. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարին և աուդիտորին պաշտոնի նշանակում կամ պաշտոնից ազատում, ինչպես նաև վերջիններիս նկատմամբ կարգապահական տույժ է կիրառում կազմակերպության ղեկավարը:

Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը պատրաստում է  ներքին աուդիտի իրականացման տարեկան հաշվետվություն, որը ներառում է`

1) ռազմավարական և տարեկան ծրագրերի կատարողականի նկարագրությունը. 2) իրականացված աուդիտի, աուդիտի իրականացման ժամանակ դրա շրջանակի սահմանափակումները և ծրագիրն իրականացնելու հարցում ձախողման պատճառները. 3) կազմակերպությունում ֆինանսական կառավարման, հսկողության համակարգերի գործունեությանն առնչվող հիմնական եզրահանգումներն ու կազմակերպության գործունեությունը բարելավելու ուղղությամբ արված առաջարկությունները. 4) առաջարկություններն իրականացնելու համար ձեռնարկված գործողությունները. 5) իրավական ակտերի պահանջների խախտման դեպքերը և կեղծիքի նշանները. 6) կազմակերպության ներքին աուդիտի զարգացման առաջարկներ: 2. Տարեկան հաշվետվությունը ներկայացվում է կազմակերպության ղեկավարին և ներքին աուդիտի կոմիտեին: 3. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը պատրաստում և կազմակերպության ղեկավարի միջոցով մինչև յուրաքանչյուր տարվա մարտի 1-ը լիազոր մարմին է ներկայացնում նախորդող տարվա ներքին աուդիտի տարեկան ամփոփ հաշվետվությունը: Պետական կամ համայնքային հիմնարկները, պետական կամ համայնքների ոչ առևտրային կազմակերպությունները, հիսուն տոկոսից ավելի պետական կամ համայնքային մասնակցությամբ կազմակերպությունները ներքին աուդիտի տարեկան ամփոփ հաշվետվությունները լիազոր մարմին են ներկայացնում տվյալ կազմակերպության կառավարումն իրականացնող մարմնի միջոցով: Լիազոր մարմինը պատասխանատու է միջազգայնորեն ճանաչված ստանդարտների և հաջողված փորձի հիման վրա ներքին աուդիտի օրենսդրության և մեթոդաբանության մշակմանն ու ներդրմանն օժանդակելու, ինչպես նաև սույն օրենքի պահանջների և ներքին աուդիտի մեթոդաբանության կիրառման գործընթացի համակարգման և դիտարկման (մոնիթորինգի) համար: 2. Սույն օրենքի պահանջների իրականացման նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը և լիազոր մարմինը ընդունում են ներքին աուդիտի մասին իրավական այլ ակտերը, ընդ որում` 1) ներքին աուդիտի ստանդարտները և ներքին աուդիտորների վարքագծի կանոնները հաստատում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը. 2) ներքին աուդիտի վերաբերյալ մեթոդական ցուցումները (ուղեցույցները), ներքին աուդիտի ձեռնարկների և ներքին աուդիտի կանոնակարգի մշակման ուղեցույցները, ինչպես նաև ներքին աուդիտի հետ կապված հարաբերությունները կարգավորող իրավական այլ ակտեր հաստատում է լիազոր մարմինը: 3. Ներքին աուդիտի համակարգի զարգացման և մեթոդաբանության կատարելագործման նպատակով լիազոր մարմինը պարբերաբար դիտարկումներ (մոնիթորինգ) է իրականացնում սույն օրենքի, ներքին աուդիտի մեթոդաբանության, ներքին աուդիտի ստանդարտների և ներքին աուդիտորների վարքագծի կանոնների պահանջների կիրառման նկատմամբ: 4. Լիազոր մարմինն օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ապահովում է` 1) ներքին աուդիտի գործընթացի համակարգումը և ներդաշնակեցումը. 2) ներքին աուդիտորների ուսուցման և շարունակական մասնագիտական վերապատրաստման համակարգի առկայությունը. 3) ներքին աուդիտորի արհեստավարժության համապատասխան աստիճանը հաստատող որակավորման քննությունների կազմակերպման համակարգի առկայությունը. 4) մինչև յուրաքանչյուր տարվա մայիսի 1-ը, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած կարգով,ներքին աուդիտի համակարգի մասին նախորդ տարվա հաշվետվության հրապարակումը. 5) ներքին աուդիտորների` որակավորված անհատների և կազմակերպությունների, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունելի` միջազգայնորեն ճանաչված աուդիտորի որակավորում ունեցող անձանց հաշվառումը և վերջիններիս ցանկի հրապարակումը. 6) Հայաստանի հանրապետության և այլ երկրների ներքին աուդիտի ոլորտի հաստատությունների և մարմինների հետ համագործակցությունը.

 7)կազմակերպությունների ներքին աուդիտի ստորաբաժանումների, ներքին աուդիտորների, ինչպես նաև ներքին աուդիտի ստորաբաժանումների կանոնակարգերի գրանցամատյանի ստեղծումը և վարումը:

Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի և ներքին աուդիտորների համար հասանելի են կազմակերպության գործունեության վերաբերյալ ամբողջ, այդ թվում` գաղտնի տեղեկատվությունը` համաձայն Հայաստանի հանրապետության օրենսդրությամբ նախատեսված գաղտնի տվյալների հասանելիության կարգի, և բոլոր գրառումները, այդ թվում`էլեկտրոնային, որոնք անհրաժեշտ են աուդիտի իրականացման համար:

Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը և ներքին աուդիտորները իրավունք ունեն`

1) աջակցություն ստանալու այն միավորների ղեկավարներից և աշխատակիցներից, որտեղ իրականացվում է աուդիտը. 2) պատասխանատու աշխատակիցներից պահանջելու աուդիտի համար անհրաժեշտ որևէ տվյալ: 3. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարն օգտվում է նաև հետևյալ իրավունքներից` 1) զեկուցում է կազմակերպության ղեկավարին աուդիտի իրականացման խոչընդոտների և խնդիրների վերաբերյալ. 2) առաջարկում է կազմակերպության ղեկավարին` փորձագետ նշանակել, եթե ներքին աուդիտի իրականացման համար պահանջվում են հատուկ գիտելիքներ ու հմտություններ. 3) համագործակցում է ներքին աուդիտի կոմիտեի և դրա անդամների հետ, մասնակցում է նրանց խորհրդակցություններին: Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը և ներքին աուդիտորներն իրականացնում են սույն օրենքով նախատեսված լիազորությունները և պարտավոր են` 1) հետևել ներքին աուդիտի ստանդարտներին, ներքին աուդիտորների վարքագծի կանոններին, ներքին աուդիտի կանոնակարգին և լիազոր մարմնի հաստատած ներքին աուդիտի մեթոդաբանությանը. 2) չհրապարակել և չտրամադրել գործունեության ընթացքում կամ արդյունքում իրենց հայտնի դարձած տեղեկությունները` բացառությամբ օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերի. 3) գիտակցաբար չմասնակցել անօրինական գործողությունների և կատարել աշխատանքներ, որոնք վարկաբեկում են ներքին աուդիտորի մասնագիտությունը և տվյալ կազմակերպությունը: 2. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը պատասխանատու է ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ընդհանուր գործունեության համար, և նա պետք է` 1) պատրաստի և կազմակերպության ղեկավարին ու ներքին աուդիտի կոմիտեին ներկայացնի ներքին աուդիտի կանոնակարգի նախագիծը, ներքին աուդիտի ռազմավարական և տարեկան ծրագրերը. 2) ներքին աուդիտորներին` ըստ նրանց գիտելիքների և հմտությունների, բաժանի իրականացման ենթակա աուդիտորական առաջադրանքները. 3) կազմի և կազմակերպության ղեկավարին ու ներքին աուդիտի կոմիտեին ներկայացնի ներքին աուդիտի տարեկան հաշվետվությունը. 4) հետևի ներքին աուդիտի տարեկան ծրագրի կատարմանը ներքին աուդիտի մեթոդաբանության իրականացմանը. 5) անհրաժեշտության դեպքում, խորհրդակցելով լիազոր մարմնի հետ, մշակի առանձին մեթոդաբանություն ներքին աուդիտի ստորաբաժանման գործունեության համար. 6) ներքին աուդիտի ստորաբաժանման գործունեության ընթացիկ ուսումնասիրությունների` ներքին գնահատումների միջոցով իրականացնի աուդիտի որակի երաշխավորման ծրագիր` անհրաժեշտության դեպքում ներգրավելով նաև արտաքին խորհրդատուների: 3. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը հաշվետու է կազմակերպության ղեկավարին և ներքին աուդիտի կոմիտեին ու վերջիններիս է ներկայացնում հաշվետվություններ, այդ թվում` 1) աուդիտի արդյունքների և արձանագրված խնդիրների, արված առաջարկությունների և կազմակերպության գործունեությունը բարելավելու նպատակով ձեռնարկված գործողությունների մասին. 2) ներքին աուդիտի տարեկան գործունեության ծրագրի իրականացման մասին. 3) ներքին աուդիտի իրականացման համար օգտագործված և անհրաժեշտ ռեսուրսների մասին. 4) ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի և ներքին աուդիտորների առջև ծառացած սահմանափակումների բոլոր դեպքերի մասին: 4. Եթե բացահայտվում են կեղծիքի նշաններ, ապա ներքին աուդիտորներն այդ մասին տեղեկացնում են ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարին, որը տեղեկացնում է կազմակերպության ղեկավարին և ներքին աուդիտի կոմիտեին: 5. Ներքին աուդիտորները չեն կարող հավաստիացման աուդիտ իրականացնել այնպիսի գործունեության կամ միավորների մասով, որոնց նրանք վերջին մեկ տարվա ընթացքում մատուցել են խորհրդատվական ծառայություններ կամ որոնց կազմում աշխատել են: 6. Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը և ներքին աուդիտորները, բացի ներքին աուդիտին առնչվող աշխատանքներից, տվյալ կազմակերպությունում այլ գործառույթներ և աշխատանքներ իրականացնելու իրավունք չունեն: Պետական վերահսկողությունը իրականացնում են. 1) Հանրապետության նախագահի աշխատակազմին կից վերահսկողության պալատը 2) ԱԺ-ի վերահսկիչ պալատը 3) Ֆինանսների նախարարությունը 4) ՊԵԿ 5) Հարկային տարածքային մարմինները 6) Մաքսային ծառայությունները և այլ կազմակերպություններ:

    Ֆինանսական  վերահսկման  օբյեկտը  ֆինանսական  ռեսուրսների  կազմավորման  և  բաշխման  գործընթացն  է,  որի  ժամանակ  ստեղծվում  են  կենտրոնացված  և  ապակենտրոնացված  ֆոնդերը:  Ֆինանսական  վերահսկողության  նպատակները  բազմաբնույթ  են  և  իրականացվում  են  մի  շարք  սկզբունքներով`  անկախություն,  օբյեկտիվություն,  հրապարակայնություն,  մասնագիտական  պատրաստվածություն,  թափանցիկություն,  անկողմնակալություն,  առանձնակի  յուրահատուկ  հմտություններ,  փորձառություն  և  այլն:      Ֆինանսական  վերահսկողությունն  իրականացվում  է  մի  շարք  ձևերով:  Պետական  վերահսկողությունն  իրականացվում  է  երկրի  ամբողջ  տարածքում,  ֆինանսական  քաղաքականության  բոլոր  մակարդակներում  և  առաջին  հերթին  բյուջեների  և  արտաբյուջետային  ֆոնդերի  մշակման,  քննարկման  և  հաստատման  գործընթացներում,  որն  էլ  ապահովում  է  ֆինանսական  հավասարակշռություն  երկրում`  պահպանելով  երկրի  ֆինանսական  կարգապահությունը  և  օրենսդրությունը:  Ոչ  պետական  ֆինանսական  ոլորտի  մեջ  մտնում  են  կազմակերպությունների  ներքին  վերահսկողությունը,  որն  էլ  իրականացնում  են  ֆինանսական  ծառայությունները,  որոնց  հիմնական  գործառույթները  հետևյալներն  են`
    1. Դրամական  ռեսուրսների  ձևավորում
    2. Դրամական  ռեսուրսների  ճիշտ  և  նպատակային  օգտագործում
    3. Սեփական  և  փոխառու  միջոցների  օպտիմալ  հարաբերակցության  ապահովում
    4. Կազմակերպության  ֆինանսական  կայունության  պահպանում  և  այլ  գործընթացների  ֆինանսական  կայունության  ապահովում:

1.1.3 Ներքին աուդիտը իրական հատվածի կազմակերպություններում Ներքին աուդիտը ղեկավարության կողմից հաստատված անկախության սկզբունքով իրականացվող գործունեություն է: Ղեկավարության նպատակն է ստուգել և գնահատել կազմակերպությունների`

  ա) ռիսկերի  կառավարման  գործընթացը
  բ) վերահսկողության  համակարգը
  գ) ներկայացնել,  առաջարկել  կազմակերպությունների  առջև  դրված  նպատակների  իրականացման  համար:
    Ներքին  աուդիտը  համեմատաբար  նոր  գիտություն  է:  Ժամանակակից  տնտեսավարման  պայմաններում  նրա  դերը,  նշանակությունը  ոչ  միայն  ավելի  մեծանում  է,  այլ  նաև  փոփոխվում  է:  Փոփոխումն  էլ  կախված  է  ուղղակիորեն  կազմակերպությունների  էության  փոփոխությունների  հետ:  Ներքին  վերահսկողության  դերը  և  նշանակությունը  կարող  է  բարձրանալ  նաև  բոլոր  տեսակի  ռիսկերի  վերահսկողության  բարելավման  և  կատարելագործման  շնորհիվ:  Ներքին  աուդիտը  ներկայումս  ունի  2  տիպի  սահմանում,  որով  էլ  պայմանավորվում  է  նրա  դերը  վերահսկողության  համակարգում:  Առաջին  սահմանումը  կոչվում  է  ավանդական,  երկրորդը`  նոր:  Ավանդական  սահմանման  համաձայն  ներքին  աուդիտը  հանդիսանում  է  կազմակերպության  ղեկավարության  կողմից  որպես  անկախ  գնահատման  գործառույթ:  Ներքին  աուդիտը  համաձայն  նոր  սահմանման,  որը  մշակվել  է  1999 թ.  աուդիտորական  ինստիտուտի  կողմից  սահմանվում  է  հետևյալ  կերպ.  ներքին  աուդիտը  հանդիսանում  է  կազմակերպության  ղեկավարության  կողմից  որպես  անկախ  գնահատման  գործառույթ,  բայց  միշտ  չէ,  որ  կարող  է  անցկացվել  կազմակերպության  ներսում,  այլ  կարող  է  անց  կացվել  այլ  կազմակերպությունների  կողմից,  որն  էլ  փոխում  է  ներքին  աուդիտի  դերը  ուղղելով  նրան  առավել  ռիսկայնության  և  գնահատման:   1999թ., երբ  ձևավորվեց  ներքին  աուդիտի  մասին  նոր  սահմանումը,  սահմանվեց  նաև  ներքին  աուդիտի  ինստիտուտի  կողմից ներքին  աուդիտի  հիմնական  տարրերը.
    1. անկախ,  անկողմնակալ  երաշխավորում  և  խորհրդատվական  գործունեություն
    2. բարելավել  կազմակերպության  գործունեությունը  և  մեծացնել  կազմակերպության  արժեքը
    3. օգնել  կազմակերպությանը  իրականացնելու  իր  նպատակները
    4. ստեղծել  պարբերական,  համակարգված  մոտեցում  ռիսկի  կառավարման,  վերահսկման,  կառավարչական  գործունեության  օբյեկտիվ  գնահատման  և  բարելավման  համար:  Ակնհայտ  է,  որ  ներքին  աուդիտը  հաճախ  ենթարկվում  է  փոփոխությունների,  որոնք  ուղղակի  կախված  են  կազմակերպչական  պահանջներից,  կազմակերպչական  ռիսկերից,  մշակույթից,  գործունեության  յուրահատկությունից:  Այսպիսով,  ներքին  աուդիտն  ունի  փոփոխական  էություն,  որն  էլ  ուղղակիորեն  ազդում  է  կազմակերպությունների  արժեքի  մեծացման  վրա:  Կազմակերպության  արժեքը  և  նրա  փոփոխվող  մեծությունը  հետևանք է  և  իրականացվում  է  4  հիմնական  ուղղություններով`
         1) կորպորատիվ  կառավարում 
         2) ռիսկայնություն
         3) կազմակերպչական  վերահսկողություն
         4) կորպորատիվ  նպատակներ
    Ներքին  աուդիտը  և  կորպորատիվ  կառավարումը  այսօր  դարձել  են  շուկայական  տնտեսավարման  և  ֆինանսական  գործունեության  գլխավոր  խթանիչ  ուժը:  Կորպորատիվ  կառավարումը  պրոֆեսիոնալ  մարդկանց  խմբերի  միավորում  է  միևնույն  նպատակի  համար:  Կորպորատիվ  կառավարումը  թիմային  կառավարում  է  փոքրաթիվ  մարդկանց  միջոցով:  Ներքին  աուդիտի  հիմնական  դերը  կորպորատիվ  կառավարաման  սկզբունքների  մեջ  պատկանում  է  ռիսկի  գնահատմանը:  Համաձայն  կորպորատիվ  կառավարման  սկզբունքների  ներքին  աուդիտին  ներկայացվում  են  մի  շարք  պահանջներ,  որոնք  անմիջականորեն  վերաբերվում  են  կորպորատիվ  կառավարման  հետևյալ  շրջանակներին`

1. ռիսկերի գնահատում 2. ռիսկերի մեծության և էության որոշումը 3. ռիսկերի առաջացման հավանականությունը 4. ռիսկերի նվազեցման հնարավորությունը 5. վերահսկողության համակարգերի գործունեության ծախսերը և եկամուտները և այլն:

    Վերևում  թվարկված  կորպորատիվ  կառավարման  շրջանակները  պետք  է  ապահովեն  տնօրենների  խորհրդի  կողմից  ղեկավարների  մոնիթորինգը,  պետք  է  ապահովեն  նաև  տնօրենների  խորհրդի  կողմից  կազմված  հաշվետվությունների  ներկայացումը  տնտեսավարող  սուբյեկտի  բաժնետերերին:
    Մոնիթորինգը  իրենից  ներկայացնում  է սիստեմատիկ  դիտարկում ցանկացած  օբյեկտի  կամ  գործունեության  նկատմամբ:  Մոնիթորինգի  նպատակն  է  գնահատել  և  կանխատեսել  առանձին  մարդկանց  կամ  ընկերությունների  գործունեությունը:  Տնօրենների  խորհուրդը  այդ  նպատակով  պետք  է  իրականացնի  որոշակի  գործառույթ:  Դրանք  են`  կորպորատիվ  ռազմավարություն,  դա  նշանակում  է  պետք  է  մշտապես  ստուգի  տնտեսավարող  սուբյեկտի  հիմնական  պլանները,  ընթացիկ  և  հեռանկարային  ծրագրերը,  ռիսկի  քաղաքականությունը,  բիզնես-պլանների  ճշտությունը,  մոնիթորինգի  համակարգի  կազմակերպումը  և  կորպորատիվ  կառավարումը:  Հետևողականորեն  պետք  է  ստուգման  ենթարկի  տնտեսավարման  ընթացքում  իրականացրած  կապիտալ  ծախսումները,  ձեռքբերումները  և  ձևավորված  կորուստները  կամ  եկամուտները:  Տնօրենների  խորհուրդը  պարտավոր  է  ստուգել  մոնիթորինգի  անցկացման  գործընթացը:  Գործադիր  ղեկավարների  տնօրենների  խորհրդի  անդամների  վարձատրության  հարցերի  ճշտության  ստուգումը,  թափանցիկությունը  և  օբյեկտիվությունը:  Մոնիթորինգի  միջոցով  ստուգվում  է  նաև  տնօրենների  խորհրդի  անդամների  ղեկավարների  շահերին  վերաբերվող  կոնֆլիկտները  կապակցված  կողմերի  միջև  ձևավորված  չարաշահումները,  ինչպես  նաև  ղեկավարության  գործունեության  մոնիթորինգը:  Ամփոփելով  կորպորատիվ  կառավարման  և  մոնիթորինգային  գործունեության  էությունը  կարևորվում  է,  որ  ցանկացած  գործունեության  արդյունավետ  կազմակերպման  համար  անհրաժեշտ  է  կիրառել  2  միմյանց  հետ  փոխկապակցված  գործունեություն.  ղեկավարությունը  պետք  է կատարի  կորպորատիվ  կառավարում  և  պետք  է  կատարի  նաև  ռիսկի  կառավարում:
    Կորպորատիվ  կառավարման  համար  կազմակերպություններին  օգնելու  նպատակով  մշակված  է  ուղեցույց,  որտեղ  ներառված  են  որոշակի  հիմնական  պահանջներ:
 1. կազմակերպության  զարգացումը  և  արժեքները
    2. կառավարման  ոճը  և  մոտեցումները
    3. կազմակերպչական  կառուցվածքը
    4. լիազորությունները  և  պատասխանատվությունը
    5. ընթացիկ  քաղաքականությունը
    6. մարդկային  ռեսուրսների  քաղաքականությունը  և  պրակտիկ  փորձը  և  այլ  պահանջներ:
         Ներքին  աուդիտը  և  ռիսկի  կառավարումը  միմյանց  հետ  սերտորեն  փոխկապակցված  են,  թերևս  ռիսկերի  կառավարման  համար  գործնականում  իրականացվում  է  առանձին  գործունեություն:  Ռիսկ  հասկացությունը  տարբեր  մասնագետների  կողմից  բնորոշվում  է  տարբեր  ձևերով,  ինչպես  օրինակ.  ռիսկը  այն  հավանականությունն է,  որի  ակնկալումը  կարող  է  բացասականորեն  ազդել  կազմակերպության  գործունեության  կամ  ներքին  աուդիտի  ընթացքի  վրա:  Կորպորատիվ  կառավարման  ժամանակ  և  ընդհանրապես  ցանկացած  գործունեություն  կառավարելիս  պետք  է  կատարել  ռիսկի  կառավարման  գործունեություն  և  ռիսկի  կառավարման  վերահսկողություն:  Ռիսկի  կառավարումը  իրենից  ներկայացնում  է  ռիսկի  գնահատման,  վերահսկման,  կանխարգելման  գործընթաց:  Ռիսկի  կառավարման  գործընթացը  անհրաժեշտ  է  և  պարտադիր  կազմակերպության  ներսում  ձևավորվող  կամ  արդեն  իսկ  ձևավորված  ռիսկը  բացահայտելու,  գնահատելու,  ռիսկի  աստիճանը  որոշելու  և  միջոցառումներ  ձեռնարկելու  բարձր  ռիսկայնությունը  նվազեցնելու  նպատակով:  Ռիսկի  վերահսկողությունը  մշտապես  տարվող  գործընթաց  է,  ներքին  աուդիտի  արդյունավետությունը  բարձրացնելու  նպատակով:  Այս  դեպքում  ներքին  աուդիտը  կարող  է  հավաստիացնել  և  վստահեցնել,  որ  ռիսկի  հիման  վրա  կատարած  աուդիտը  կարող  է  նպաստել  կազմակերպությունների  եկամուտների  ավելացմանը  և  ծախսերի  կրճատմանը:  Ելնելով  վերոնշյալից  պետք  է  ասել,  որ  ներքին  աուդիտը  հանդես  է  գալիս  որպես  ներքին  վերահսկողության  անբաժանելի  և  հիմնական  մաս:  Ինչպես  նշել  ենք,  որ  չկա  գործունեություն,  որ  իրականացվի  առանց  ռիսկի  գործոնի  և  թվարկել  ենք  նաև,  որ  ռիսկը  կարող  է  լինել  տարբեր  ձևերի:  Աուդիտորական ռիսկը  դա  աուդիտորների  ձեռնարկատիրական  գործունեության  ռիսկն  է,  որը  հիմնվում  է  պատվիրատուի  հաշվապահական  հաշվառման,  ինչպես  նաև  ներքին  վերահսկողության  համակարգերի  գործունեության  վրա,  բացի  այդ  նաև  աուդիտորական  ռիսկը  հենվում  է  էական  սխալների,  կեղծիքների  և  խեղաթյուրումների  չբացահայտման  ռիսկի  վրա:  Դրա  համար  էլ  աուդիտորը  պետք է  ձեռնարկի  աուդիտորական  ռիսկի    միջոցառումներ,  մեթոդներ,  եղանակներ  և  հնարքներ:  Աուդիտորը  օգտագործելով  մի  շարք  ցուցանիշներ,  որոնք  ուղղակիորեն  կապված  են  պատվիրատուի  ֆինանսական  հաշվետվությունների  հետ  կարող  է  գնահատել  բնորոշ  ռիսկը:  Այսինքն,  պատվիրատուի  գործունեության  առանձնահատկությունները  տնտեսական  մրցակցության  պայմանները,  ֆինանսական  հաշվետվություններում  տեղ  գտած  խեղաթյուրումների  պատճառները  և  չափերը,  ֆինանսական  հաշվառման  մակարդակի  արդյունավետությունը  և  այլն:  Այդ  նպատակով  էլ  աուդիտորը  ներքին  աուդիտ  անցկացնելիս  ուշադրությունը  կենտրոնացնում  է  հատկապես  փորձագիտական  գնահատման  ենթակա  հաշիվները,  ինչպես  նաև  արտասովոր  բնույթի  գործառույթները  և  այլն:  Ներքին  աուդիտի  անցկացման  ժամանակ  աուդիտորը  գնահատում  է  նաև  վերահսկողության  ռիսկը,  նա  բացահայտում  է,  որ  բացահայտված  և  արդեն  իսկ  նշված  խեղաթյուրումները,  հաշիվների  մնացորդների  սխալները,  որ  եթե  ներքին  վերահսկողության  և  ներքին  աուդիտի  կողմից  նախկինում  բացահայտվել  են  և  ժամանակին  չեն  ուղղվել  կամ  ընդհանրապես  չեն  բացահայտվել,  ապա  դրանք  բոլորը  միասին  վերցրած  կամ  գուցե  և  առանձին  վերցված  կարող  են  ունենալ  էական  ազդեցություն  տնտեսավարող  սուբյեկտի  ֆինանսական  գործունեության  վրա:  Աուդիտորը  որպեսզի  գնահատի  հաշվապահական  հաշվառման  և  ներքին  վերահսկողության  արդյունավետության  մակարդակը  կատարում  է  յուրաքանչյուր  հաշվի  մնացորդի  կամ  կատարած  գործառնությունների  կտրվածքով  կատարում  են  տեղեկատվության  հավաքում  և  կատարում  է  ներքին  վերահսկողության  ռիսկի  գնահատման  նախնական  աշխատանքներ:  Աուդիտորը  գնահատելով  բնորոշ  և  վերահսկողության  ռիսկը  որոշում  է  իրականացվելիք  աուդիտի  այն  ընթացակարգերը  որոնց  հետագա  իրականացմամբ    կնվազեցվի  աուդիտորական  ռիսկի  մակարդակը,  ինչպես  արդեն  գիտենք  չբացահայտված  ռիսկը  իրականացված  աուդիտորական  ընթացակարգերի  արդյունքում  բոլոր  խեղաթյուրումների  բացահայտման  արդյունքն  է,  որն  էլ  որոշվում  է  աուդիտորի  կողմից  սուբյեկտիվորեն  չհայտնաբերման  ռիսկը  միշտ  էլ  կարող  է  լինել,  քանի  որ  աուդիտորական  ստուգումների  արդյունքները  և  ձեռք  բերված  ռիսկերի  հիման  վրա  ապացույցները  ոչ  թե  որոշիչ  են,  այլ  համոզիչ  են:       Ներքին  և  արտաքին  աուդիտը  սերտորեն  միմյանց  հետ  համագործակցելով  կազմում  են  աուդիտորական  ամբողջական  համակարգ  աուդիտորական  գործունեության  արդյունավետությունը  բարձրացնելու  և  կատարելագործելու  համար:  Անկախ  այն  բանից,  որ  նրանք  միմյանց  լրացնում  են  և  գործում  միասնական  համակարգով  նրանց  միջև  կան  նաև  որոշակի  տարբերություններ:  Ներքին  աուդիտի  նպատակն  է  կազմակերպության  ղեկավարությանը  տրամադրել  խորհրդատվություն,  որպեսզի  կազմակերպությունը  զերծ  լինի  կորուստներից,  խախտումներից,  օրինազանցություններից  և  այլ  բացթողումներից,  խորհուրդ  է  տրվում,  որ  մշտապես  պետք  է  գործի  ներքին  վերահսկողությունը:
    Արտաքին  աուդիտի  նպատակն  է  կարծիք  հայտնել  պատվիրատուի  կողմից  ներկայացված  ֆինանսական  հաշվետվությունների  տվյալների  ճշմարտացիության  և  հավաստիության  վերաբերյալ  ներքին  աուդիտի  իրավական  դաշտ:  Կորպորատիվ  կառավարումը  առաջարկում  է,  որ  եթե  տնտեսավարող  սուբյեկտում  չկա  ներքին  աուդիտի  ծառայություն,  ապա  ղեկավարությունը  պետք  է  շուտափույթ  քննարկի  դրա  ստեղծման  անհրաժեշտությունը,  արտաքին  աուդիտի  իրավական  դաշտը:    Արտաքին  աուդիտի  դաշտը  դա  իրավական  պահանջներն  են,  հատկապես  ՍՊԸ-ների,  հասարակական  մարմինների,  կազմակերպությունների  մեծ  մասի  նկատմամբ,  իսկ  ընդհանրապես  արտաքին  աուդիտի  իրավական  դաշտը  հանրապետությունում  գործող  բոլոր  տնտեսավարող  սուբյեկտներում  և  նրանց  գործունեությանը  ներկայացվող  ՀՀ  օրենսդրական  նորմերի  և  գործող  հաշվապահական  հաշվառման  և  աուդիտորական  համակարգերի  վերաբերյալ  ներկայացվող  բոլոր  պահանջները: 
 Ներքին  վերահսկողության  բարձր  մակարդակը  կարող  է  ապահովել  միայն  ներքին  աուդիտի  աուդիտորական  հանձնաժողովի  և  նրանց  կողմից  մշակված  աուդիտորական  հանձնաժողովի  գործառնությունների  ստեղծմամբ:  Հսկողական գործընթացների օրինակներ են. 

1) ամբողջ կազմակերպության մակարդակով հսկողության գործընթացներ. կազմակերպությունում պետք է առկա լինեն հսկողության գործընթացներ, որոնք ապահովում են ղեկավարության` ողջ կազմակերպությանը վերաբերող կարգադրությունների կատարումը: Նման հսկողության գործընթացների օրինակներ են ռիսկերի կառավարման գործընթացները, ֆինանսական հաշվետվական համակարգի հսկողական տարրերը, վարքագծի կանոնների ստեղծումը և վերջիններիս պահպանումը, աշխատակիցների ընդունման, ազատման գործընթացները և այլն: 2) լիազորված անձանց կողմից փաստաթղթերի հաստատում. կազմակերպության գործառնությունները պետք է հաստատվեն համապատասխան լիազորություններ ունեցող անձի կողմից: Օրինակ` աշխատակիցների արտաժամյա աշխատանքը պետք է հաստատված լինի տվյալ միավորի ղեկավարի կողմից:

3) վերահսկում. կազմակերպության համապատասխան օղակի ղեկավարները պետք է վերահսկեն ավելի ցածր օղակների աշխատանքը: Օրինակ` ավագ ղեկավարությունը պարբերաբար պետք է հաշվետվություններ ստանա գծային ղեկավարներից տվյալ միավորի կատարողականի վերաբերյալ: Վերահսկող օղակը նաև պետք է իրականացնի կանոնավոր դիտարկումներ` համոզվելու, որ հաշվետվություններում արտացոլված տեղեկատվությունը ճշմարիտ է:
4) համադրում. կազմակերպության տարբեր միավորներից, ինչպես նաև արտաքին աղբյուրներից ստացված տեղեկատվությունները պետք է համադրվեն առկա տվյալների հետ և անհամապատասխանությունները ճշտվեն: Օրինակ` հաշվապահական հաշվառման ծառայության կողմից պետք է պարբերաբար իրականացվեն բանկային քաղվածքների և հաշվապահական տվյալների համադրում: 

5) դրամական միջոցների և նյութական արժեքների գույքագրման արդյունքների ամփոփում. կազմակերպության կողմից պետք է պարբերաբար անցկացվեն դրամական միջոցների և նյութական արժեքների գույքագրում և փաստացի ու հաշվապահական տվյալների համադրում:

6) ակտիվների և գրանցումների նկատմամբ չլիազորված հասանելիության արգելում. միայն լիազորված անձիք պետք է ունենան հասանելիության իրավունք կազմակերպության ակտիվներից և գրանցումներից օգտվելու համար: Օրինակ` մուտքը դեպի պահեստ թույլատրվում է միայն պահեստապետի ներկայությամբ: 

7) գործառույթների տարանջատում. կազմակերպության հաշվառման գործընթացի տարբեր փուլերն իրականացվում են տարբեր անձանց կողմից: Գործառնության կատարումը, հաշավապահական համակարգում գործառնության գրանցումը և ակտիվների հսկողությունը պետք է իրականացվեն տարբեր անձանց կողմից (մի քանի աչքի սկզբունքը): Օրինակ` կազմակերպության բանկային հաշիվների նկատմամբ հսկողությունը, բանկային գործառնությունների հաշվառումը և բանկային վճարումները պետք է իրականացվեն երեք տարբեր անձանց կողմից: 8) տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հսկողական տարրեր. կազմակերպությունում կարող են առկա լինել համակարգչային ծրագրի ընդհանուր և առանձին հսկողական տարրեր: Ընդհանուր հսկողական տարրերը նպատակ ունեն սահմանել հսկողություն ամբողջ տեղեկատվական հոսքերի նկատմամբ: Իսկ առանձին համակարգչային ծրագրի հսկողական տարրերը միտված են հսկելու միայն որոշակի ծրագրի տվյալների պահոցի, ինչպես նաև այլ գործառույթների անձեռնամխելիությունը: Ընդհանուր հսկողական տարրի օրինակ է համակարգիչներից որևէ տեղեկատվության արտահանման կամ ջնջման հնարավորության բացակայությունը: Իսկ առանձին համակարգչային ծրագրի հսկողական տարրի օրինակ է հաշվապահական ծրագրում աշխատակիցների ցանկում նոր աշխատակցին ավելացնելու համար գլխավոր հաշվապահի էլեկտրոնային հաստատումը: Աղյուսակ 3-ում կներկայացնենք աշխատավարձի հաշվարկման և վճարի,ինչպես նաև աշխատանքային պարտականությունների տարանջատմանը վերաբերող հսկողության գործընթացի նկարագրությունը կամայականորեն ընտրված կազմակերպության օրինակով:

