Մասնակից:Վերկա Ավետիսյան/Ավազարկղ18

Նոոտրոպները(《խելացի դեղեր》) նեյրոմետաբոլիկ խթանիչներ են `դեղեր, որոնք կարող են ակտիվացնել մտավոր գործունեությունը, ճանաչողական գործառույթները, բարելավել հիշողությունը և բարձրացնել սովորելու ունակությունները: Ենթադրվում է, որ այս շարքի դեղերը մեծացնում են ուղեղի կայունությունը տարբեր վնասակար ազդեցությունների հանդեպ, ինչպիսիք են ավելորդ սթրեսը կամ հիպօքսիան։

Նոոտրոպները, որոնք բաց են թողնվում ըստ դեղատոմսի հակազդում են այնպիսի հիվանդությունների ախտանիշներին, ինչպիսիք են ուշադրության պակասի և գերակտիվության համախտանիշը, նարկոլեպսիան և Ալցհեյմերի հիվանդությունը։ Որոշ միջոցներ, ինչպիսիք են կոֆեինը և կրեատինը, նույնպես համարվում են նոոտրոպներ և բաց թողնվում առանց դեղատոմսի: Սրանք չեն բուժում հիվանդություններ, բայց կարող են ինչ-որ չափով ազդեցություն ունենալ մտածողության, հիշողության կամ այլ մտավոր գործառույթների վրա:

Պատմական ակնարկ

1960-ականներին բելգիացի ֆարմակոլոգները ստացան մի միացություն, որը ԳԱԿԹ-ից և մի քանի լրացուցիչ ռադիկալներից կազմված օղակ էր

 Հետազոտելով այս միացության հատկությունները պրոֆեսորները հայտնաբերեցին, որ այն զգալիորեն լավացնում է հիշողությունը, հեշտացնում ուսման գործընթացը։ Եվ քանի որ լատիներեն մտածողությունը անվանում են «noos», իսկ միջոցը՝«tropos», նոր դեղը ստացավ Nootropil(հետագայում Piracetam) անվանումը։ Ավելի ուշ հայտնաբերված բոլոր այն դեղերը, որոնք ունեին նույն ակտիվությունը, կոչվեցին նոոտրոպներ։
  Ազդեցության մեխանիզմը․
  Ներկայումս նոոտրոպ դեղամիջոցների ազդեցության հիմնական մեխանիզմներն են համարվում նյարդային բջջում նյութափոխանակության և բիոէներգետիկ գործընթացների ակտիվացումն ու գլխուղեղի նյարդամիջնորդանյութերի հետ փոխազդեցությունը: Նեյրոմետաբոլիկ խթանիչները մեծացնում են ԱՈւՊ–ով գլյուկոզի ներթափանցումն ու յուրացումը(հատկապես ուղեղի կեղևում, ենթկեղևային հանգույցներում, հիպոթալամուսում և ուղեղիկում), լավացնում են նուկլեինաթթուների նյութափոխանակությունը, խթանում ՝ ATP-ի, սպիտակուցների և ՌՆԹ-ի սինթեզը: Մի շարք նոոտրոպ դեղերի ազդեցությունը միջնորդված է գլխուղեղի նեյրոմեդիատոր համակարգերի միջոցով, որոնցից ամենակարևորներն են. Մոնոամիներգիկ (պիրացետամը առաջացնում է գլխուղեղում դոպամինի և նորադրենալինի պարունակության մեծացում), խոլիներգիկ(պիրացետամը և մեկլոֆենօքսատը սինապտիկ վերջավորություններում շատացնում են ացետիլխոլինի քանակը և խոլիներգիկ ընկալիչների խտությունը, Խոլին ալֆոսցերատը, որը պիրիդոքսինի և պիրոլիդինի ածանցյալն է, բարելավում է խոլիներգիկ գրգռափոխանցումը կենտրոնական նյարդային համակարգում), գլուտամատեգիկ(մեմանտինը և գլիցինը ազդում են N-մեթիլ-D-ասպարտատի (NMDA) ընկալիչների ենթատիպով)։

Դասակարգում․

Այժմ գոյություն ունեցող նոոտրոպ ակտիվությամբ դեղերը կարող են դասակարգվել հետեւյալ ֆարմակոլոգիական խմբերում․

1. Պիրոլիդինի ածանցյալներ (ռասետամներ)՝ Piracetam, Coluracetam, Aniracetam, Oxiracetam, Pramiracetam, Dupracetam, Rolziracetam և այլն

