Մասնակից:Նուրանի/Ավազարկղ

Եզդիներ (իրենք իրենց կոչում են Էզդի կամ Եզդի), Տաուսե Մալակի ժողովուրդ, կրոնը Շարֆադին, որի հիմքում ընկած է միաստվածության գաղափարը, Աստված մեկ է բոլորի համար, լեզուն էզդիկի, որը պատկանում է իրանական խմբին: Որպես հնագույն ազգ, ձևավորվել են Իրաքի տարածքում, և նրանց պատմական բնօրրանը համարվում է Իրաքի հյուսիսում գտնվող Շանգալը (ավելի ճանաչելի Սինջար): Եզդիները, չունենալով պետականություն, ունեն աշխարհում մեծ սփյուռք: Ապրում են Իրաքում, Սիրիայում, Թուրքիայում, Գերմանիայում, Հայաստանում, Ռուսաստանում, Վրաստանում, Ամերիկայում, Կանադայում, Ֆրանսիայում: Եզդիները իրենց կրոնի մասին գիտելիքները ձեռք են բերում իրենց աղոթքներից, որոնք էզդիկի կոչվում են «կավլ» կամ ամբողջական՝ «ըլմ»: Կավլերի(աղոթքների) լեզուն կոչվում է ադաբիերեն, որը բավական բարդ է և կիրառվում է միայն աղոթքների դեպքում: Եզդիները ստեղծված իսկ օրվանից կոչվել են 3 անուններով՝ Մթհայրա, Ադաբի, ապա նոր Էզդի: Գլխավոր սրբավայրը պատմական բնօրրան Շանգալից 120-130 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Լալըշա Նուրանին է (Լուսապայծառ Լալըշ): Իր մեջ ընդգրկում է 366 սրբություն և նույնքան անգամ կոբաներ (սրբավայր) իր տարածքից դուրս, որոնք գտնվում են սրբավայրից տարբեր հեռավորությունների վրա, մասնավորապես՝ եզդիների հոգևոր կենտրոն համարվող Բաշիկ ու Բահզանում (2014 թվականի օգոստոսի 3-ին սկսված ցեղասպանության հետևանքով 21 սրբավայր պայթեցվեց այդ տարածքում), Շանգալի լեռնային հատվածում (2014 թվականի օգոստոսի 3-ին սկսված ցեղասպանության հետևանքով 9 սրբավայր այդտեղ պայթեցվեց), Մահաթում, Շեյխանում, Բաադերում և այլն: Սրբավայրը իր տարածքում ունի 7 աղբյուրներ, որոնցից հատկապես առեղծվածային են 2-ը՝ Կանյա Սպի (Սպիտակ աղբյուր), Ավա Զըմզըմ (Զըմզըմ աղբյուրը): Լալըշա Նուրանին համարվում է Յունեսկօյի համաշխարհային ժառանգությունը: Սրբավայրը այն կարևորն պատմական արժեքն է, որը հիմք է տալիս համոզվելու, որ եզդիները ծնունդ են առել հենց Միջագետքից, ապա ցրվել աշխարհով մեկ: Եվ ոչ միայ ն Լալըշա Նուրանին, Իրաքի տարածքում գտնվող բոլոր եզդիական սրբավայրերն ու սրբություններեն են վկայում եզդիների՝ այդ տարածքում ծնունդ առնելու փաստը: Թյուր է այն կարծիքը, թե եզդիները ձևավորվել են Հնդկաստանից, ապա հաստատվել Իրաքի տարածքում: Չկա այնպիսի պատմական հիմք, որը կապացուցի, որ եզդիները առաջացել են Հնդկաստանից: Շանգալի լեռնային հատվածում ևս կան բավական ապացույցներ, որոնք վկայում են, որ եզդիները ծնունդ են առել հենց Իրաքի տարածքում: Մասնավորապես լեռնային հատվածում գտնվող քարանձավային հատվածները, որոնք հնագույն ժամանակներում պաշտպանել են եզդիներին թշնամիների հարձակումներից: Այդ քարանձավները մինչ օրս պահպանվել են: Եզդիների Շարֆադին կրոնում գործում է սուրբ երրորդություն գաղափարախոսությունը՝ ի պատիվ եզդիական պանթեոնի 3 գլխավոր կերպարների՝ Տաուսե Մալակի, Շիխադիի և Սլթան Էզդիի (եզդ. Էզդիտե