Աղյուսակ3 N Հսկողության տարրի

նկարագրությունը	Հսկողության գործընթացի
նպատակը	Հսկողության համակարգի թեստերը

1. Աշխատակիցները վճարվում են միայն այն աշխատանքի դիմաց, որը նրանք կատարել են (վերաբերում է տեղի ունենալու հաստատմանը), 1 Աշխատավարձի հաշվարկման և վճար պարտականունների տարանջատում, Աշխատավարձի հաշվարկներն իրականացնող և վճարումներ կատարող անձանց հարցումներ, 2)Աշխատակիցների տվյալների հաշվառում և աշխատավարձի դրույքաչափերի կանոնավոր ստուգում դեպի այդ տվյալները, Ստուգել աշխատավարձի վճարացուցակները` համոզվելու, որ համա պատասխան մարմնի կողմից հաստատված են,

3) Աշխատակիցների ընդունման, ազատման, դրույքաչափերի փոփոխման, արտաժամյա աշխատանքի, կանխավճարների տրամադրման հաս- տատում,

Ստուգել աշխատանքի ընդունումը, ազատումը, դրույքաչափերի փոփոխությունը, արտաժամյա աշխատանքը, կանխավճարների տրամադրումը փաստող փաստա- թղթերի համապատասխան մարմնի կողմից հաստատված լինելը, 2. Աշխատանքի հատուցումների գծով ծախսերը ներառում են բոլոր անհրաժեշտ ծախսերը (վերաբերում է ամբողջականության հաս- տատմանը): Աշխատավարձի ծախ- սերի համադրումը բյու- ջեի հետ: Ստուգել աշխատավար ձի փաստացի ծախսերի և բյուջեի միջև շեղում- ների վերաբերյալ հաշվետվությունների առկա յությունը: 3. Համախառնաշխատավարձից կատարվածբոլորնվազեցումները կատարվելենպատշաճորեն(վե- րաբերումէճշգրտությանհաս- տատմանը): Ամսական կտրվածքով աշխատակիցների աշ- խատավարձից կա- տարված նվազեցում- ների համադրում: Ստուգել ամսական իրա- կանացված համադրում- ները վկայող հաշվետ- վությունների առկայութ- յունը: Ներքին վերահսկողությունը պարտադիր անհրաժեշտություն է, որը նպատակաուղղված է կազմակերպություններում ապրանքանյութական արժեքների անօրինականության, յուրացումների, փաստաթղթերի անհետացմանը, աշխատողների կողմից ակտիվների յուրացմանը և ընդհանրապես իրականացվող ոչ օրինական գործողությունների կանխմանը:

Կանխարգելող  է  համարվում  այն  վերահսկողությունը,  որը  կարողանում  է  կանխել  իր  կողմից  տարված  ճիշտ  ժամանակին  և  ճիշտ  մեթոդով  կատարվելիք  որակը:
Ուղղիչ  է  համարվում  այն  վերահսկողությունը,  որի  միջոցով  ուղղվում  են  տեղի  ունեցած  որևէ  սխալ  խնդիրներ  միաժամանակ  և  հայտնաբերվում  է  այնպիսի  սխալներ,  որոնք  կարող  էին  կանխվել,  բայց  չեն  կանխվել  և  առաջացել  է  սխալ  էական  նշանակություն:
    Ներքին  վերահսկողությունն  իր  մեջ  ներառում  է  մի շարք  հատուկ  ընթացակարգեր,  որոնցից  կարելի  է  թվարկել  հետևյալը.
    1. հաշվետվության  ներկայացումը,  դիտարկումները,  ուսումնասիրությամբ  ստուգումը
    2. կատարած  հաշվապահական  գրանցումների  թվաբանական  ճշգրտության  ստուգումը,  ինչպես  հորիզոնական,  այնպես  էլ  ուղղահայաց  ձևերով,  յուրաքանչյուր  գրանցումների  համար  ձևավորված  թվաբանական  արդյունքը,  այնպես  էլ  հաշվապահական  ընդհանուր  գրանցումների  ամբողջ  արդյունքը
    3. ծրագրային  տեղեկատվության  և  համակարգչային  տեղեկատվության  ապահովումը  վերահսկողության  համակարգում
    4. կարգավորող  հաշիվների  միաժամանակ  և  փորձնական  հաշվեկշռի  կազմումը  և  ստուգումը
    5. ներկայացված  բոլոր  փաստաթղթերի  ստուգումը,  հաստատումը  և  վերահսկողությունը
    6. կազմակերպության  ներսում  ներքին  վերահսկողության  համեմատումը  կազմակերպությունից  դուրս  արտաքին  աղբյուրներից  ստացած  տեղեկատվության  համեմատումը,  ինչպիսիք  են  դրամական  միջոցների  ներհոսքի,  արտահոսքի,  արժեթղթերի,  բաց  թողած,  հետ  գնված,  հաշվապահական  հաշիվների  և  ենթահաշիվների  տվյալների  համեմատումը,  հաշվարկային  փաստաթղթերի  հետ  և  այլ  ընթացակարգեր:

Ինչպես հայտնի է աուդիտի իրականացման ժամանակ աուդիտորը ինքը իրավասու է ընտրելու աուդիտի անցկացման մեթոդը, նրա մեջ ներառված եղանակները և աուդիտորական ստանդարտները և նրա շրջանակները: Սովորաբար բոլոր մեթոդները իրականացվում են հիմնականում հետևյալ սկզբունքներով`

    1) Ըստ  փաստերի  հավաքագրման  ձևի  այս  եղանակը  տարվում  է  2  ուղղությամբ. 

ա. ստուգման է ենթարկվում փաստաթղթերի տվյալները տարբեր եղանակների միջոցով կարող է տարվել նաև ներքին կրկնակի ստուգում: Ընդհանուր փաստաթղթերի համար ընտրանքային մեթոդով որոշակի ընտրված փաստաթղթերի համար: Ստացված տեղեկատվությունը փաստաթղթերից տարածվում է տվյալ ճյուղին վերաբերող բոլոր փաստաթղթերի վրա: Փաստաթղթային ստուգումը ունի որոշակի թերություն, որը բացահայտվում է նրանով, որ ընտրանքային փաստաթղթի մատուցման միջոցով շատ անգամ դուրս են մնում որոշակի փաստաթղթեր, որոնք հետագայում պարզվում է ունեն բացասական ազդեցություն ողջ ֆինանսական արդյունքի վրա, սակայն դրանք աննկատ են մնում, որը պատճառ է հանդիսանում հետագայում կրկնակի վերստուգումից հետո /պարտադիր վերահսկողություն իրականացնելու արդյունքում/ բացահայտել ներքին աուդիտում ձևավորված եզրակացության անորակության համար: բ. ինչպես արդեն մեթոդները թվարկելիս նշել ենք, որ վերահսկողության ամենաարդյունավետ մեթոդ է հանդիսանում փաստացի ապրանքա-նյութական արժեքների առկայության ստուգումը: Այս ստուգումների ժամանակ իրականացվում են մի շարք ստուգիչ չափումներ, ապրանքա-նյութական արժեքների պահպանման իրավիճակի ստուգում, պահպանվող արժեքների ծավալների վերաբերյալ չափումները, գնահատված արժեքի վերահաշվարկներ, որոնք կարող է կապված լինեն ապրանքների պահպանման սահմանված ժամկետից ավելի երկար պահված ապրանքների հետ, բնական պակասորդի հետ և պահպանման ոչ օպտիմալ պայմանների հետ: Այսպիսի ստուգումները իրականացվում են հիմնականում հումքի և նյութերի վրա կատարված սահմանված նորմաների և դրանց խախտման առկայության դեպքում: Ստուգման են ենթարկվում ողջ արտադրական պաշարները ոչ միայն քանակական ձևով, այլ նաև որակական ձևով, որի ժամանակ կիրառում են հատկապես լաբորատոր մեթոդներ և որի արդյունքում ստացած պատասխանները գրանցվում են համապատասխան փաստաթղթերի մեջ: Ստացած ողջ տեղեկատվությունը փաստաթղթային և փաստացի ստուգումների արդյունքում ենթարկում են վերլուծական քննարկման: Կարևորագույն մեթոդներից է վերլուծությունը, որի մեջ ներառվում են տարբեր եղանակներ` հարաբերական մեծությունների, միջին թվաբանական գումարների, միջին կշռված մեծությունների և այլ եղանակների արդյունքում ստացած տեղեկատվություն, որոնք բոլորն էլ ձևակերպվում են գրավոր և դրանց հիման վրա վերլուծման միջոցով կազմում են բազմատեսակ տարաբնույթ գրաֆիկներ, աղյուսակներ, գծագրեր, որոնց միջոցով գնահատման են ենթարկում ստուգված գործունեության ողջ արդյունքը և բացահայտվում է ֆինանսատնտեսական գործունեության կայունությունը կամ անկայունության վտանգը հետագա գործունեության համար: Շատ կարևոր մեթոդ է հանդիսանում նաև հաշվեկշռային, հաշվեքննման, տեխնիկատնտեսական աուդիտորական մեթոդների կիրառումը: Հաշվեկշռային մեթոդի դեպքում բացահայտվում է այն բոլոր գործառնությունները, որոնք ազդում են հիմնականում հաշվեկշռում տեղ գտած կեղծիքների բացահայտման վրա: Հաշվեքննման մեթոդի կիրառման ժամանակ հիմնականում վերականգնվում են այն բոլոր բաց թողած հաշվային գրանցումները, որոնք պետք է կատարվեն հաշվապահական թղթակցությունը կազմելու ընթացքում, որոնք եթե տարվա ընթացքում կատարված չէ ձևավորվում է անբավարար, քանի որ դրանց հիման վրա նույնպես տեղ են գտնում որոշակի բացթողումներ և ոչ ճիշտ հաշվապահական գրանցումներ: Այս մեթոդը սերտորեն կապված է փաստաթղթավորման և բոլոր փաստաթղթերի ձևակերպված ներքին գնահատման հետ: Աուդիտի հաշվեքննման եղանակները սերտորեն կապված են նաև տնտեսավարման արդյունքների և հատկապես պատրաստի արտադրանքի կալկուլյացիոն հաշվարկների հավաստիության գնահատման հետ: Կան նաև շատ այլ մեթոդներ, որոնք բոլորն էլ կապված են միմյանց հետ, բայց կարևորվում է նաև համեմատման ավանդական մեթոդը, որը հնարավորություն է տալիս համեմատելու և բացահայտելու միևնույն տարվա ընթացքում տարվա սկզբին ունեցած և պլանով նախատեսված ապրանքա-նյութական արժեքները տարվա վերջում գրանցած ապրանքա-նյութական արժեքների քանակի և գումարի հետ: Բացի այդ հնարավոր է համեմատել նաև ընթացիկ տարվա ամփոփված փաստաթուղթը և նրա մեջ եղած տվյալները անցած տարիների միևնույն ժամանակահատվածում և կատարած միևնույն ժամանակահատվածի գործունեության հետ /նախորդ տարվա, մի քանի տարիների/:

    Վերահսկողության  ընթացակարգերը:  Ընդհանրապես  վերահսկողության  բոլոր  համակարգերի`  ներքին,  արտաքին,  պարտադիր,  կամավոր  ստուգման  նպատակների  ընդհանուր  ընթացակարգերը  միևնույնն  է.
  1) Փաստաթղթերի  հաջորդական  համարակալում- ստուգվում  է  փաստաթղթերի  ամբողջականությունը  ապահովելու  նպատակով:
  2)  Ստուգիչ  և  ամփոփ  հանրագումարների  պահպանում- նպատակն  է  ապահովել  մուտքագրումների,  ելքագրումների  ամբողջականությունը  և  ճշտությունը
  3)  Ստուգումների  նպատակն  է  օգտագործել  կարգավորող  հաշիվները,  ստուգել  դրանք,  տվյալների  և  մատյաններում  գրանցումների  հավաստիությունը:
  4)  Պատասխանատու  պաշտոնյաների  ստորագրությունների  ստուգում  փաստաթղթերի  կազմման,  մշակման  և  հաստատման  ճշտությունը  ապահովելու  և  դրանում  համոզվելու  նպատակով:  Այս  բոլոր  ստուգումների  նպատակն  է  վերահսկողության  ընթացքում  ուղղակի  միմյանցից  տարբերել  3  հասկացություն`  խնդիրներ,  ընթացակարգեր,  թեստեր:  1-ին  և  2-րդ  հասկացությունների  համար  պատասխանատվություն  է  կրում  պատվիրատուն,  իսկ  3-րդի  համար`  աուդիտորը:
    Վերահսկողության  թեստերը  կազմվում  և  իրականացվում  են  նպատակ  ունենալով  լուծել  վերահսկողության  խնդիրները  և  համոզվել  վերահսկողության  ընթացակարգերի  կիրառման  և  խնդիրների  լուծման  մեջ:  Այստեղից  էլ  աուդիտորական  ստուգումները  կարող  են  իրականացվել  հետևյալ  մի  շարք  հարցերի  ստուգման  համոզման  և  դրանց  գումարների  ճշտության  վերաբերյալ:  Այդպիսի  հարցերին  վերաբերվում  են  ըստ  հաջորդականության  հետևյալները`
  1)    կատարել  հաջորդական  ստուգումներ,  համոզվել,  որ  բացթողումներ  չկան,  կրկնություն  չկա,  և  առկա  են  բոլոր  փոխկապակցված  փաստաթղթերը,  կրեդիտորական  ակտերը,  հաշիվ  ապրանքագրերը
  2)  ստուգել  թույլտվության  առկայությունը,  պատվերի  ընդունումը,  ապրանքների  առաքումը  հաշիվ  ապրանքագրերի  կամ  կրեդիտորական  ակտերի կազմումը,  ձևի  որոշումը,  անհուսալի  պարտքերի  դուրսգրումը
  3)  կատարել  թվաբանական  ստուգումներ  հաշվարկների  ճշտությունը  և  փնտրել  ապացույցները  հաշիվ  ապրանքագրերում,  կրեդիտորական  ակտերում,  իրացման  փաստաթղթերում  և  այլն:
  4)  ստուգել  առաքման  հաշիվները,  ինչպես  նաև  ապրանքների  հետվերադարձման  հաշիվները
  5)  կրկնել  վերահսկողությունը`  ստուգելով  սկզբնական  փաստաթղթերի  հետ  հաշիվների  համաձայնեցումը,  ամփոփ  գումարների  մուտքագրումից  մինչև  ելքագրում:
    Ընդհանրապես  բոլոր  դեպքերում  ստուգումները  կատարվում  են  ընտրանքային  եղանակով,  աուդիտորը  պետք  է  հայտնաբերի  սխալները,  հետո  քննարկի  ստուգումները,  շարունակելու  անհրաժեշտությունը,  որպեսզի  համոզվի  վերահսկողության  ընթացակարգերի  ճիշտ  կիրառման  մեջ:
   Ստուգման  ընթացակարգերը  իրականացվում  են  հաջորդականությամբ  հետևյալ  հաշվապահական  գրանցումները  ստուգելու  միջոցով,  որի  համար  ստուգում  են`

1. հաշվապահական հաշվառման մատյանները, դրանց մեջ եղած գումարները և խաչաձև հաշվարկները, որոնք ստուգում են իրացմած և վերադարձված ապրանքների գրքերում 2. ստուգել առանձին հաշիվ ապրանքագրերը, հաշվապահական գրանցումների փոխանցումները ընդհանուր գրքի և կարգավորող հաշիվների մեջ 3. ստուգել գրանցումները իրացման գրքում և վերաբաշխված ապրանքների գրքում

  ● ստուգել  հաշիվ  ապրանքագրերի  համարների  հաջորդականությունը,  եթե  կան  բաց  թողած  համարներ`  բացահայտել  դրանց  պատճառները
  ● ստուգել  հաշիվ  ապրանքագրերի  և  դրանց  կրեդիտորական  ակտերի  պատճենները,  իրացման  գրքերի  և  դեբիտորական  պարտքերի  մատյանների  հաշիվների  մեջ
  ● համեմատել  հաշիվ  ապրանքագրի  ձևը,  հաստատված  և  արդեն  իսկ  ելքագրված  գնացուցակների  հայտարարված  ձևերի  հետ
  ● ստուգել  հաշվարկները,  հանրագումարները,  կրեդիտորական  ակտերի  և  դեբիտորական  պարտքերի  գրանցամատյաններում:

Ոչ պետական վերահսկողությունը իրականացնում են նաև առևտրային բանկերում, որոնք նպաստում են և խթանում տրամադրված վարկերի ըստ նպատակայնության օգտագործման գործընթացը, որն էլ իր հերթին ապահովում է վարկի մարման ժամկետայնությունը, այսինքն տրված վարկը մարվում է սահմանված պայմանագրային ժամկետներում: Ոչ պետական վերահսկողության ձևերից մեկն էլ անկախ աուդիտորական ստուգումներն են:

    Շուկայական  տնտեսություն  ունեցող  բոլոր  երկրներում,  ինչպես  նաև  ՀՀ-ում,  ներկայումս  գործում  է ֆինանսական  վերահսկողության  հետևյալ  տեսակները`  նախնական,  ընթացիկ,  հետագա,  պետական,  բյուջետային  վերահսկողություններ:
    Նախնական  վերահսկողությունը  տեղի  է  ունենում  պետության  բյուջեի  մշակման,  քննարկման  և  ընդունման  ընթացքում:  Տնտեսավարող  սուբյեկտների  նախնական  վերահսկողությունը  կատարվում  է  ֆինանսական  պլանների  մշակման,  եկամուտների  ու  ծախսերի  նախահաշիվների  կազմման  և  դրանց  հիմնավորման  գործընթացում:  Մնացած  ոչ  բյուջետային  կազմակերպությունների  ֆինանսական  պլանների  նախատեսված  ցուցանիշների  հիմնավորվածությունը  իրականացվում  է  նույնպես  նախնական  վերահսկողության  գործընթացում (բացահայտել  հնարավոր  անճշտությունները  եկամուտների  ավելացման  հնարավորությունները  և  կանխարգելել  ոչ  ռացիոնալ  օգտագործվող  նախնական  ցուցանիշների  հաստատումը):
    Ընթացիկ  վերահսկողությունը  իրականացվում  է  բոլոր  մակարդակների  բյուջեների  ֆինանսական  պլանների  կատարման,  քննարկման  և  հաստատման  գործընթացներում  և  պարբերաբար  կատարվում  են  այդ  գործընթացների  վերլուծություն:
    Հետագա  վերահսկողությունը  իրականացվում  է  ինչպես  բոլոր  մակարդակներում  բյուջեների  կատարման,  այնպես  էլ  տնտեսավարող  սուբյեկտների  բյուջեների  կատարման  և  տարեկան  հաշվետվությունների  արդյունքների  ամփոփման  առանձին  ցուցանիշների    կատարման  արդյունքների  քննարկման  ընթացքում:
    Պետական  վերահսկողություն  իրականացվում  է  պետական  վերահսկողության  մարմինների  կողմից  ամբողջ  տարվա  ընթացքում  և  ամբողջ  տարածքում:

Օրինակ, դիտարկենք Ֆինանսական պարտավորությունների աուդիտը

    Ինչպես  հայտնի  է  ֆինանսական  պարտավորությունը  ըստ  ժամանակի  տևողության  լինում  է  2  ձև`  ոչ  ընթացիկ  և  ընթացիկ:  Աուդիտորը  աշխատանքը  սկսելուց  առաջ  ֆինանսական  հաշվետվությունների  փաթեթին  ծանոթանալուց  հետո  անմիջապես  պետք  է  կազմի  իր  աշխատանքային  պլանը  և  համապատասխան  ընթացակարգերը՝  գործունեությունը  իրականացնելու  համար:  Առաջին  իսկ  հերթին  պետք  է  ընտրի  ֆինանսական  պարտավորություների  աուդիտը  անցկացնելու  համար  անհրաժեշտ  աուդիտորական  շրջանակները,  ինչպես  նաև  պետք  է  շատ  լավ  տիրապետի  հաշվապահական  հաշվառման  ստանդարտներին`  ՀՀՀՀՍ 7 <<Դրամական  միջոցների  հոսքերի  մասին  հաշվետվություն>>,  ՀՀՀՀՍ  32 <<Ֆինանսական  գործիքների  ներկայացում և  բացահայտում>>,  ՀՀՀՀՍ  39  <<Ֆինանսական  գործիքների  ճանաչում  և  գնահատում>>:  Ֆինանսական  ոչ  ընթացիկ  պարտավորությունների  թվին  են  դասվում`  վարկային  երկարաժամկետ  պարտավորությունները  փոխառությունների  գծով,  ֆինանսական  վարձակալության  գծով  և  ֆինանսական  երկարաժամկետ  ներդրումների  գծով  պարտավորություններ  և  այլն:  Այս  պարտավորությունները  հիմնականում  հաշվառվում  են  4-րդ  դասի  41-րդ  խմբի  սինթետիկ  հաշիվներով`    <<Վարկերի  գծով>>,   <<Փոխառությունների>>,  <<Ֆինանսական  վարձակալության  գծով>>:  Կարճաժամկետ  պարտավորությունները  հաշվառվում  են  5-րդ  դասի  համապատասխան  հաշիվներով:  
    Այսպիսի  աուդիտի  հիմնական  խնդիրներն  են  ստուգել  հաշվապահական  հաշվառման  փաստաթղթերում

● վարկերի և փոխառությունների վերադարձման տվյալների արտացոլման ճշտությունը և կեղծիքների բացահայտումը ● ֆինանսական պարտավորությունների հետ կապված ծախսերի ձևավորման ճշտությունը և հաշվապահական ձևակերպումների ճշտությունը և բացահայտել անճշտությունները, ինչպես նաև բացթողած չձևակերպված հաշվապահական հաշիվները ● ֆինանսական պարտավորությունների գույքագրման իրականացման արձանագրությունների կազմված ակտերի կամ այլ գույքագրմանը վերաբերվող փաստաթղթերի տեղեկատվության արտացոլմանը վերաբերվող ամբողջականությունը:

    Աուդիտորը  կազմելով  իր  պլանը  գործընթացը  պետք  է  սկսի  ստուգելով  ֆինանսական  պարտավորությունների  համար  կնքված  պայմանագրերի  առկայությունը  և  նրա  մեջ  արտացոլված  ռեկվիզիտների  ամբողջականությունը  և  հավաստիությունը:

● պետք է ուշադրությունը կենտրոնացնի պարտավորությունների հաշվառման գրանցամատյանների մեջ կատարված գրանցումների ճշտությանը և դրանց համապատասխանությունը գլխավոր գրքի մեջ փոխանցված և սինթետիկ հաշիվներում ամփոփված գրանցումների հետ

 ●  վարկերի  և  փոխառությունների  օգտագործման  ճշտության  ստուգումը,  դրանց  համապատասխանությունը  փաստացի  գործունեության  հետ,  գրավադրված  արժեքների  համար  համապատասխան  պայմանագրերի  ճշտության  և  համապատասխանության  ստուգումը,  ինչպես  նաև  գումարների  թվաբանական  ճշտության  ստուգումը

● վարկերի և փոխառությունների գծով հաշվապահական հաշվառման ձևակերպումների, դրանց ժամկետների, տոկոսավճարների, հաշվարկների և հաշվեգրման գումարների ճշտության ստուգումը, անհրաժեշտ է նաև որ աուդիտորը լուրջ ուշադրություն դարձնի կնքված համապատասխան պայմանագրերի մարումների ընթացակարգին, որի արդյունքում պետք է բացահայտի ժամկետանց պարտավորությունները, դրանց գումարների հետագա վերահաշվարկման ճշտությունը:

    Աուդիտորը  իր  գործունեության  ընթացքում  ընտրում  և  կիրառում  է  տարբեր  մեթոդներ`  փաստաթղթերի  ստուգում,  գործառնությունների  հաշվապահական  ձևակերպումների  ստուգում  հաշվարկված  տոկոսների  և  դրանց  մարումների  վերահաշվարկ  և  փաստացի  ստուգում,  ինչպես  նաև  ստացված  տեղեկատվությունների  հավաքագրված  փաստերի  և  ձևավորված  աուդիտորական  փաստաթղթերի  վերլուծական  ընթացակարգերի  կիրառում  և  աուդիտորական  ավարտման  փուլում  եզրակացության  կարծիքի  կազմում:

1.2. Ներքին աուդիտի պլանավորումն ու իրականացումը

Ներքին աուդիտի են ենթարկվում կազմակերպության գործունեության ֆինանսական կառավարմանը, հսկողությանն առնչվող բոլոր գործառույթները:
Կազմակերպության գործունեությունը բարելավելու վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնելով` ներքին աուդիտը պետք է աջակցի կազմակերպությանը հասնել իր նպատակներին`

1) օժանդակելով կազմակերպության ղեկավարին` կազմակերպությունում առկա ռիսկերը բացահայտելու և գնահատելու գործում. 2) գնահատելով ֆինանսական կառավարման, հսկողության համակարգերի արդյունավետությունը և համապատասխանությունը հետևյալ պայմաններին` ա. կազմակերպության ղեկավարության կողմից ռիսկերի բացահայտում, գնահատում և կառավարում, բ. Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությանը և կազմակերպության գործունեությանն առնչվող այլ պայմաններին (պայմանագրերին, գերատեսչական նորմատիվ ակտերին և այլնին) համապատասխանություն, գ. տնտեսող, արդյունավետ և օգտավետ գործառույթներ, դ. տեղեկությունների վստահելիություն և ամբողջականություն, ե. կորուստներից, չարաշահումներից և վնասներից ակտիվների ու ռեսուրսների պահպանման հուսալիություն, զ. առաջադրանքների կատարում և նպատակների իրագործում: 2. Ներքին աուդիտն իրականացվում է որոշակի աուդիտորական առաջադրանքների ապահովմանն ուղղված հավաստիացման կամ խորհրդատվական ծառայությունների մատուցման միջոցով: 3. Հավաստիացման ծառայությունների համար իրականացվող աուդիտը կազմված է ներքին աուդիտորի կողմից ապացույցների օբյեկտիվ գնահատումից, որպեսզի անկախ դիրքորոշում կամ եզրակացություն ներկայացվի գործընթացի, համակարգի կամ աուդիտի ենթարկված այլ բաղադրիչի վերաբերյալ: 4. Հավաստիացման ծառայությունների համար իրականացվող յուրաքանչյուր աուդիտի խնդիրներն ու շրջանակը սահմանվում են աուդիտորական առաջադրանքով: Ներքին աուդիտն իրականացվում է հետևյալ փուլերով` պլանավորում, փաստացի գնահատումների իրականացում, հաշվետվություն և հետագա գործողություններ` ներկայացված առաջարկությունների կատարմանը հետևելու նպատակով:

  5. Հավաստիացման ծառայությունների համար նշանակված աուդիտորական առաջադրանքն իրականացվում է համակարգային մոտեցմամբ` համապատասխանության աուդիտի կամ կատարողականի աուդիտի միջոցով կամ համապատասխանության և կատարողականի աուդիտի տեսակների համակցությամբ:

6. Խորհրդատվական ծառայությունների համար նշանակված աուդիտորական առաջադրանքը բաղկացած է խորհրդատվության, կարծիքի ներկայացման, ուսուցման և այլ ծառայությունների մատուցումից, որոնք ուղղված են կազմակերպության ռիսկերի կառավարման և հսկման գործընթացի բարելավմանը: Ներքին աուդիտորը չի կարող իրականացնել կազմակերպության կառավարման որևէ գործառույթ: 7. Խորհրդատվական ծառայությունների նպատակով նշանակված աուդիտը նախաձեռնում է կազմակերպության ղեկավարը, և յուրաքանչյուր նման աուդիտի խնդիրներն ու շրջանակը սահմանվում են աուդիտորական առաջադրանքով:

Ներքին աուդիտի պլանավորումը կատարվում է ռիսկերի գնահատման հիման վրա: Ներքին աուդիտն իրականացվում է ներքին աուդիտի երեք տարվա ռազմավարական և տարեկան ծրագրերի հիման վրա, որոնք մշակում է ներքին աուդիտի ստորաբաժանումը:

2. Ռազմավարական ծրագիրը ղեկավարվում է կազմակերպության երկարաժամկետ նպատակներով և ներքին աուդիտի ոլորտում սահմանված ռազմավարական զարգացման խնդիրներով: Ռազմավարական ծրագրի հիման վրա մշակվում է ներքին աուդիտի տարեկան ծրագիր: 3. Ռազմավարական և տարեկան ծրագրերի և դրանց փոփոխությունների նախագծերը քննարկվում են կազմակերպության ղեկավարի ու ներքին աուդիտի կոմիտեի անդամների հետ: 4. Ռազմավարական և տարեկան ծրագրերը, դրանց փոփոխությունները հաստատում է ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը, և դրանք վավերացվում են կազմակերպության ղեկավարի ստորագրությամբ: 5. Ներքին աուդիտի տարեկան ծրագրում ներառվում է նաև նախկինում իրականացված ներքին աուդիտի արդյունքում տրված առաջարկությունների իրականացման որակի և ժամկետների պահպանման գնահատումը: 6. Յուրաքանչյուր աուդիտի համար մշակվում և ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի կողմից հաստատվում է աուդիտորական առաջադրանք` նշելով դրա իրականացման շրջանակը, խնդիրները, տևողությունը և տրամադրված ռեսուրսները, աուդիտի տեխնիկան, տեսակը, ծավալը և անհրաժեշտ այլ մանրամասներ: 7. Կազմակերպության ներքին աուդիտի ռազմավարական և տարեկան ծրագրերը հաստատվում են մինչև տվյալ տարվա հունվարի 1-ը: Աուդիտի պլանավորման ժամանակ, աուդիտորը դատողություններ է անում այն խեղաթյուրումների չափի վերաբերյալ, որոնք կհամարվեն էական: Նշված դատողությունները հիմք են ծառայում`

(ա) ռիսկերի գնահատման ընթացակարգերի բնույթի, ժամկետների և ծավալների որոշման համար,
(բ) էական խեղաթյուրումների ռիսկերի հայտանբերման և գնահատման համար, 

(գ) հետագա աուդիտորական ընթացակարգերի բնույթի, ժամկետների և ծավալների որոշման համար: Աուդիտի պլանավորման ժամանակ որոշված էականությունը անպայմանորեն չի սահմանում այն գումարը, որից ներքև չճշգրտված խեղաթյուրումները` առանձին կամ միասին վերցրած, միշտ կգնահատվեն որպես ոչ էական: Որոշ խեղաթյուրումներին վերաբերող հանգամանքներ աուդիտորին կարող են ստիպել դրանք գնահատել որպես էական` անգամ եթե դրանք ցածր են էականության մակարդակից: Աուդիտի Միջազգային Ստանդարտների(այսուհետ ԱՄՍ)-ի նպատակներից ելնելով, արդյունավետ էականությունը նշանակում է աուդիտորի կողմից սահմանած գումար կամ գումարներ, որոնք ցածր են ամբողջությամբ դիտարկվող ֆինանսական հաշվետվությունների համար հաշվարկված էականության մակարդակից և, որը նպատակ ունի նվազեցնելու ամբողջությամբ դիտարկվող ֆինանսական հաշվետվությունների համար հաշվարկված էականությունից չճգրտված ու չհայտնաբերված խեղաթյուրումների ընդհանուր գումարի գերազանցման հավանականությունը` մինչև համապատասխանորեն ցածր մակարդակի: Կիրառելիության դեպքում, ներկայացված էականությունը վերաբերում է նաև աուդիտորի կողմից սահմանված այն գումարին կամ գումարներին, որոնք ավելի ցածր են առանձին դասերի գործառնությունների, հաշվի մնացորդների կամ բացահայտումների էականության մակարդակից կամ մակարդակներից: Աուդիտի ընդհանուր ռազմավարությունը սահմանելիս, աուդիտորը պետք է որոշի ֆինանսական հաշվետվությունների` որպես ամբողջության, էականության մակարդակը: Եթե, կազմակերպության հատուկ իրադարձությունների արդյունքում, առկա են մեկ կամ մի քանի առանձին դասերի գործառնություններ, հաշվի մնացորդներ կամ բացահայտումներ, որոնց ավելի փոքր գումարների խեղաթյուրումները, կարելի է ողջամտորեն ակնկալել, որ ավելի կազդեն օգտագործողների ֆինանսական հաշվետվությունների հիման վրա կայացրած տնտեսական որոշումների վրա, քան ամբողջությամբ վերցրած ֆինանսական հաշվետվությունների էականությունը, ապա աուդիտորը պետք է որոշի նաև այդ առանձին դասերի գործառնությունների, հաշվի մնացորդների կամ բացահայտումների համար կիրառվող էականության մակարդակը կամ մակարդակները:

 ԳԼՈՒԽ 2.    ՆԵՐՔԻՆ ԱՈՒԴԻՏԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԵՎ  ԻՐԱԿԱՆ ՀԱՏՎԱԾՆԵՐՈՒՄ

2.1. ներքին աուդիտի հիմնախնդիրները հանրային հատվածի կազմակերպություններում

Հանրային հատվածի կազմակերպություններն են՝

ա. Հայաստանի հանրապետության Սահմանադրությամբ և Հայաստանի հանրապետության օրենքներով նախատեսված պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինները

բ. պետության կամ համայնքների հիմնարկները

գ. պետական կամ համայնքների ոչ առևտրային կազմակերպությունները

դ. հիսուն տոկոսից ավելի պետական կամ համայնքային մասնակցությամբ կազմակերպությունները

Հասկանալու համար ներքին աուդիտի խնդիրների էությունը հանրային հատվածում, որպես օրինակ դիտարկենք ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության ներքին աուդիտի խնդիրներն ու ռազմավարությունը 2015-17թթ համար: Պետական ներքին ֆինանսական հսկողության և ներքին աուդիտի դերն ավելի է կարևորվում հատկապես՝կապված ծրագրային բյուջետավորման ներդրման հետ,քանի որ այս դեպքում ֆինանսական կառավարման ապակենտրոնացմանը զուգընթաց,էապես ընդլայնվում է բյուջետային ծրագրերի կառավարիչների ինքնուրույնությունը և պատասխանատվությունը դրանց արդյունավետ իրականացման գործում: Հետևաբար, պետական ներքին հսկողությունը և ներքին աուդիտը անհրաժեշտ պայման են՝բյուջետային ծախսերի նպատակայնությունը և արդյունավետությունը ապահովելու համար: Ներքին աուդիտի բաժնի խնդիրներից է. 1.Նախարարության և նախարարության ենթակա ՊՈԱԿ-ների,հիսուն տոկոսից ավելի պետական մասնակցությամբ կազմակերպությունների կառավարչական գործընթացների,ներքին հսկողության համակարգի,ռիսկերի կառավարման գործընթացների համակարգված և կարգավորված գնահատման ու դրանց բարելավման միջոցով աջակցել Նախարարության և նախարարության ենթակա ՊՈԱԿ-ների հիսուն տոկոսից ավելի պետական մասնակցությամբ կազմակերպություններին՝ իրենց նպատակների արդյունավետ իրականացման գործում: 2.Գնահատելով Նախարարության և նախարարության ենթակա ՊՈԱԿ-ների,հիսուն տոկոսից ավելի պետական մասնակցությամբ կազմակերպությունների կողմից օրենքով և այլ իրավական ակտերով սահմանված պահանջների կատարումը և իրականացված գործառույթների օգտավետությունն ու արդյունավետությունը: 3.Նախարարին և ներքին աուդիտի կոմիտեին հավաստիացնել,որ Նախարարության և նախարարության ենթակա ՊՈԱԿ-ների,հիսուն տոկոսից ավելի պետական մասնակցությամբ կազմակերպությունների,ստորաբաժանումների և կազմակերպությունների ղեկավարները պատշաճորեն կատարում են իրենց վրա դրված պարտականությունները: 4.Հնարավորինս նվազեցնել խարդախությունների,վատնումների և այլ չարաշահումների դեպքերի տեղի ունենալու հավանականությունը: 5.Հնարավորության սահմաններում ապահովել աշխատակիցների վարքագծի համապատասխանությունը սահմանված վարքագծի կանոններին: Ռազմավարական ծրագրի կազմման հիմքերը.

ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության 2015-17թթ. Ներքին աուդիտի ռազմավարական ծրագիրը կազմվել է հիմք ընդունելով Նախարարության և նախարարության ենթակա ՊՈԱԿ-ների,հիսուն տոկոսից ավելի պետական մասնակցությամբ կազմակերպությունների ներքին աուդիտի իրականացման անհրաժեշտության գնահատականները՝ռիսկի գնահատականը ինչպես նաև նախորդ ժամանակահատվածում իրականացված ներքին աուդիտի եզրակացությունը,բացահայտված խնդիրները և ներկայացված առաջարկությունները: Ներքին աուդիտի ռազմավարական ծրագրի կազմման նպատակով ուսումնասիրվում են Նախարարության և նախարարության ենթակա ՊՈԱԿ-ների,հիսուն տոկոսից ավելի պետական մասնակցությամբ կազմակերպությունների հետ կապված իրավական,ռազմավարական և այլ բնույթի զարգացումներն ու փոփոխությունները: Դրա հիման վրա իրականացվել է աուդիտի օբյեկտների ռիսկայնության գնահատում և որոշվել է աուդիտորական ստուգումների իրականացման պարբերականությունը: ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության աուդիտի ենթակա միջավայրն ընդգրկում է նախարարության բոլոր հնարավոր գործառույթները,առաջադրանքներն ու աուդիտի ենթակա գործընթացները: Աուդիտի ենթակա միջավայրը ներառում է նախարարության ամբողջ համակարգը:

Աուդիտի միջավայրի տարրերը ներառում են՝

1. Նախարարության աշխատակազմի կառուցվածքային և առանձնացված ստորաբաժանումները 2. Նախարարության համակարգի պետական և ոչ առևտրային կազմակերպությունները,ՓԲԸ-րը:

Ներքին աուդիտի բաժնի հետագա զարգացումն առավելագույնս ապահովելու համար նախատեսվում է.

-մշակել և կիրառել ներքին աուդիտի գործառույթների բոլոր կողմերն ընդգրկող ներքին աուդիտի որակի երաշխավորման և բարելավման ծրագիր,որը հնարավորություն կնձեռնի գնահատել ներքին աուդիտի սահմանմանն ու ստանդարտներին ներքին աուդիտի գործառույթի համապատասխանությունը և ներքին աուդիտորների կողմից վարքագծի կանոնների կիրառումը. -մշակել և սահմանված կարգով ներկայացնել առաջարկություններ նախարարության ներքին աուդիտի բաժնում կառուցվածքային փոփոխություններ կատարելու վերաբերյալ՝նախարարության ներքին աուդիտի բաժինը վերակազմավորելով ներքին աուդիտի վարչության՝ 6 հաստիքային միավորով՝վարչության պետ,վարչության պետի տեղակալ, 2գլխավոր մասնագետներ, 1 առաջատար մասնագետ, 1 առաջին կարգի մասնագետ: Դուրս գալով վերևում քննարկված կոնկրետ օրինակից, որը վերաբերում էր ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարությանը,աուդիտի ռազմավարական ծրագիրը հանդիսանում է աուդիտի երեք տարվա պլանավորման փաստաթուղթ: Ռազմավարական ծրագիրը մշակվում է կազմակերպության ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի կողմից՝ հիմք ընդունելով կազմակերպության աուդիտի իրականացման անհրաժեշտության գնահատականները (ռիսկերի գնահատումները, ինչպես նաև նախորդ ժամանակահատվածներում կազմակերպությունում իրականացված ներքին աուդիտների եզրակացությունները, բացահայտված խնդիրները, ներկայացված առաջարկությունները, դրանց գծով իրականացված գործողությունները և դրանց կատարման վերաբերյալ հաշվետվությունները): Ռազմավարական ծրագիրը սահմանում է ներքին աուդիտի ստորաբաժանման կողմից իրականացվող աշխատանքները, կազմակերպությունում աուդիտի ենթակա ոլորտները, աուդիտների ժամկետները (հաճախականությունը) և հնարավորություն է տալիս կազմել աուդիտի տարեկան ծրագրեր՝ ելնելով առկա ռեսուրսներից: Քանի որ այն ընդգրկում է երկար ժամանակահատված, այն չի նկարագրում ներքին աուդիտի ստորաբաժանման կողմից իրականացվող աշխատանքները ողջ մանրամասնությամբ, այլ կրում է ավելի ընդհանրական բնույթ: Կազմակերպության ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ռազմավարական ծրագիրը յուրաքանչյուր տարի համալրվում է ևս մեկ տարվա ծրագրով: Օրինակ` եթե 2011 թվականին կազմվում է 2012-2014 թվականների ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ռազմավարական ծրագիր, ապա 2012 թվականին ռազմավարական ծրագիրը պետք է նաև համալրվի 2015 թվականի համար կազմվող ծրագրով: Ռազմավարական ծրագիրը հանդիսանում է կազմակերպության ներքին աուդիտի գործունեության և զարգացման հիմնական փաստաթուղթը, որում նկարագրվում են աուդիտի նպատակներին արդյունավետ կերպով հասնելու համար ընտրված աուդիտի միջոցները: Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի կողմից հաստատված ռազմավարական ծրագիրը վավերացվում է կազմակերպության ղեկավարի կողմից և ենթակա է վերանայման առնվազն տարեկան մեկ անգամ: Ռազմավարական ծրագիրը հաստատվելուց հետո ներկայացվում է Լիազոր մարմնին` ի գիտություն: Ռազմավարական ծրագրի մշակման գործընթացը կազմված է հետևյալ փուլերից. 1) կազմակերպության ընդհանուր գործունեության ուսումնասիրում 2) հիմնական ուսումնասիրման ենթակա միավորների նախանշում 3) ռիսկերի գնահատում

4) ընդհանուր ռեսուրսների հաշվարկում

5) ներքին աուդիտի ռազմավարական ծրագրի կազմում: Ընդհանրապես,անկախ նրանից կազմակերպությունը գտնվում է հանրային թե իրական հատվածում,գոյություն ունեն աուդիտի կազմակերպման կանոններ,որոնք ընդհանուր են երկու սեկտորների համար,օրինակ աուդիտի ռազմավարական ծրագիրը, տարեկան ծրագիրը և էլի մի շարք ընդհանրություններ: Աուդիտի ռազմավարական ծրագրի իրականացման նպատակով ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը մշակում և կազմակերպության ղեկավարի ու ներքին աուդիտի կոմիտեի քննարկմանն է ներկայացնում առաջիկա տարում կազմակերպության ներքին աուդիտի տարեկան ծրագիրը (այսուհետ՝ տարեկան ծրագիր): Դիտողությունների և առաջարկությունների հիման վրա լրամշակված տարեկան ծրագիրը և դրա փոփոխությունները հաստատվում են ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի կողմից և վավերացվում կազմակերպության ղեկավարի կողմից: Ի տարբերություն ներքին աուդիտի ռազմավարական ծրագրի, որը սահմանում է հաջորդ երեք տարիների ընթացքում ընդգրկվելիք աշխատանքները, աուդիտի տարեկան ծրագիրը տրամադրում է տեղեկատվություն ներքին աուդիտի ստորաբաժանման առաջադրանքների բնույթի վերաբերյալ, որոնք ակնկալվում են իրականացվել հաջորդ տարվա ընթացքում: Տարեկան ծրագիրը սահմանում է տվյալ տարվա ընթացքում կազմակերպությունում իրականացվող առաջադրանքների անցկացման նպատակները և աշխատանքի շրջանակները, ինչպես նաև ժամանակացույցը` ըստ առանձին առաջադրանքների: Տարեկան ծրագիրն ամփոփում է յուրաքանչյուր առաջադրանքի կատարման համար պահանջվող ռեսուրսների և մասնագիտական հմտությունների նվազագույն պահանջները ու յուրաքանչյուր առաջադրանքի առաջնահերթությունները: Տարեկան ծրագրում հաշվի են առնվում նաև դրանում ներառված առանձին աուդիտորական առաջադրանքների իրականացման հետ կապված հիմնական ռիսկերը: Եթե ներքին աուդիտի ռազմավարական ծրագիրը համարվում է ավելի ընդհանրական ծրագիր, ապա աուդիտի տարեկան ծրագրում ներկայացվում է ավելի մանրամասն տեղեկատվություն: Առաջադրանքը չի կարող իրականացվել, եթե աուդիտի ենթարկվող միավորը ներառված չէ ներքին աուդիտի տարեկան ծրագրում: Նման անհրաժեշտության դեպքում ներքին աուդիտի տարեկան ծրագրում, ինչպես նաև ռազմավարական ծրագրի համապատասխան տարվա մեջ կատարվում է փոփոխություն: Ներքին աուդիտի տարեկան ծրագիրը կազմելիս ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարը պետք է հաշվի առնի աուդիտի ռազմավարական ծրագրի հաստատումից հետո տեղի ունեցած ցանկացած զարգացումները և փոփոխությունները, օրինակ՝

1) կազմակերպության գործունեության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունները, որոնք չեն արտացոլվել աուդիտի ռազմավարական ծրագրում,
2) ներկայիս պայմանների և ռիսկերի նախնական գնահատումների անհամապատասխանությունը,
3) առկա մարդկային ռեսուրսները և նրանց փորձառության մակարդակի անհամապատասխանությունը ծրագրով նախատեսված մակարդակի հետ,
4) նախորդ տարիների տարեկան ծրագրերում տեղ գտած որևէ բացթողում, որ պետք է ներառվի տվյալ տարվա ծրագրի կամ ռազմավարական ծրագրի մեջ: Նշված փոփոխությունները սկզբում պետք է իրենց արտացոլումը գտնեն նաև յուրաքանչյուր տարվա աուդիտի ռազմավարական ծրագրի վերանայման ժամանակ:  Աուդիտի տարեկան ծրագրի մշակումն ընդգրկում է հետևյալ փուլերը՝ 1) աշխատակիցների և առկա այլ ռեսուրսների տեղաբաշխումը ծրագրով նախատեսված ժամանակահատվածում՝ հաշվի առնելով ակնկալվող բացակայությունները, աշխատակիցների կազմում նախատեսվող փոփոխությունները և այլ աշխատանքները,
2) փոփոխությունների հիման վրա նոր առաջադրանքների պլանավորում, որոնց իրականացման համար բավարար են ազատ մնացած ռեսուրսները, 

3) յուրաքանչյուր առաջադրանքի համար անհրաժեշտ մարդ/օրերի և ուղղակի ժամանակի որոշումը 4) ծրագրում ներառված առաջադրանքների բաշխումը ամսական կտրվածքով՝ բացառելով անհամապատասխանությունները,

5) փաստացի աշխատանքների շարունակական համադրումը ծրագրի հետ և անհրաժեշտության դեպքում ծրագրի վերանայում:  Ստորև ներկայացվում է տարեկան ծրագրի կառուցվածքը. 

1) ներածություն ա. ելակետային դրույթներ բ. իրավական շրջանակները 2) ներքին աուդիտի ստորաբաժանման դերը և նշանակությունը 3) տարեկան ծրագրի պլանավորումը և հաստատումը 4) ընտրված աուդիտորական առաջադրանքների ցանկը ա. աուդիտի ենթարկվող միավորների ցանկը

բ. աուդիտի առաջադրանքի նպատակները, շրջանակները և աուդիտի տեսակը. 

գ. ռեսուրսների առկայությունը 5) ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ռեսուրսների հաշվարկը

6) ներքին աուդիտի ստորաբաժանման հետ փոխկապակցված գործունեության տեսակները

ա. շարունակական մասնագիտական վերապատրաստում բ. ներքին աուդիտի կոմիտեի նիստերին մասնակցություն գ. ներքին աուդիտի մասին սեմինարների վարում և դրանց մասնակցություն

7) ներքին աուդիտի ստորաբաժանման աշխատանքների կազմակերպում
ա. ներքին աուդիտի ստորաբաժանման կազմակերպական կառուցվածքը
8) հաշվետվությունները 

ա. ներքին աուդիտի ստորաբաժանման գործունեության տարեկան հաշվետվությունը

բ. ներքին աուդիտի ստորաբաժանման պարբերական հաշվետվությունները

գ. լիազոր մարմնին ներկայացվող հաշվետվությունը

2.2. ներքին աուդիտի հիմնախնդիրները իրական հատվածի կազմակերպություններում

Ներքին աուդիտի առկայությունն իսկապես անհրաժեշտ է կազմակերպության արդյունավետ աշխատանքի,ռեսուրսների առավել նպատակային բաշխման,աշխատանքի ճիշտ կազմակերպման և այլնի համար,որն էլ իր հերթին բերում է շահույթի ստեղծմանն ու ավելացմանը կազմակերպությունում: Ինչպես հասկացանք ներքին աուդիտը կազմակերպությունում կատարում է այն կարևոր դերը,ինչը երաշխիք է կազմակերպության անընդհատ գործունեության: Սակայն Հայաստանի հանրապետությունում (այսուհետ ՀՀ)իրական հատվածի ոչ բոլոր կազմակերպություններում է կարևորվում այս կարևոր ինստիտուտի դերը,որի պատճառները բազմազան են՝օրինակ ոչ բոլոր ձեռներեցներն են տեղյակ ինչ է ներքին աուդիտը կամ որն է դրա անհրաժեշտությունը: Ուստի մենք կքննարկենք ՀՀ բանկային համակարգում գործող ներքին աուդիտի հիմնախնդիրները, քանզի այս համակարգում իսկապես պրոֆեսիոնալ մակարդակի վրա է դրված նաև ներքին աուդիտի ինստիտուտի աշխատանքը: Uույն նվազագույն պայմաններով uահմանվում են բանկերում ներքին հuկողության համակարգի, ներքին գործարար գործընթացների ներդրման ու դրանց նկատմամբ հuկողության իրականացման նվազագույն պայմանները:

1. Ներքին հuկողության հիմնական նպատակներն են`

• բանկային գործունեությանը բնորոշ ռիuկերի բացահայտում և կառավարում, բանկի աշխատանքների արդյունավետ կազմակերպում և անձնակազմի արդյունավետ կառավարում (գործառնական նպատակ), • բանկում որոշում կայացնելու համար անհրաժեշտ հաշվապահական, ֆինանuական և այլ հաշվետվությունների հուuալիություն, ամբողջականություն և ժամանակին տրամադրում, բանկի ներuում տեղեկատվության անհրաժեշտ հոuքերի ապահովում (տեղեկատվական նպատակ), • բանկի գործունեության համապատաuխանությունը Հայաuտանի Հանրապետության oրենքների, այլ իրավական ակտերի, բանկի կառավարման իրավաuու մարմինների կողմից հաuտատված ներքին իրավական ակտերի (քաղաքականությունների, կարգերի, կանոնակարգերի, ընթացակարգերի, հրահանգների, ուղեցույցների և այլն) պահանջներին (համապատաuխանության նպատակ): 2. Ներքին հuկողության համակարգը բանկի ներքին կազմակերպական կառուցվածքի, գործարար գործընթացների, հաշվետվողականության ու միջոցառումների համալիր է, որը կոչված է պահպանելու բանկի ակտիվները, ապահովելու հաշվապահական հաշվառման և ֆինանuական հաշվետվությունների արժանահավատությունը, բարձրացնելու իրականացվող գործառնությունների արդյունավետությունը, ապահովելու բանկի գործունեության համապատաuխանությունը գործող oրենuդրությանը և բանկի ներքին իրավական ակտերին: 3. Բանկում պատշաճ ներքին հuկողության համակարգի ձևավորման, կենuագործունեության և արդյունավետության շարունակական մոնիտորինգի իրականացման համար պատաuխանատու են բանկի խորհուրդը, գործադիր մարմինը, ներքին աուդիտի uտորաբաժանումը, բանկի բոլոր աշխատակիցները` oրենքով և այլ իրավական ակտերով uահմանված իրենց պարտականությունների շրջանակներում: 4. Բանկերը ներդնում են գործարար գործընթացներ ու դրանց նկատմամբ հuկողության իրականացման համակարգեր` հուuալի և բնականոն բանկային գործունեություն իրականացնելու նպատակով: 5. Բանկերի ներքին հuկողության համակարգը ապահովում է հուuալի և բնականոն բանկային գործունեության իրականացումը` հաշվի առնելով տվյալ բանկի գործունեության բնույթը, առկա ու հնարավոր ռիuկերը, oրենքների և այլ իրավական ակտերի պահանջները, գործարար շրջանառության uովորույթները ու միջավայրի փոփոխությունները: Միջավայրի փոփոխություններ են. • փոփոխված գործառնական միջավայրը, • նոր անձնակազմը, • նոր կամ վերափոխված տեղեկատվական համակարգերը, • նոր տեխնոլոգիաները, • նոր ծառայությունները, գործունեության տեuակները, • բանկի վերակազմավորումը դուuտր և/կամ կախյալ ընկերություններում մաuնակցությունները, • միջազգային գործառնությունների ընդլայնումը (ներառելով փոփոխությունները տնտեuական և բանկային գործունեության կարգավորման միջավայրերում): 6. Բանկերի ներքին հuկողության համակարգը առնվազն բավարարում է uույն կարգով uահմանված պայմաններին: Բանկի իրավական ակտերով uահմանվում է բանկի համար էական ռիuկի չափը (ֆինանuական ռիuկերի դեպքում)` որպեu կանոն արտահայտված բանկի կապիտալի, կամ շահույթի տեuակարար կշռով: Եթե բանկի կողմից իրականացվող առանձին գործառնությունների բնույթը, ծավալը կամ այդ գործառնություններից uտացվող բանկի ֆինանuական արդյունքները էական չեն բանկի համար կամ բանկի համար չեն առաջացնում էական ռիuկեր, ապա բանկը կարող է չպահպանել այդ գործառնությունների գծով uույն կարգով uահմանված ներքին հuկողության պահանջները` բանկի խորհրդի որոշմամբ հաuտատված հիմնավորմամբ: 7. Բանկերի ներքին հuկողության համակարգի նպատակը բանկի գործունեության ապահովումն է, ինչպեu նաև բանկի գործունեության ու որոշումների կայացման գործընթացների հuկողության ապահովումը: 8. Բանկերի ներքին հuկողության համակարգը հuտակեցվում է: 9. Բանկերի ներքին հuկողության համակարգը նկարագրվում է բանկի ներքին իրավական ակտերում, որոնք հանդեu են գալիu քաղաքականությունների, ընթացակարգերի, կանոնակարգերի, հրահանգների և այլ տեuքով: 10. Բանկի ներքին հuկողության համակարգը նկարագրող ներքին իրավական ակտերը պարբերաբար, uակայն ոչ պակաu քան երկու տարին մեկ անգամ, վերանայվում են` դրանք միջավայրի փոփոխություններին համապատաuխանեցնելու նպատակով: 11. Բանկի ներքին հuկողության համակարգը նկարագրող ներքին իրավական ակտերը հաuանելի են բանկի անձնակազմին: Բանկն ապահովվում է բանկի անձնակազմի տեղեկացվածությունը բանկի ներքին հuկողության համակարգը նկարագրող ներքին իրավական ակտերի դրույթներին: 12. Բանկերը համապատաuխանեցնում են բանկի ու բանկի դուuտր, կախյալ ու հuկվող ընկերությունների ներքին հuկողության համակարգերը` նույն չափանիշների, uկզբունքների կիրառման միջոցով բանկի բնականոն գործունեությունը ապահովելու նպատակով: 13. Գործարար գործընթացներն ամբողջությամբ կամ դրանց մի մաuը կարող է իրականացվել բանկի դուuտր, կախյալ կամ հuկվող ընկերությունների կողմից, այնքանով, որքանով չի հակաuում ՀՀ oրենuդրությանը: Բանկի ու բանկի դուuտր ընկերությունների ներքին հuկողության առանձին համակարգերը կազմում են տրամաբանական ամբողջություն այն դեպքում, երբ. • բանկի ու բանկի դուuտր ընկերությունների գործունեությունը կամ գործառնությունները փոխկապակցված են, կամ • բանկի դուuտր ընկերություններն ունեն էական ազդեցություն բանկի ֆինանuական արդյունքների, ֆինանuական վիճակի կամ համբավի վրա: 14. Բանկի գործարար գործընթացների (ընթացակարգերի, կանոնակարգերի և այլ տեuքով) մշակումը ներառում է հետևյալ քայլերը. • գործարար գործընթացի նկարագրություն, • գործարար գործընթացի յուրաքանչյուր քայլի իրականացման հետ առնչվող հնարավոր ռիuկերի ու բացաuական իրադարձությունների նույնականացում (ճանաչում), • ռիuկերի ու բացաuական իրադարձությունների ի հայտ գալու հավանականության և բանկի գործունեության վրա հնարավոր ազդեցության uահմանում, • ռիuկերը կառավարելու, կանխարգելելու և նվազեցնելու նպատակով միջոցառումների ու մեխանիզմների uահմանում: 15. Բանկի ներքին հuկողության համակարգը բխում է բանկի ռազմավարությունից ու ներառում է բանկի ռազմավարության ձևավորմանը, uահմանմանը, գնահատմանը և վերանայմանը վերաբերող գործարար գործընթացներ: 16. Բանկի ներքին հuկողության համակարգը. • նպատակաուղղվում է բանկի գործունեության անընդհատության ապահովմանը, • հարմարեցվում է բանկի գործունեության բնույթին, չափին և բազմաձևությանը, • թարմացվում է` հաշվի առնելով միջավայրի փոփոխությունները, • արտացոլում է գործարար գործընթացները և ռիuկերը: 17. Ռիuկերը, որոնց ենթարկված է կամ կարող է ենթարկվել բանկը, ներառում են ներքին և արտաքին հանգամանքներ, որոնք կարող են uպառնալ բանկի գործունեության անընդհատությանը կամ բացաuական ազդեցություն ունենալ բանկի կապիտալի կամ շահույթի վրա: 18. Բանկի կողմից իրականացվելիք ռիuկի վերլուծությունը նկատի է ունենում հավանական ծայրահեղ հանգամանքների/իրավիճակների առկայությունը (uթրեu uցենարներ), որի հիման վրա բանկը uահմանում է արտակարգ հանգամանքի/իրավիճակի համար ձեռնարկվելիք միջոցառումներ (այն կարող է լինել արտակարգ/չնախատեuված իրավիճակների ծրագիրը, որը պարբերաբար թարմացվում և փորձարկվում է` պարզելու համար դրա արդյունավետությունը): 19. Բանկը իրականացնում է ներքին միջավայրում հնարավոր (արտակարգ) uթրեuային իրավիճակների կանխարգելմանն ուղղված ընթացակարգեր և միջոցառումներ: Բանկը վերահuկում է այն ռիuկերը, որոնք uպառնում են բանկի գործունեությանը: Վերահuկումը կատարվում է այնպեu, որպեuզի հuտակ կապ ապահովվի բանկի ընդհանուր ռիuկի մակարդակի և ֆինանuական միջոցների միջև: Ելնելով դրանից, ներքին հuկողության համակարգը ներառում է բանկի համարժեք կապիտալիզացիայի մոնիթորինգի իրականացմանն ուղղված ընթացակարգեր և միջոցառումներ: 20. Արդյունավետ ներքին հuկողության համակարգը պահանջում է հուuալի տեղեկատվական համակարգերի առկայություն: Տեղեկատվությունը պետք է լինի արժանահավատ, ամբողջական և պաշտպանված չարտոնված առնչություններից: Ներբանկային տեղեկատվական հոuքերը և փաuտաթղթաշրջանառության համակարգը oգտագործվում են կառավարման բոլոր մակարդակներում բանկային տարբեր գործառույթների իրականացման և մոնիթորինգ իրականացնելու համար` ներառյալ ռիuկերի կառավարումը: 21. Բանկի ներքին ակտերով uահմանվում են այu կամ այն որոշումը ընդունելու համար անհրաժեշտ տեղեկատվությունը (հաշվետվություն, տեղեկանք, այլ), այդ տեղեկատվության տրամադրման ձևը և պարբերականությունը: 22. Հաշվետվական փաuտաթղթերում արտացոլված տեղեկատվության ճշտությունը հաuտատվում, իuկ հնարավորության դեպքում` նաև uտուգվում է հաշվետվություն տրամադրող uտորաբաժանման ղեկավարի կողմից, իuկ նման uտորաբաժանման բացակայության դեպքում` հաշվետվության ներկայացման համար պատաuխանատու աշխատակցի կողմից: 23. Բանկը ապահովում է տեղեկատվության պահպանման և մշակման էլեկտրոնային համակարգերի անվտանգությունը և դրանց աշխատանքի անընդհատությունը: 24. Բանկի հետ կապված անձանց մաuին տեղեկատվության պահպանումը բանկում հանդիuանում է ներքին հuկողության արդյունավետ համակարգի կարևորագույն տարրերից մեկը: 25. Արդյունավետ ներքին հuկողության համակարգը դրա գործածման անընդհատ կամ պարբերական մոնիթորինգի իրականացումն է, թերությունների կամ բացթողումների ուղղումը (ճշգրտումը): 26. Բանկի ներքին աուդիտի uտորաբաժանումը պարբերաբար հաշվետվություններ է ներկայացնում բանկի խորհրդին և գործադիր մարմնին ներքին աուդիտի uտորաբաժանման գործունեության նպատակների, լիազորությունների, պատաuխանատվության և իր ծրագրի կատարողականի վերաբերյալ: Հաշվետվությունները պետք է նաև ներառեն նշանակալից ռիuկերը և վերահuկողության միջոցառումները, կորպորատիվ կառավարման խնդիրները, ինչպեu նաև խորհրդի և գործադիր մարմնի կողմից պահանջվող այլ տեղեկատվություն: 27. Ներքին հuկողության համակարգի գործունեության արդյունավետությունը ենթադրում է բանկի գործունեության հետ կապված ռիuկերի ժամանակին բացահայտում, գնահատում և շարունակական կառավարում: Ներքին հuկողության մեխանիզմները անհրաժեշտ է վերանայել նոր կամ նախկինում հuկողությունից դուրu մնացած ռիuկերի հայտնաբերման դեպքում: 28. Ռիuկերի բացահայտման, կանխարգելման և նվազեցման ներքին հuկողության ձևերն են. • բանկի գործունեության պարբերական ուuումնաuիրությունը և գնահատումը բանկի կառավարման մարմինների կողմից, • բանկի ակտիվների և առավել կարևոր փաuտաթղթերի (այդ թվում` վարկային պայմանագիր) ֆիզիկական պաշտպանվածությունը, • uահմանաչափերի uահմանումը և պահպանումը (այդ թվում` մեկ փոխառուի ռիuկ), • որոշումների և գործարքների հաuտատումը և (կամ) թույլատրումը (համապատաuխան իրավաuու ղեկավարների կողմից), • գույքի և գրառումների համատեղ պահպանումը, երբ որոշակի գործընթացների համար հավաuարապեu հաշվետու են երկու կամ ավելի անձինք (երկու բանալիներից կամ գաղտնաբառերից յուրաքանչյուրը, որոնք պետք է oգտագործվեն գանձարան, արխիվ կամ այլ պահուuտարան մուտքի իրավունք uտանալու համար, վuտահվում են առանձին անհատների), • կրկնակի uտուգումը, • տվյալների և գրառումների համադրումը, • պարբերական գույքագրումը, • բանկի հայեցողությամբ` հuկողության այլ գործիքները: 29. Ներքին հuկողության համակարգի նպատակներից մեկն է կապիտալի համարժեքության գնահատումը: Բանկի կապիտալի համարժեքությունը գնահատելու համար հաշվի են առնվում. • տոկոuադրույքի ռիuկի մակարդակը, • փոխարժեքի ռիuկի մակարդակը, • գնային ռիuկի մակարդակը: • բանկի իրացվելիությունը, • բանկի ակտիվների որակը, մաuնավորապեu` ա. դաuակարգված ակտիվների քանակը և ծավալը, բ. վարկային և ներդրումային պորտֆելների ռիuկայնությունը, գ. կենտրոնացումները, դ. վարկերի և դեբիտորական պարտքերի հնարավոր կորուuտների պահուuտների համարժեքությունը, • բանկի ֆինանuավորման աղբյուրները (ավանդներ, փոխառու միջոցներ, կապիտալի լրացուցիչ աղբյուրներ) և միջոցների կառավարման որակը, • բանկի ավանդային և փոխառու միջոցների ծավալների փոփոխության միտումներն ու տատանողականությունը, • բանկի եկամուտների մակարդակը, • բանկի ընթացիկ և ապագա ծախuերի, հնարավոր կորուuտների ազդեցությունը բանկի կապիտալի կառուցվածքի վրա, • գլխավոր պահուuտի և չբաշխված շահույթի բավարար լինելը կորուuտները ծածկելու համար, • բանկի ֆինանuական և գործառնական ռիuկերի կառավարման նպատակով բանկում առկա ներքին փաuտաթղթերով (քաղաքականությունների, ընթացակարգերի, ուղեցույցների և այլն) uահմանված պահանջների բավարար լինելը և այդ պահանջներին համապատաuխան գործելը, • բանկի աճի տեմպերը, • շահաբաժինների վճարման uկզբունքները և դեպքերը, • հաշվեկշռի կառուցվածքը, • հետհաշվեկշռային հոդվածները, • շահութաբերության այն մակարդակը, որը թույլ կտա բանկին ընդլայնել իր գործունեությունը, մնալ մրցունակ և, անհրաժեշտության դեպքում, համալրել իր կապիտալը, Բանկի ներքին հuկողության համակարգը նկարագրող ներքին իրավական ակտերը, վարկավորման գործընթացի (վարկերի, փոխառությունների, oվերդրաֆտների, վարկային գծերի, վարկային քարտերի, ֆակտորինգային և ֆինանuական վարձակալության (լիզինգային) գործառնությունների տրամադրման, այuուհետ` վարկ) առումով, նվազագույնը ներառում են. 1) բանկի նպատակային շուկաները, վարկավորման ընդունելի տեuակները (լիզինգային գործառնությունների իրականացման դեպքում` նաև այն գույքի տեuակները, որոնց լիզինգը բանկը մտադիր է իրականացնել), 2) վարկային պորտֆելի նպատակային (բենչմարք) կառուցվածքը, եկամտաբերությունը և ժամկետայնությունը, 3) վարկային կոմիտեի անդամների կազմը, քանակը, վարկային կոմիտեի իրավաuությունները և պարտականությունները, գործունեության կարգը, 4) վարկային կենտրոնացումների uահմանաչափերը, 5) վարկային պորտֆելի բազմազանեցման (դիվերuիֆիկացիայի) uկզբունքները, 6) վարկերի տրամադրման, մոնիտորինգի և դրանց վերադարձման ընթացակարգը, 7) բանկում գնագոյացման (վարկավորման տոկոuադրույքների, ֆակտորինգային զեղչատոկոuների ձևավորման) uկզբունքները, 8) ապահովման միջոցների (գրավի, երաշխավորության) ընդունելի տեuակները, 9) "վարկի գումար"/"ապահովում" հարաբերակցությունները տարբեր վարկային գործիքների (վարկերի տեuակների) համար` արտահայտված տոկոuով, 10) գրավի առարկայի վերաբերյալ հuկողության ձևերը (մաuնավորապեu` հիփոթեքային վարկավորման դեպքում) և այլ պահանջները (oրինակ` գրավադրված շենքի ապահովագրում), 11) հնարավոր բացառությունների դեպքերը կամ հիմքերը, 12) վարկավորման uահմանաչափերը` ըuտ վարկի գումարի, ժամկետի, տոկոuի և տեuակի, 13) վարկերի տրամադրման համար պահանջվող, ինչպեu նաև վարկային գործերում պահպանվող նվազագույն փաuտաթղթերը և տեղեկատվությունը, 14) բանկի հետ կապված անձանց վարկավորման uկզբունքները, 15) բանկի կողմից մերժված հայտերի վերաբերյալ տեղեկատվության պահպանման և մերժումների հիմնավորվածության ուuումնաuիրության պահանջը, 16) վարկերի և դեբիտորական պարտքերի դաuակարգման և հնարավոր կորուuտների պահուuտների ձևավորման կարգը, ապահովվածություն չունեցող վարկերի տրամադրման հիմքերը, դեպքերը, 17) փոխկապակցված անձանց վարկերի տրամադրման կարգը, uահմանաչափերը, 18) բանկի խորհրդին ու գործադիր մարմնին բանկի վարկավորման գործունեությանը վերաբերող ներկայացվող հաշվետվությունների ձևերը և ներկայացման պարբերականությունը, հաշվետվություններ ներկայացնող uտորաբաժանումը, ընդ որում` հաշվետվությունները առնվազն պարունակում են խնդրահարույց (ժամկետանց) վարկերի վերաբերյալ տեղեկատվություն, այդ վարկերի դաuակարգումը հիմնավորող տեղեկատվություն, ինչպեu նաև կենտրոնացումների վերաբերյալ տեղեկատվություն:

ԳԼՈՒԽ 3. ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՆԵՐՔԻՆ ԱՈՒԴԻՏԻՆ ԱՌՆՉՎՈՂ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈԻԾՄԱՆ ՀԱՄԱՐ

3.1. Ներքին աուդիտի դերի բարձրացումը իրական հատվածի կազմակերպություններում

Ներքին աուդիտի իրականացման նպատակով Հայաստանի հանրապետության օրենսդրությամբ նախատեսված է ընթացակարգերի, պահանջների և ներքին աուդիտի մասնակիցների իրավունքների և պարտականությունների ամբողջությունը: Կազմակերպության գործունեությունը բարելավելու վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնելով` ներքին աուդիտը պետք է աջակցի կազմակերպությանը հասնել իր նպատակներին` 1) օժանդակելով կազմակերպության ղեկավարին` կազմակերպությունում առկա ռիսկերը բացահայտելու և գնահատելու գործում. 2) գնահատելով ֆինանսական կառավարման, հսկողության համակարգերի արդյունավետությունը և համապատասխանությունը հետևյալ պայմաններին` ա. կազմակերպության ղեկավարության կողմից ռիսկերի բացահայտում, գնահատում և կառավարում, բ. Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությանը և կազմակերպության գործունեությանն առնչվող այլ պայմաններին (պայմանագրերին, գերատեսչական նորմատիվ ակտերին և այլնին) համապատասխանություն, գ. տնտեսող, արդյունավետ և օգտավետ գործառույթներ, դ. տեղեկությունների վստահելիություն և ամբողջականություն, ե. կորուստներից, չարաշահումներից և վնասներից ակտիվների ու ռեսուրսների պահպանման հուսալիություն, զ. առաջադրանքների կատարում և նպատակների իրագործում: 2. Ներքին աուդիտն իրականացվում է որոշակի աուդիտորական առաջադրանքների ապահովմանն ուղղված հավաստիացման կամ խորհրդատվական ծառայությունների մատուցման միջոցով: 3. Հավաստիացման ծառայությունների համար իրականացվող աուդիտը կազմված է ներքին աուդիտորի կողմից ապացույցների օբյեկտիվ գնահատումից, որպեսզի անկախ դիրքորոշում կամ եզրակացություն ներկայացվի գործընթացի, համակարգի կամ աուդիտի ենթարկված այլ բաղադրիչի վերաբերյալ: 4. Հավաստիացման ծառայությունների համար իրականացվող յուրաքանչյուր աուդիտի խնդիրներն ու շրջանակը սահմանվում են աուդիտորական առաջադրանքով: Ներքին աուդիտն իրականացվում է հետևյալ փուլերով` պլանավորում, փաստացի գնահատումների իրականացում, հաշվետվություն և հետագա գործողություններ` ներկայացված առաջարկությունների կատարմանը հետևելու նպատակով: 5. Հավաստիացման ծառայությունների համար նշանակված աուդիտորական առաջադրանքն իրականացվում է համակարգային մոտեցմամբ` համապատասխանության աուդիտի կամ կատարողականի աուդիտի միջոցով կամ համապատասխանության և կատարողականի աուդիտի տեսակների համակցությամբ: 6. Խորհրդատվական ծառայությունների համար նշանակված աուդիտորական առաջադրանքը բաղկացած է խորհրդատվության, կարծիքի ներկայացման, ուսուցման և այլ ծառայությունների մատուցումից, որոնք ուղղված են կազմակերպության ռիսկերի կառավարման և հսկման գործընթացի բարելավմանը: Ներքին աուդիտորը չի կարող իրականացնել կազմակերպության կառավարման որևէ գործառույթ: 7. Խորհրդատվական ծառայությունների նպատակով նշանակված աուդիտը նախաձեռնում է կազմակերպության ղեկավարը, և յուրաքանչյուր նման աուդիտի խնդիրներն ու շրջանակը սահմանվում են աուդիտորական առաջադրանքով:

Լիազոր մարմինը պատասխանատու է միջազգայնորեն ճանաչված ստանդարտների և հաջողված փորձի հիման վրա ներքին աուդիտի օրենսդրության և մեթոդաբանության մշակմանն ու ներդրմանն օժանդակելու, ինչպես նաև սույն օրենքի պահանջների և ներքին աուդիտի մեթոդաբանության կիրառման գործընթացի համակարգման և դիտարկման (մոնիթորինգի) համար:

2. Սույն օրենքի պահանջների իրականացման նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը և լիազոր մարմինը ընդունում են ներքին աուդիտի մասին իրավական այլ ակտերը, ընդ որում` 1) ներքին աուդիտի ստանդարտները և ներքին աուդիտորների վարքագծի կանոնները հաստատում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը. 2) ներքին աուդիտի վերաբերյալ մեթոդական ցուցումները (ուղեցույցները), ներքին աուդիտի ձեռնարկների և ներքին աուդիտի կանոնակարգի մշակման ուղեցույցները, ինչպես նաև ներքին աուդիտի հետ կապված հարաբերությունները կարգավորող իրավական այլ ակտեր հաստատում է լիազոր մարմինը: 3. Ներքին աուդիտի համակարգի զարգացման և մեթոդաբանության կատարելագործման նպատակով լիազոր մարմինը պարբերաբար դիտարկումներ (մոնիթորինգ) է իրականացնում սույն օրենքի, ներքին աուդիտի մեթոդաբանության, ներքին աուդիտի ստանդարտների և ներքին աուդիտորների վարքագծի կանոնների պահանջների կիրառման նկատմամբ: 4. Լիազոր մարմինն օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ապահովում է` 1) ներքին աուդիտի գործընթացի համակարգումը և ներդաշնակեցումը. 2) ներքին աուդիտորների ուսուցման և շարունակական մասնագիտական վերապատրաստման համակարգի առկայությունը. 3) ներքին աուդիտորի արհեստավարժության համապատասխան աստիճանը հաստատող որակավորման քննությունների կազմակերպման համակարգի առկայությունը. 4) մինչև յուրաքանչյուր տարվա մայիսի 1-ը, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանած կարգով, ներքին աուդիտի համակարգի մասին նախորդ տարվա հաշվետվության հրապարակումը. 5) ներքին աուդիտորների` որակավորված անհատների և կազմակերպությունների, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունելի` միջազգայնորեն ճանաչված աուդիտորի որակավորում ունեցող անձանց հաշվառումը և վերջիններիս ցանկի հրապարակումը. 6) Հայաստանի Հանրապետության և այլ երկրների ներքին աուդիտի ոլորտի հաստատությունների և մարմինների հետ համագործակցությունը. 7) կազմակերպությունների ներքին աուդիտի ստորաբաժանումների, ներքին աուդիտորների, ինչպես նաև ներքին աուդիտի ստորաբաժանումների կանոնակարգերի գրանցամատյանի ստեղծումը և վարումը:

Ի վերջո ներքին աուդիտի անհրաժեշտությունը պետք է գիտակցի յուրաքանչյուր կազմակերպության ղեկավար,քանի որ այն վեր է հանում այն բոլոր թերությունները,որոնք կարող են ազդել կազմակերպության շահույթի վրա:

ՀՀ կազմակերպությունների խմբերում ներքին աուդիտի կազմակերպման գործում սկզբունքային նշանակություն ունի համախմբված ֆինանսական հաշվետվության կազմումը միջազգային ստանդարտներով, որը կարող է ապահովել տեղեկատվական տվյալների համադրելիությունը և թափանցիկությունը: Ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվությունն անհրաժեշտ է ձևավորել հաշվապահական հաշվառման միասնական քաղաքականությամբ, հաշվետվության մոդելով, արժույթով և ամսաթվով: Այդ նպատակով ցանկալի է մշակել և իրականացնել համապատասխան աուդիտորական ընթացակարգեր: Ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության եկամուտների և ծախսերի ցուցանիշների համադրելիության ներքին աուդիտը նպատակահարմար է սկսել խմբի կազմակերպությունների կողմից հաշվապահական հաշվառման միասնական քաղաքականության կիրառման արժանահավատության գնահատմամբ: Այն պետք է նախորդի աուդիտորական ստուգումների մնացած բոլոր փուլերին: Եկամուտների և ծախսերի ցուցանիշները պետք է ձևավորել միասնական հաշվառման քաղաքականությամբ և հաշվարկել միասնական մեթոդաբանությամբ: Կազմակերպությունների խումբը հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունը պետք է ընտրի և կիրառի այնպես, որ ֆինանսական արդյունքների մասին անհատական հաշվետվությունները բավարարեն հաշվապահական հաշվառումը կարգավորող նորմատիվային իրավական ակտերի պահանջները: Դրանց բացակայության դեպքում մայր կազմակերպությանն անհրաժեշտ է մշակել հաշվապահական հաշվառման այնպիսի քաղաքականություն, որը ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվություններն օգտագործողներին կապահովի օգտակար տեղեկատվությամբ: Խմբի կազմակերպությունների կողմից հաշվապահական հաշվառման քաղաքակա- նության ընտրությունն առաջարկվում է պայմանավորել նրանց կազմակերպաիրավական ձևով, կառավարչական կառուցվածքով, ֆինանսական ռազմավարությամբ, տեղեկատվական համակարգի զարգացման աստիճանով, հաշվապահական կադրերի որակավորման մակարդակով, ինչպես նաև ֆինանսատնտեսական գործունեության առանձնահատկություններով` վերջինիս համապատասխանեցնելով եկամուտները և ծախսերը հաշվառող հաշիվները: Հաշվապահական հաշվառման քաղաքականության մեջ պետք է կատարվի փոփոխություն այն դեպքում, երբ հաշվապահական հաշվառումը կարգավորող օրենսդրության մեջ տեղի են ունեցել փոփոխություններ, կամ եթե այն նպաստում է ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության մեջ տնտեսական գործառնությունների առավել ճշգրիտ ներկայացմանը: Խմբի կազմակերպությունների հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունների միջև տարբերությունները ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների տվյալների համադրելիության վրա ազդում են բացասական կերպով: Հաշվապահական հաշվառման միասնական քաղաքականության բացակայության դեպքում, ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության ձևավորման ժամանակ, անհրաժեշտ է ճշգրտել դուստր ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունները և դրանք համապատասխանեցնել մայր կազմակերպության հաշվային քաղաքականությանը: Աուդիտորական գործընթացի արդյունավետ իրականացման համար ներքին աուդիտորը պետք է գնահատի մայր կազմակերպության և դուստր ընկերությունների հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունների համապատասխանությունը՝ իրականացնելով հետևյալ ընթացակարգերը` • մայր կազմակերպության և դուստր ընկերությունների հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունների համեմատական գնահատում, • եկամուտների և ծախսերի ցուցանիշների համախմբման վրա էական տարբերությունների ազդեցության գնահատում, • խմբի հաշվապահական հաշվառման միասնական քաղաքականությանը համա- պատասխան՝ դուստր ընկերությունների ֆինանսական արդյունքների մասին փոխակերպված հաշվետվությունների արժանահավատության գնահատում, • համախմբման մակարդակում եկամուտների և ծախսերի փոխակերպման նպատակով դուստր ընկերությունների կողմից ներկայացված լրացուցիչ տեղեկատվության արժանահավատության գնահատում,

• ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների ցուցանիշների համա- դըրելիության ապահովման արդյունքների գնահատում: Կազմակերպությունների 

ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների եկամուտների և ծախսերի համադրելիության ներքին աուդիտի ընթացքում այնուհետև գնահատվում է հաշվետվության միասնական մոդելի ապահովումը: Այդ դեպքում աուդիտորական ընթացակարգերի ծավալը պայմանավորվում է կազմակերպությունների գործունեության ոլորտների և նրանց կողմից կիրառվող հաշվետվությունների մոդելների առանձնահատկություններով: Մայր կազմակերպության և դուստր ընկերությունների ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունները տարբեր մոդելներով ձևավորելու դեպքում անհրաժեշտ է կատարել տեղեկատվական տվյալների փոխակերպում: Այն հնարավորություն կտա եկամուտների և ծախսերի վերախմբավորման միջոցով պայմաններ ստեղծելու տեղեկատվության համադրելիության ապահովման համար: Ֆինանսական արդյունքների մասին անհատական հաշվետվությունների մոդելների համադրելիության ներքին աուդիտի ժամանակ առաջարկվում է իրականացնել հետևյալ ընթացակարգերը`

• մայր կազմակերպության և դուստր ընկերությունների ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների մոդելների համեմատական գնահատում, 

• դուստր ընկերությունների ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների տվյալների փոխակերպման արժանահավատության գնահատում,

• ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների մոդելների միջև էական տարբերությունների գնահատում, 

• փոխակերպման համար դուստր ընկերությունների կողմից ներկայացված լրացուցիչ տեղեկատվության արժանահավատության գնահատում, • ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների եկամուտների և ծախսերի վերախմբավորման արժանահավատության գնահատում, • համախմբմանը ներկայացված ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների ցուցանիշների համադրելիության ապահովման արդյունքների գնահատում: Կազմակերպությունների խմբի մեջ մտնող արտերկրյա դուստր ընկերության առկայության դեպքում, ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության եկամուտների և ծախսերի ներքին աուդիտի ժամանակ, անհրաժեշտ է գնահատել միասնական հաշվետվական արժույթով այդ հաշվետվության ձևավորման արժանահավատությունը: Ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության մեջ արտարժույթով գործարքների և արտերկրյա դուստր ընկերությունների գործունեության արտացոլման համար տեղեկատվությունը պետք է վերահաշվարկել մայր կազմակերպության հաշվետվական արժույթով: Դուստր ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների ցուցանիշների՝ միասնական արժույթով վերահաշվարկման արժանահավատության գնահատման ժամանակ այն փոխարժեքային տարբերությունները, որոնք առաջանում են դրամային հոդվածների մարման արդյունքում, կամ երբ կազմակերպության դրամային հոդվածները հաշվետվության մեջ ներկայացվում են մի փոխարժեքով, որը տարբերվում է տվյալ հաշվետու ժամանակաշրջանում դրանց սկզբնական գրանցման կամ նախորդ ֆինանսական հաշվետվություններում գրանցման փոխարժեքից, պետք է ճանաչվեն որպես եկամուտ կամ ծախս այն ժամանակաշրջանում, որում դրանք առաջացել են: Այդ հաշվետվությունների տեղեկատվական տվյալների` մայր կազմակերպության և դուստր ընկերությունների արժույթներով զուգահեռ ձևավորումը հնարավորություն է տալիս ստանալու փոխակերպման ավելի արժանահավատ արդյունքներ, որոնք ազդում են եկամուտների և ծախսերի ճանաչման վրա: Սակայն այդ գործընթացն ունի աշխատատարության բարձր մակարդակ և կապված է զգալի ծախսերի կատարման հետ: Կազմակերպությունների ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների արժույթների համադրելիության աուդիտի ընթացքում ներքին աուդիտորին անհրաժեշտ է իրականացնել հետևյալ ընթացակարգերը` • դուստր ընկերությունների համար մայր կազմակերպության հաշվետվական արժույթի ընտրության գնահատում, • խմբի կազմի մեջ արտերկրյա դուստր ընկերությունների ներառման գնահատում, • մայր կազմակերպության և արտերկրյա դուստր ընկերությունների հաշվետվական արժույթների տարբերությունների գնահատում, • ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների ձևավորման, ինչպես նաև համախմբման մակարդակներում արժութային փոխակերպման գնահատում,

• խմբի կազմակերպությունների ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների ցուցանիշների համադրելիության ապահովման արդյունքների գնահատում: Ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների եկամուտների և ծախսերի ցուցանիշների համադրելիության ներքին աուդիտի ժամանակ անհրաժեշտ է գնահատել միասնական ամսաթվով այդ հաշվետվությունների ձևավորման արժանահավատությունը: Ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունները տարբեր ամսաթվերի դրությամբ կազմելու դեպքում անհրաժեշտ է կատարել համապատասխան ճշգրտումներ` հաշվի առնելու համար դուստր ընկերությունների և մայր կազմակերպության հաշվետվությունների կազմման ամսաթվերի 

միջև ընկած ժամանակաշրջանում կատարված էական գործառնություններն ու այլ իրադարձությունները: Այդ նպատակով դուստր ընկերությունները կազմում են լրացուցիչ հաշվետվություններ` ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության ամսաթվի դրությամբ: Խմբի կազմակերպությունների ֆինանսական արդյունքների մասին անհատական հաշվետվությունների ամսաթվերի համադրելիության աուդիտի ժամանակ ներքին աուդիտորը պետք է իրականացնի հետևյալ ընթացակարգերը` • մայր կազմակերպության և դուստր ընկերությունների ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների ամսաթվերի համապատասխանության գնահատում,

• հաշվետվությունների ամսաթվերի միջև ժամանակային տարբերությունների դեպքում դուստր ընկերությունների տրամադրած լրացուցիչ տեղեկատվության արժանահավատության գնահատում,
• ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվությունների ցուցանիշների համա- դրելիության ապահովման արդյունքների գնահատում: 