2. Դիմեթիլամինոէթանոլի ածանցյալներ (ացետիլխոլինի նախորդներ)՝ Deanol aceglumate, Meclofenoxate

3. Պիրիդոքսինի ածանցյալներ` Pyritinol, Biotredin

4. ԳԱԿԹ-ի ածանցյալներ և անալոգներ՝ γ-ամինոկարագաթթու (Aminalon), նիկոտինոիլ-ԳԱԿԹ (Picamilon), γ-ամինո-β-ֆենիլկարագաթթվի հիդրոքլորիդ (Phenibut), γ-հիդրօքսիբութիրատի կալցիումական աղ (Neurobutal)

5. Ցերեբրովասկուլյար միջոցներ՝ Ginkgo biloba

6. Նեյրոպեպտիդներ և դրանց անալոգներ՝ Semax

7. Ամինաթթուներ և նյութեր, որոնք ազդում են խթանիչ ամինաթթուների համակարգի վրա` Glycine, Biotredin

8. 2-մերկապտոբենզիմիդազոլի ածանցյալներ` էթիլթիոբենզիմիդազոլի հիդրոբրոմիդ (Bemithylum)

9. Վիտամինանման միջոցներ` Idebenone

10. Պոլիպեպտիդներ և օրգանական բաղադրյալներ՝ Cortexin, Cerebrolysin, Cerebramin

11. Այլ ֆարմակոլոգիական խմբերի նյութեր՝ օժտված նոոտրոպ ազդեցության բաղադրիչով.

- գլխուղեղի արյունամատակարարման կարգավորիչներ` Nicergoline, Vinpocetine, Xantinol nicotinate, Vincamin, Naftidrofuryl, Cinarizin;

- ընդհանուր տոնիկ նյութեր և ադապտոգեններ՝ ացետիլամինոսաթաթթու, ժենշենի մզվածք, մելատոնին, լեցիտին:

- հոգեխթանիչներ՝ Sulbutiamine;

- հակաօքսիդանտներ և հակաօքսիդիչներ՝ օքսիիմեթիլէթիլպիրիդինի սուկցինատ (Mexidol):

Piracetam

Առաջին նոոտրոպ դեղամիջոցն է։ Ունի կառուցվածքային նմանություն ԳԱԿԹ–ի հետ, սակայն ազդեցության մեխանիզմով դրանք տարբերվում են։ Դեղն օժտված է նեյրոպրոտեկտիվ և հակացնցումային հատկություններով։

Piracetam-ը կապվում է բջջաթաղանթի ֆոսֆոլիպիդների բևեռային գլխիկների հետ և ձևավորում պիրացետամ-ֆոսֆոլիպիդ շարժական համալիրներ: Արդյունքում վերականգնվում են բջջային մեմբրանի երկշերտ կառուցվածքն ու դրա կայունությունը։ Նեյրոնալ մակարդակով Piracetam–ը հեշտացնում է սինապտիկ փոխանցման զանազան տեսակներ՝ մեծացնելով հետսինապտիկ ընկալիչների խտությունն ու ակտիվությունը:

Ուժեղացնում է գլխուղեղի կիսագնդերի միջև կապերը, լավացնում արյան հոսքը: ԿՆՀ–ի ախտահարումների ժամանակ այն ակտիվացնում է ուշադրության և ճանաչողական գործառույթները, այդ թվում ուսուցման ունակությունը, հիշողությունը, գիտակցությունը, մտավոր աշխատունակությունը՝ առանց սեդատիվ կամ հոգեխթանիչ ազդեցությունների:

Մանգաղաբջջային անեմիայով տառապող հիվանդների շրջանում Piracetam-ը կիրառվում է էրիթրոցիտների թաղանթների առաձգականությունը վերականգնելու, նրանց դեֆորմացման և ֆիլտրման ունակությունը մեծացնելու, ինչպես նաև արյան մածուցիկությունը նվազեցնելու և «մետաղադրամների սյուների» առաջացումը կանխելու նպատակով: Բացի այդ, այն արգելակում է ակտիվացած թրոմբոցիտների ագրեգացիան՝ առանց էապես ազդելու դրանց քանակի վրա:

Ուսումնասիրությունները կենդանիների վրա ցույց են տվել, որ Piracetam–ը արգելակում է անոթային սպազմը և հակազդում տարբեր վազոսպաստիկ նյութերի։ Առողջ կամավորների դեպքում այն նվազեցրել է էրիթրոցիտների ադհեզիան անոթների էնոթելին և խթանել էնդոթելում պրոստացիկլինների արտադրությունը:

Piracetam-ը ենթարկվում է առաջին կարգի կինետիկայի օրենքներին(էլիմինացիայի արագությունը ժամանակից կախված չէ, սակայն ուղիղ համեմատական է պլազմայում դեղի խտությանը): Բնութագրվում է ցածր փոփոխականությամբ դեղաչափի լայն տատանումների դեպքում: Պլազմայում դեղի ​​կոնցենտրացիան կայունանում է օգտագործման սկզբից 3 օր հետո: Per os ընդունումից հետո Piracetam-ն արագ և գրեթե ամբողջությամբ ներծծվում է ԱՍՏ-ից: Կենսամատչելիությունը մոտ 100% է։ Չի կապում պլազմային սպիտակուցների հետ: Ներթափանցում է ԱՈւՊ-ով, նաև՝ հեմոդիալիզի թաղանթների միջով: Չի ենթարկվում կենսաձևափոխման։
Այն կարող է ունենալ էֆֆեկտիվություն ճանաչողության խանգարումների և դեմենցիայի, գլխապտույտի, կորտիկալ միոկլոնուսի, մանգաղաբջջային անեմիայի դեպքում, սակայն կլինիկորեն դրա կիրառությունը դեռ հաստատված չէ։

Donepezil

Կիրառվում է դեմենցիայի ամենատարածված տեսակի՝ Ալցհեյմերի հիվանդության բուժման նպատակով։ 2016թ․-ին դեմենցիայով տառապողների թիվը հասավ 43,8 միլիոն, ինչը ցույց է տալիս 1990 թ.-ի համեմատ զգալի աճը(երբ այդ թիվը 20.2 միլիոն էր):

Donepezil–ը, որը հայտնի է նաև որպես Aricept, ացետիլխոլինէսթերազայի ինհիբիտոր է։Այն օգտագործվում է ինչպես Ալցհեյմերի, այնպես էլ դեմենցիայի այլ տեսակների բուժման համար։ Պաշարելով ացետիլխոլինէսթերազան ընտրողական և դարձելի՝ Donepezil–ը շատացնում է ացետիլխոլինի քանակը սինապտիկ ճեղքում։ Խոլիներգիկ փոխանցման ուժեղացումով էլ պայմանավորված է Ալցհեյմերի հիվանդության ժամանակ սիմպտոմների թեթևացումը։ Բացի վերը նշվածից, հնարավոր են դեղի ազդեցության այլ մեխանիզմներ ևս, այդ թվում NMDA(n-methyl-d-aspartate) ընկալիչների պաշարում գլուտամատով ակտիվացմանը հակազդելու միջոցով, և ամիլոիդային սպիտակուցների կարգավորում, որոնք զգալի ազդեցություն ունեն Ալցհեյմերի հիվանդության զարգացման վրա:

Donepezil–ը դանդաղ ներծծվում է ԱՍՏ–ից per os ընդունումից հետո։ Հեշտությամբ անցնում է ԱՈւՊ-ով։ Կենսամատչելիությունը մոտ 100% է։ Այն հիմնականում բաշխվում է արտաանոթային մասերում: Donepezil-ը կապվում է պլազմայի սպիտակուցների 96%–ի հետ(75% ալբումինի)։ Կենսաձևափոխումն իրականանում է լյարդում։ Արտազատումը կատարվում է 57% մեզով, 5% կղանքով:

Methylphenidate(Concerta)

Ռացեմիկ խառնուրդ է, որը բաղկացած է d- և l- իզոմերից, ընդ որում d-իզոմերը դեղաբանորեն ավելի ակտիվ է, քան l-իզոմերը: Կիրառվում է ուշադրություն դեֆիցիտի և գերակտիվության խանգարման (ADHD) բուժման համար։