Սոր): Թյուր է այն կարծիքը, թե իբր Սլթան Էզդին Մուավիայի որդին է: Մուավիան եղել է արաբ, որն ապրել է 8-9 դարերում: Իսկ Սլթան Էզդին համարվում է լույս Աստծո կողմից ստեղծված, որի համար ստույգ ժամանակաշրջան չի նշվում: Եզդիական պանթեոնը համալրված է հրեշտակներով, որոնք բոլորն էլ ստեղծվել են Աստծո լույսից և ամեն մեկին տրված է իր դերն ու պարտականությունը եզդիների հոգևոր կյանքում: Այդ հրեշտակները եզդիների կողմից սրբացվում են և նրանց են նվիրված մի շարք կրոնական տոներ և ծիսակատարություններ: Եզդիները բաժանվում են 3 հիմնական խմբերի՝ շեխ, փիր, մրիդ: Շեխերն ու փիրերը համարվում են հոգևոր դասի ներկայացուցիչներ և իրենց հերթին բաժանվում են մի քանի ենթախմբերի: Կրոնական և ազգային սովորույթներ Դավատ (հարսանիք) Ամուսնությունը կարեւոր տեղ ունի եզդիների կյանքում եւ եզդիական հարսանյաց արարողությունները (դավատը), ինչպես կրոնական տոները, ունեն իրենց հատուկ օրենքները, կարգ ու կանոնը: Դրանց մասին շատերս ենք լսել, իսկ նշանակության մասին քչերս գիտենք:

Ամուսնությունը կաստաների միջեւ խստիվ արգելվում է, եւ երեք կարեւորագույն արգելքներից մեկը հենց վերաբերում է կաստաների միջեւ արգելվող ամուսնություններին: Եզդին միայն կարող է ամուսնանալ իր ազգի ներկայացուցիչի հետ: Երեք կարեւորագույն արգելքներից երկրորդը հենց այլադավանների հետ արգելված ամուսնությանն է վերաբերում:

«Դարա Մրազա» -ն (Երջանկության Ծառ) օրհնում է. Կան շեխերի տարբեր տեսակներ, որոնցից մեկը Շեխե Դարա Մրազա-ն է: Դարա Մրազա հայերեն թարգմանաբար նշանակում է Երջանկության Ծառ: Բացատրությունն ինքնին հասկացնել է տալիս, որ այն կապված է բոլոր նորապսակ զույգերի հետ: Առաջներում, երբ փեսայի կողմի հարազատները գնում էին հարսի տուն՝ նրան բերելու, նախքան արարողությունը երաժշտության հովանու ներքո անցկացնելը, նորապսակները պարտադիր գնում էին շեխե Դարա Մրազա շեխի տուն, որպեսզի ստանային շեխի օրհնությունը: Այդ ավանդույթն այսօր բացակայում է եզդիների մեջ կամ հազվագյուտ հանդիպող է, քանի որ եզդիները ցրվել են աշխարհով մեկ, և շատ տեղերում չես գտնի այդ շեխերի ներկայացուցիչներին, որպեսզի այցելես նրանց օջախ (տուն) և ստանաս վերջինիս օրհնությունը: Վերը նշված այս արարողակարգերը, չնայած 21-րդ դարում գրեթե մոռացության են մատնվել, սակայն շատ կարևոր են համարվում: Հարսանեկան ծիսակատարության ժամանակ կարևոր նշանակություն ունի նաև զարդարված ծառի ճյուղը, որը պարեցնում է ազաբ եղբայրը (նրա ներկայությունը կարևորվում է): Մի քանի երիտասարդ՝ ազաբ եղբոր գլխավորությամբ գնում են ծիրանենու դաշտերից գողանում այդ ծառի ճյուղը, որից հետո բերում են փեսայի տուն և երեկոյան զարդարում տարբեր տեսակի մրգերով և այլ քաղցրավենիքներով: Կարևոր է նշել նաև, որ այդ ծառի ճյուղը չպետք է կտրվի ինչ-որ գործիքով՝ միայն համատեղ ուժ գործադրելով պետք է այն կոտրել: Այդ ճյուղի մեջտեղի հատվածում, ճյուղը ամբողջությամբ զարդարելուց հետո, կապվում է մի գունավոր կտոր (միայն՝ ոչ կապույտ): Դրա նպատակն է, որ երբ առավոտյան ազաբ եղբայրը ճյուղը բոլոր հավաքվածների մեջ պարեցնում է, ամեն մեկը նորապսակներին երջանկություն մաղթելով՝ սրտի ցանկությամբ իրենց նվիրատվությունն են թողնում այդ կտորի մեջ: Եզդիների մեջ դեռևս պահպանվել է հայրական տանից օժիտ բերելու ավանդույթը: Դա դարերի խորքից եկած ավանդույթ է և նույնիսկ առկա է եղել հին հնդկացիների մեջ: Օժիտի մեջ հատկապես կարևորվում է հարսի ընտանիքի կողմից պատրաստված և նորապսակներին նվիրած բարձը: Այդ բարձը խորհրդանշում է մինչև խոր ծերություն միասին մի բարձի ծերանալու իմաստը: Երբ նորապսակներն արդեն գալիս են փեսայի տուն, այնտեղ, նախքան տուն մտնելը, դրսում ավանդական դհոլ զուռնան է հնչում, և մինչ բոլոր մասնակիցները պարում են, այդ ընթացքում փեսան հարսին թողնում է ներքևում, իսկ ինքը բարձրանում է մի ինչ-որ բարձր տեղ, որտեղ արդեն գտնվում է ազաբ եղբայրը: Ազաբ եղբայրը, ներքևում գտնվողներից մեկի հետ պայմանավորվելով, այն բարձը, որ բերվել էր հարսի տանից, երեք անգամ գցում է ներքև իր ընկերոջը, ով իր հերթին նորից ետ է ուղարկում վերև, և այդպես երեք անգամ, իսկ վերջին երրորդը՝ ազաբ եղբայը բարձը բռնում է և իր մոտ պահում: Նշենք նաև, որ ամեն անգամ ներքևից բարձը վերև տալով՝ ազաբ եղբայրը այն բռնում է, խփում փեսայի գլխին, ապա նոր գցում ներքև, այդպես երեք անգամ: Այդ գեղեցիկ ծեսը անցկացնելուց հետո, փեսան իր ձեռքում գտնվող երեք կարմիր խնձորներով խփում է ներքևում գտնվող իր հարսնացուի գլխին (հիմնականում առաջին խնձորն է գցում հարսի ուղղությամբ, իսկ մնացած երկուսը այլ ուղղությամբ): Խնձորով հարսին գլխին խփելու այդ արարողակարգը միշտ հետաքրքրել է այլազգներին, և նրանք դա դարձրել են կարծես լեգենդ: Մարդիկ այնքան են հիանում այդ ծիսակարգով, որ նույնիսկ լսելով եզդիների հարսանիք է ինչ-որ մի գյուղում (կամ քաղաքում), գալիս են այդ պահը տեսնելու։ Շատերը ասում են, թե հարսին խնձորով խփելը կապված է Ադամի և Եվայի դրախտից արտաքսման հետ: Բայց՝ ոչ: Ըստ Շարֆադին կրոնի՝ Ադամին երբ դրախտից վտարում են, պատճառը խնձորը չէ, ցորեն են տալիս և դուրս հանում, իսկ խնձորով հարվածելու այս ծիսակարգը բնավ էլ կապ չունի այդ վարկածի հետ: Երբ փեսան խնձորով հարվածում է (հարվածելը չափազանցված է, ուղղակի վերևից ցած է գցում հարսի ուղղությամբ) հարսի գլխին, դա անում է, որպեսզի ամբոխի միջից բոլորին ցույց տա իր էակին: Ինչպես յուրաքանչյուր ազգի համար է, այնպես էլ եզդիների դեպքում հարսանյաց արարողությունը կատարվում է ըստ իրենց եզդիական ավանդույթի և սովորույթի: Հնում բավականին տարածված ավանդույթ էր, որ հարսանիքներին իգական սեռի ներկայացուցիչները ազգային տարազ հագնեին: Հարսանյաց արարողություններն անկացվում են միմիայն եզդիական երաժշտության ներքո, և պարում են մի շարք պարեր (հատկապես տարածված պար է յուրաքանչյուր հարսանիքում գովանդը, դանդաղ գովանդը (գովանդա գրան), թակ պարը, բշերին և այլն): Վերջում նշեմ նաև, որ առաջ (մինչև 90-ականները) փեսայի ծնողները հարսի համար գլխագին էին տալիս, որը կոչվում էր «կալըմ» (կամ կալեմ): Այժմ այդ ավանդույթը չի գործում, փոխարենը կա նմանատիպ մեկ այլ ավանդույթ, որը կոչվում է «հարեկրըն»: Հարեկրընը կարող է անցկացվել և՛ հարսանիքի ժամանակ հարսի տանը, և՛ նախքան հարսանիքը, երբ նշանադրությունն է տեղի ունենում: • «Սոնատ» (Թլպատում)