Դիտարկվել են ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվե տըվության ցուցանիշների համադրելիության գնահատման ներքին աուդիտի հիմնախնդիրները: Ֆինանսական արդյունքների մասին համախմբված հաշվետվության ձևավորումն առաջարկվել է իրականացնել համապատասխան աուդիտորական ընթացակարգերի միջոցով, որոնք կապահովեն եկամուտների ու ծախսերի ցուցանիշների համադրելիությունը և կերաշխավորեն տեղեկատվական տվյալների արժանահավատությունը:

3.2.Օրենսդրական փոփոխություն` հանրային հատվածում, և այդ ոլորտի ներքին աուդիտի դերի բարձրացման առկա խնդիրները

Ներքին աուդիտի են ենթարկվում կազմակերպության գործունեության ֆինանսական կառավարմանը, հսկողությանն առնչվող բոլոր գործառույթները: Ներքին աուդիտի համակարգը գործում է կազմակերպության ղեկավարի ենթակայությամբ: Ընդ որում` 1) Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի աշխատակազմում, Հայաստանի հանրապետության Ազգային ժողովի աշխատակազմում, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի աշխատակազմում, Հայաստանի հանրապետության ազգային անվտանգության խորհրդում և Հայաստանի հանրապետության կառավարության աշխատակազմում ներքին աուդիտի համակարգը գործում է տվյալ մարմնի աշխատակազմի ղեկավարի, իսկ Հայաստանի հանրապետության դատական դեպարտամենտում` վերջինիս ղեկավարի ենթակայությամբ. 2) Հայաստանի հանրապետության օրենքների հիման վրա ստեղծված պետական մարմիններում` հանձնաժողովներում և խորհուրդներում, ներքին աուդիտի համակարգը գործում է տվյալ հանձնաժողովի կամ խորհրդի ենթակայությամբ. 3) Հայաստանի հանրապետության նախարարություններում ներքին աուդիտի համակարգը գործում է նախարարի, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ենթակա պետական կառավարման այլ մարմիններում` մարմնի ղեկավարի, Հայաստանի հանրապետության համայնքներում` համայնքի ղեկավարի, իսկ Հայաստանի հանրապետության օրենքների հիման վրա ստեղծված այլ պետական մարմիններում` տվյալ մարմնի ղեկավարի ենթակայությամբ: Պետական ներքին ֆինանսական հսկողության և ներքին աուդիտի դերը ավելի է կարևորվում հատկապես ծրագրային բյուջետավորման ներդրման հետ կապված, քանի որ այս դեպքում ֆինանսական կառավարման ապակենտրոնացմանը զուգընթաց էապես ընդլայնվում է բյուջետային ծրագրերի կառավարիչների ինքնուրույնությունը և պատասխանատվությունը դրանց արդյունավետ իրականացման գործում: Հետևաբար` պետական ներքին ֆինանսական հսկողությունը և ներքին աուդիտը անհրաժեշտ պայմանն են բյուջետային ծախսերի նպատակայնությունը և արդյունավետությունը ապահովելու համար: «Ներքին աուդիտի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն ներքին աուդիտի ստորաբաժանումն իրականացնում է երկու կարևորագույն գործառույթ` հավաստիացման տրամադրում և խորհրդատվություն: Ներքին աուդիտի համակարգային մոտեցումը նախատեսում է աուդիտորական առաջադրանքի իրականացման ընթացքում աուդիտորական ապացույցների ձեռքբերման տարբեր մեթոդների համալիր կիրառում: Ներքին աուդիտի ստորաբաժանման կողմից իրականացվող աուդիտորական առաջադրանքի աշխատանքների պատասխանատուները հանդիսանում են ներքին աուդիտի առաջադրանքի աշխատանքային խմբի ղեկավարները, որոնք պատասխանատու են առանձին աուդիտորական առաջադրանքների ուղղորդման և վերահսկման համար: Ներքին աուդիտի առաջադրանքի աշխատանքային խմբի ղեկավարների պարտականություններն են. 1) ուղղորդել ներքին աուդիտի առաջադրանքի աշխատանքային խմբի անդամների աշխատանքները` անհրաժեշտության դեպքում ցուցաբերելով աջակցություն, 2) հաղորդել ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարին հայտնաբերված խնդիրները և մտահոգությունները, 3) ապահովել աուդիտորական առաջադրանքների աշխատանքային ծրագրերին համապատասխան աուդիտի պատշաճ կատարումը, 4) քննարկել ներքին աուդիտի ստորաբաժանման ղեկավարի և ներքին աուդիտորների հետ աուդիտորական առաջադրանքների իրականացման ավելի արդյունավետ և օգտավետ մոտեցումներ, 5) մասնակցել աուդիտորական առաջադրանքների արդյունքների վերաբերյալ հաշվետվությունների կազմման աշխատանքներին: Հանրային հատվածի ներքին աուդիտի ձեռնարկների և ներքին աուդիտի կանոնակարգի մշակման ուղեցույցները նախատեսված են ՀՀ հանրային հատվածի կազմակերպությունների` ՀՀ Սահմանադրությամբ և ՀՀ օրենքներով նախատեսված պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պետության կամ համայնքների հիմնարկներում, պետական ու համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպություններում և հիսուն տոկոս և ավելի պետական կամ համայնքային մասնակցությամբ կազմակերպություններում (այսուհետ` կազմակերպություն) ներքին աուդիտի գործընթացում ներգրավված աշխատակիցների համար և նպատակ ունեն օժանդակել նրանց` այդ կազմակերպություններում ներքին աուդիտի համակարգի ներդրման, աշխատանքների կազմակերպման, աուդիտի իրականացման և գնահատման աշխատանքներում:

Ինչպես նաև, սույն ուղեցույցով նախատեսված դրույթները ենթակա են կատարման նաև այն դեպքում, երբ կազմակերպության ներքին աուդիտն իրականացվում է մասնավոր կազմակերպության կողմից: Ներքին աուդիտի  ուղեցույցը տրամադրում է հանրային      ոլորտում ներքին աուդիտի մշակման և իրականացման ընդհանուր ցուցումներ, սակայն այն չի կարող տեխնիկական և մեթոդական առումով ընդգրկել ողջ հանրային ոլորտում հանդիպող բոլոր դեպքերը: Այդ նպատակով յուրաքանչյուր կազմակերպություն իր ներքին աուդիտի կանոնակարգով պետք է հաստատի կազմակերպությունում ներքին աուդիտի իրականացման կարգը և կիրառման եղանակները: Յուրաքանչյուր դեպքի բնորոշ գծերը և առանձնահատկությունները հաշվի առնելու համար աուդիտի ծրագրերը պետք է կազմվեն այնպես, որ բավարարեն յուրաքանչյուր կազմակերպության կարիքները:

Թեզը ներառում է նաև փորձագետ Արա Կուրազյանի մասնագիտական վերլուծությունը ,որը տեղ է գտել http://www.asparez.am/news-hy/nerqin_audit-hy/ կայքում՝ 10 Հուլիս, 2013թ.:

Ինչպիսի՞ ներքին աուդիտ ունենք ՀՀ-ում առաջին անգամ «Ներքին Աուդիտ» տերմինը հանդիպում ենք ՀՀ Կառավարության 1995-96 թվականների ծրագրում, որտեղ նշվում է, որ՝ « Տարվող հարկայինքաղաքականության հիմնական uկզբունքները կլինեն…հարկատուների մոտ ներկայումu իրականացվող մաuuայական արտաքին uտուգումներից աuտիճանականանցումը ներքին uտուգումների համակարգին (ներքին աուդիտ) եւ վերջինիu տեuակարար կշռի մեծացումը». եւ որպես գործառույթ նշվում է գանձապետարանի գործառույթների շարքում՝ Գանձապետարանի հիմնական խնդիրներն են` բյուջետային հաշվառման եւ հաշվետվության մեթոդական ղեկավարումը, ներքին ֆինանuական աուդիտի կազմակերպումն ու իրականացումը: 2011 թվականին ընդունվեց եւ 2012 թվականի հունվարի 1-ից ուժի մեջ մտավ «Ներքին աուդիտի մասին» ՀՀ օրենքը, որը վերաբերում է միայն հանրային ոլորտին՝ «…uահմանում է հանրային հատվածի կազմակերպությունների ներքին աուդիտիuկզբունքները, բնույթը, շրջանակը…»: Ակնհայտ է, որ ներքին աուդիտի գործառույթը Հայաստանում ներդրվել է ժամանակային մեծ ձգձգումներով եւ դանդաղկոտությամբ, որը բնականաբար այդքան տարիներ շարունակ մեր երկրին զրկել կամ առնվազն ոչ բավարար մակարդակով է ապահովել ներքին աուդիտի երեք հիմնական տարրերի՝ ներքին հսկողության, ռիսկերի կառավարման եւ կորպորատիվ կառավարման համակարգերը ղեկավարելու բավականին արդյունավետ գործիքից: Սա, անկասկած, միայն բացասական ազդեցություն է թողել երկրի եւ տնտեսության բոլոր հատվածների վրա: Սրան գումարվել է նաեւ այն հանգամանքը, որ այժմ ունենալով «Ներքին աուդիտի մասին» օրենք, ինչ-ինչ անհասկանալի պատճառներով այդ օրենքը վերագրվել է միայն հանրային ոլորտին՝ օրենքի մակարդակով կարգավորման դաշտից դուրս թողնելով այլ ոլորտները: Եթե հանրային ոլորտը օրենքով կարգավորվող առանձնահատկություններ պիտի ունենար, ապա դա կարելի էր անել օրենքի մեջ առանձնահատկություններին վերաբերող որոշակի մաս առանձնացնելով, եւ ոչ թե միայն հանրային հատվածը օրենքի մակարդակով կարգավորելով՝ դրանով իսկ ինչ-որ անհասկանալի մակարդակային բազմաշերտ իրավիճակ ստեղծելով այլ ոլորտներում: Սրա անտրամաբանական հետեւանքը եղավ այն, որ այդ օրենքի շրջանակներում որպես ենթաօրենսդրական ակտ ընդունվեցին նաեւ ներքին աուդիտի միջազգային ստանդարտները: Ու, քանի որ ստանդարտները հանդիսանում են օրենքի պահանջով ընդունված ակտ, հետեւաբար դրանք նորից իրավաբանորեն վերաբերում ու կարգավորում են միայն հանրային ոլորտին: Առանձին օրենքով է գործում նաեւ երկրի պառլամենտին ենթարկվող Վերահսկիչ Պալատը, որի մասնագետների ներուժն ու կուտակված փորձը ներքին աուդիտ մասնագիտության ներկայացման համար դեռեւս ամբողջությամբ չի օգտագործվում: Ոլորտների այսպիսի տարանջատումը բերել է նրան, որ ՀՀ Կենտրոնական բանկն էլ իր հերթին սկսել է առանձին կարգավորել իր վերահսկողության տակ գտնվող կառույցների՝ ֆինանսական կազմակերպությունների գծով ներքին աուդիտի ոլորտը՝ ընդունելով ներքին աուդիտը կարգավորող նորմատիվ ակտեր՝ օրինակ ներքին հսկողության հիմնական պահանջները:Արդյունքում, կարգավորման դաշտից գրեթե դուրս է մնացել տնտեսության իրական հատվածում ներքին աուդիտը եւ, հանրային ու ֆինանսական ոլորտներից բացի, ըստ էության գործարարության դաշտում ընդհանրապես չի կարգավորվում ներքին աուդիտի գործառույթը: Նման իրավիճակում գործարար հատվածում ներքին աուդիտ գործառույթը խթանող գործոն կարող էր հանդիսանալ մասնագետներին միավորող օղակի՝ ներքին աուդիտորներին միավորող մասնագիտացված կառույցի գործունեությունը: Ինչպիսի՞ ներքին աուդիտ պետք է ունենալ Նախ, որպես ներքին աուդիտի գործառույթի նկատմամբ որպես միասնական դաշտ ընկալումը ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է օրենքի ու ներքին աուդիտի ստանդարտների գործողության շրջանակները տարածել բոլոր ոլորտների վրա՝ հստակեցնելով ոլորտներին վերաբերող կանոնակարգողների առանձնահատկությունները: Այդպիսով կուղղվի ոլորտի նկատմամբ ի սկզբանե թույլ տրված համակարգային սխալը: Ֆինանսական ոլորտում գործող ներքին աուդիտի համար արդեն ժամանակն է ՀՀ Կենտրոնական բանկում անցկացված ներքին աուդիտի գործառույթի արտաքին գնահատման փորձի հիման վրա: Սա հնարավորություն կտա նշված գնահատումն անցած կազմակերպությունների կողմից իրականացված ներքին աուդիտը դիտարկել որպես ներքին աուդիտի ստանդարտներին համապատասխան իրականացված աուդիտներ: Հանրային ոլորտում ներքին աուդիտի կարեւոր նպատակադրում այս փուլում պետք է համարել համապատասխանության աուդիտի անցկացումը, հատկապես պարտադիր կերպով աուդիտի շրջանակներում ընդգրկվող հարցերի սահմանների եւ կետերի որոշումը, այլապես մեր երկրում անընդհատ կշարունակվեն չափազանց ուշացած բացահայտումները հանցագործությունների ու չարաշահումների վերաբերյալ: Հանրային ոլորտում պետք է խթանել նաեւ հասարակությանը գործընթացներին ներգրավելում մեխանիզմները. (թեժ գիծ, հարցուպատասխաններ եւ այլն); որոնք կամ չկան, կամ եթե անգամ կան էլ, ապա դրանց գծով որեւէ հետեւողականությունը բացակայում է:

Ե Զ Ր Ա Կ Ա Ց ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

Այսպիսով, ամփոփելով լայնածավալ ու բազմակողմանիորեն քննարկված ՀՀ ներքին աուդիտի թեման,հասկացանք,որ այն ունի հիմնախնդիրներ ու բազում չլուծված խնդիրներ՝ թե՛հանրային հատվածում,թե՛ տնտեսության իրական հատվածում: Մանրամասն ուսումնասիրելով << ՆԵՐՔԻՆ ԱՈՒԴԻՏԻ ՄԱՍԻՆ >> ՀՀ ՕՐԵՆՔ-ը, հասկացանք, որ այն վերաբերում է միայն հանրային հատվածի կազմակերպություններին: Հաշվի առնելով,որ օրենքը նոր է մեր հանրապետության համար և բնականաբար կլինեն բացթողումներ,ուստի իմ կողմից առաջարկվում է օրենսդրական փոփոխություն այն է .

հանրային հատվածում ներքին աուդիտի զարգացման ու կայացման համար անհրաժեշտ է կատարել օրենսդրական փոփոխություն այնպես, որպեսզի վերջինս լինի իսկապես անկախ մարմին(ստորաբաժանում)՝ կազմակերպության ներսում,որն անմիջապես հաշվետու կլինի կազմակերպության ղեկավարին,այլ ոչ թե կգործի աշխատակազմի ղեկավարի ենթակայության տակ ինչպես այսօր դա գործում է Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի աշխատակազմում կամ, օրինակ , Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտում` վերջինիս ղեկավարի ենթակայությամբ :

Իրական հատվածի համար առաջարկում եմ.

ներքին աուդիտի դերի բարձրացմանը իրական հատվածում կնպաստի համապատասխան օրենքի ընդունումը, որը <<կպարտադրի>> տնտեսվարող սուբյեկտներին աշխատել առավել զգոն ու կազմակերպված: Մեր հանրապետությունում առայժմ այս կարևոր ինստիտուտը լիարժեք գործում է միայն ֆինանսական կազմակերպություններում(բանկեր,վարկային կազմակերպություններ և այլն):

Ինչպես գիտենք, ՀՀ-ում աուդիտ իրականացնելիս մասնագետներն առաջնորդվում են

ՆԵՐՔԻՆ ԱՈՒԴԻՏԻ ՄԱՍԻՆ  ՀՀ ՕՐԵՆՔ-ով, ԱՈՒԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀՀ ՕՐԵՆՔ-ով, ՀՀ տարածքում գործող աուդիտի միջազգային ստանդարտներով, հաշվապահական հաշվառման միջազգային ստանդարտներով, ուղեցույցներով:

Աուդիտը լինելով երիտասարդ գիտություն արդեն <<խոսում է>> իր կարևոր ու անհրաժեշտ դերի մասին,որի առավել գիտակցումը կբարձրանա ՀՀ տնտեսվարողների մոտ ոչ հեռու ապագայում,ինչին էլ հուսով եմ, կնպաստի համապատասխան օրենքի ընդունումն ու կիրառումը:

Օգտագործված Գրականության Ցանկ

1. ՆԵՐՔԻՆ ԱՈՒԴԻՏԻ ՄԱՍԻՆ ՀՀ ՕՐԵՆՔ

2. ԱՈՒԴԻՏՈՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀՀ ՕՐԵՆՔ

3. ԱՄՍ 320 ԷԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՈՒԴԻՏԻ ՊԼԱՆԱՎՈՐՄԱՆ ԵՎ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ

4. http://www.mineconomy.am/ կայք էջ 5. http://www.mfe.am/ կայք էջ 6. http://armeco.am/ կայք էջ 7. https://www.cba.am/ կայք էջ 8. https://www.e-gov.am կայք էջ 9. http://media.asue.am/ կայք էջ 10. http://hayaudit.com/ կայք էջ