Այն գործում է որպես դոֆամինի և նորադրենալինի հետզավթումն իրականացնող փոխադրիչի ինհիբիտոր, այպիսով շատացնելով նրանց քանակությունը արտանեյրոնալ հատվածներում և համապատասխանաբար երկարաձգելով ազդեցությունը։ Methylphenidate–ը գործում է դեղաչափ–կախյալ մեխանիզմով։ Մեծ դեղաչափերի կիրառման դեպքում տեղի է ունենում նորադրենալինի և դոֆամինի տարածում գլխուղեղի բոլոր հատվածներում, որն էլ հանգեցնում է ճանաչողական ֆունկցիաների խանգարման և լոկոմոտոր ակտիվության։ Հակառակ դրան դեղի ցածր դեղաչափերը ակտիվացնում են նորադրենալինի և դոֆամինի ընտրողական տեղափոխումը գլխուղեղի կեղևի առաջակողմնային շրջան, որն ինչպես ենթադրվում է մեծ դեր ունի ADHD–ի զարգացման պաթոֆիզիոլոգիայի մեջ։ Միաժամանակ ցածր դեղաչափերը ցուցաբերում են ավելի բարձր ակտիվություն և քիչ կողմնակի էֆֆեկտներ(ի տարբերություն մեծ դեղաչափերի այն չի առաջացնում լոկոմոտոր ակտիվություն)։

Per os ընդունմանը հետևում է դեղի արագ ներծծումը ՍԱՏ–ից: Պլազմայում Methylphenidate–ի կոնցենտրացիաները հասնում են նախնական առավելագույնի մոտ 1 ժամվա ընթացքում, որին հաջորդում են աստիճանաբար աճող կոնցենտրացիաները հաջորդ 5-9 ժամերի ընթացքում: Արյան մեջ 15 ± 5% -ը կապվում է պլազմային սպիտակուցների հետ։ Կենսաձևափոխումն իրականանում է լյարդում։

Modafinil

Վաճառվում է որպես «արթունությունը խթանող միջոց» և օգտագործվում է նարկոլեպսիայի բուժման համար։ Նարկոլեպսիան առաջանում է արթունություն–խթանող և քուն–ճնշող ընտանիքի պեպտիդների՝ orexin–ների դիսֆունկցիայի հետևանքով, որոնց նեյրոններն ակտիվանում են Modafinil–ով։ Prexin-ի նեյրոնների ակտիվացումը կապված է հոգեկան ակտիվացման և էյֆորիայի հետ:

Modafinil–ը ցուցված չէ էներգիայի անբավարարության և հոգնածության բողոքներով հիվանդներին, սակայն այն հաջողությամբ կարող է կիրառվել հիպերսոմնիայի բուժման ժամանակ, երբ հիվանդը չունի լիարժեք քնի զգացողություն և օրվա մեջ կարող է ունենալ 10 և ավելի ժամ քնելու պահանջ։ Վերջին հետազոտությունները պարզել են, որ Modafinil–ը կարող է օգնել բուժվող թմրամոլներին կոկաինի դեմ պայքարում։

Դեղի ազդման ճշգրիտ մեխանիզմն անհայտ է, չնայած in vitro ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ այն խոչընդոտում է դոֆամինի հետզավթմանը և նպաստում արտաբջջային դոֆամինի ավելացման։ Modafinil-ը ակտիվացնում է գլուտամատերգիական շղթաները ՝ միաժամանակ ընկճելով ԳԱԿԹ–ին: Ի տարբերություն այլ ստիմուլյատորների այս դեղը չարաշահման վտանգ չունի․ բացակայում են էյֆորիկ էֆֆեկտները։ Հնարավոր է, որ Modafinil–ը գործում է սիներգիկ կոմբինացիաների մեխանիզմով․ այն ներառում է դոֆամինի հետզավթման ուղղակի արգելակումը, նորադրենալինի անուղղակի հետզավթման արգելակումը և orexin- ի ակտիվացումը: Modafinil- ն ունի մասնակի ալֆա 1B-ադրեներգիկ ագոնիստ էֆեկտներ`անուղղակիորեն խթանելով ընկալիչները:

Per os ընդունումից հետո դեղն արագ ներծծվում է ԱՍՏ-ից: Կապվում է պլազմայի սպիտակուցների 60%–ի հետ։ Կենսաձևափոխումն իրականանում է լյարդում։

Ինչպես ցանկացած դեղ, նոոտրոպները ևս ունեն կոմնակի ազդեցություններ, որոնցից են՝

• բարձր արյան ճնշում
• սրտի արագ տեմպ
• անքնություն և քնի այլ խանգարումներ

• տեսողութան խանգարումներ

• կախվածություն

Այն մարդիկ, ովքեր ցանկանում են ընդունել նոոտրոպներ պետք է անպայման խորհրդակցեն բժշկի հետ։ Եվ վերջում եկեք չմոռանանք, որ իրականում ուղեղի աշխատանքը խթանելու լավագույն միջոցըներն են բավարար քնելը, պարբերաբար սպորտով զբաղվելը, առողջ սնվելն ու սթրեսները հաղթահարելը։