Սոնատ. թլպատումը եզդիների մոտ ունի նույն կարևորությունը, ինչ քրիստոնյաների համար մկրտությունը: Եզդիների շրջանում թլպատվում են բոլոր նորածին տղաները և դա կրոնական կարևորագույն սովորույթներից է համարվում: Թլպատման արարողակարգն առկա է նաև շատ այլ ազգերի մոտ, հատկապես մուսուլմանների: Թլպատումը շատ կարևոր արարողակարգ է եղել նաև հին եգիպտացիների մոտ և այդ ավանդույթն անցկացվում էր փարավոնների և քրմերի կողմից: Որոշ երկրներում թլպատումն ուղղակի սեռական օրգանների հիգիենայի պահպանման նպատակով է արվում, սակայն եզդի ազգի մոտ դա ավելին է նշանակում, քան ուղղակի հիգիենայի պահպանում: Թլպատումը խորհրդանշում է երեխայի մուտքը կրոնական կյանք: Թլպատումը, որը իրագործելուց հետո, հեռացվում է ծայրային թլիպը, պետք է անցկացվի միմիայն Շիխսըն շեխի ներկայացուցչի ներկայությամբ, ով մինչև արարողակարգի վերջանալն աղոթում է երեխայի համար: Սոնատը պետք է միայն անցկացնի Շիխսըն շեխը, և այդ իրավունքը չի պատկանում ոչ մի այլ շեխի ներկայացուցչի: Կավլե մալակ Շիխըսն աղոթքում հստակ ասվում է, որ թլպատումը միայն իրավունք ունի անել Շիխըսն շեխը, քանի որ Խուդեն այդ ծիսակարգը շնորհեց հրեշտակ Շիխըսնին: Սոնատը մինչ օրս սրբազան պարտականությամբ պահպանվել է Իրաքի եզդիների շրջանում, ինչը չի կարելի ասել Հայաստանում կամ Ռուսաստանում բնակվող եզդիների պարագայում: Եթե մենք ասում ենք՝ թլպատման արարողակարգն անկացնում է Շիխըսն շեխի ներկայացուցիչը, ապա դա չի նշանակում, որ ինքն իր ձեռքով է այն իրագործում: Դա մեղք է համարվում իր կողմից: Շեխը պետք է միայն աղոթք հղի, և իր աղոթքների շնորհիվ երեխան մուտք գործի Շարֆադին կրոն և դառնա եզդի: Թլպատումն իրագործում է քիրվան (եզդիներն ասում են քրիվ): Քիրվա է կոչվում նա, ով գլխավոր մասնակիցն է (շեխից հետո) թլպատման արարողությանը և երեխային իր գիրկն է առնում, շոյում, որպեսզի նա չվախենա և ապա սկսվում է վիրահատությունը: Եզդիները նրան անվանում են նաև քրիվե խունե: Դրանից հետո քիրվայի և երեխայի ընտանիքի անդամների միջև ազգակցական հարաբերություններ է ձևավորվում: Քիրվայությունը հատկապես մեծ նշանակություն է ունեցել հայերի և եզդիների շրջանում 18-19-րդ դարերում: Խաչատուր Աբովյանը 1946 թ-ին իր «Եզիդներ» հոդվածում գրում է. «Քիրվա բառը երկու ժողովուրդների մոտ էլ հարազատ եղբոր ուժ ուներ»:

«Բսկ»

Բսկ. երբ եզդի մի ընտանիքում արական սեռի երեխա է ծնվում, և երբ նրա գլուխն արդեն մազակալում է, ծնողներն իրավունք չունեն կտրել մազերը, մինչև հոգևորականն իր ձեռքով չկտրի նորածնի մազերից մի փոքր փունջ (սովորաբար ամենաերկարավուն մազն է հեռացվում շեխի կողմից): Այս արարողությունը նույն խորհուրդն ունի, ինչ հայերի համար կնունքը: Բսկը դա նորածնի առաջին մազահեռացումն է շեխի կողմից: Բսկի ծիսակատարությունն իրավունք ունեն անցկացնել բոլոր շեխերի ներկայացուցիչները, եթե համարվում է տվյալ ընտանիքի ֆարզ շեխը: Իսկ ընդհանուր առմամբ բսկը բաժին է հասնում Շեխ Շամս շեխի ներկայացուցչին, քանի որ Խուդեն այս ծիսակարգը հանձնեց հրեշտակ Շեխ Շամսին (բսկ բսկա Շամսա): Սա շատ կարևոր արարողակարգ է և մինչ օրս անկացվում է աշխարհասփյուռ եզդիների շրջանում: Շեխը գալիս է երեխայի տուն, երեխայի հայրը կամ մայրը երեխային գիրկն են առնում, սփոփում, որպեսզի նա չհամառի և չվախենա, իսկ այդ ընթացքում շեխը աղոթում է և դրա հետ մեկտեղ մկրատով կտրում նրա մազերից մի փոքրիկ փունջ: Երբ ասում ենք կտրում է մազերը, դա չի նշանակում, որ ամբողջը հավասար կտրում է: Սա ուղղակի կարևոր արարողակարգ է, որը պետք է արվի հոգևորականի աղոթքով, ինչից հետո միայն ծնողներն իրավունք ունեն իրենց երեխայի մազերը կտրել: Ինչպես բազմիցս նշվել է, եզդիները համարվում են նաև արևի ժողովուրդ (արևը խորհրդանշում է հրեշտակ Շեխ Շամսի պատկերը և համարվում է կարևոր խորհրդապետկեր), այդ իսկ պատճառով անկացվում է բսկի ծիսակատարությունը:

Շին (թաղում) «Կալըբ ժը ախե բույա, ախ ժի վե բվա, թանե ռոհո նա մրիյա» (մարմինը ստեղծվել է հողից եւ հող էլ կդառնա, միայն հոգին է հավերժ)... Յուրաքանչյուր զավակի պարտքն է (նույնը ծնողի դեպքում է, բայց Աստված մի արած թե, որ ծնողը տեսնի իր որդու մահը), որ ձեռնամուխ լինի ծնողի (ների) մահվան արարողությունը կարգ ու կանոնով անցկացնելուն (ըստ Շարֆադին կրոնի), որպեսզի հանգուցյալը կարողանա անցնի «Փրա Սալատե» (այն կամուրջը , որը իրար է կապում հանդերձյալ աշխարհն ու այս աշխարհը): Այսինքն` զավակը իր ծնողի(ների) մահվան արարողակարգը ըստ կարգի անցկացնելուց հետո, դա անում է, որպեսզի հանգուցյալ ծնողը անցնի այդ կամրջով հանդերձյալ աշխարհ: «Փրա Սալատ» -ը հանդերձյալ աշխարհի եւ այս աշխարհի կենտրոնն է: Առաջնահերթը, պարտադիր պայման է, որ թաղման ժամանակ ներկա գտնվեն եզդիների հոգեւոր դասի ներկայացուցիչները (շեխն ու փիրը): Յուրաքանչյուր եզդի ընտանիք կամ գերդաստան ունի իր ե՛ւ շեխը, ե՛ւ փիրը, որն ընտրվում է ըստ հատուկ արարողակարգի, որը կոչվում «Դաստ Դամըն» (երբ շեխը կամ փիրը եւ մրիդը (աշխարհիկ դաս) կանգնում են իրար դեմ-դիմաց, վկան հարցեր է տալիս, եւ երկու կողմի ներկայացուցիչներն ամեն հարցին 3 անգամ պատասխանում են «մըն կաբուլա» (ինձ համար ընդունելի է), որից հետո հոգեւոր դասի ներկայացուցիչը դառնում է իր մրիդի «Ֆարզը» (շեխը կամ փիրը): Ուրիշ ընտանիքի շեխը կամ փիրը իրավունք չունի ներկա գտնվելու մյուս ընտանիքի թաղման արարողակարգին (միայն որպես անհատ կարող է մասնակցել), եթե չի համարվում այդ ընտանիքի շեխը կամ փիրը: Շեխը եւ փիրը պարտավոր են թաղման արարողությունը անցկացնել, ըստ իրենց վերապահված կանոնի: Այն օրը, երբ մարդը մահանում է, հենց նույն օրը պարտադիր պետք մատաղ արվի «կորբանա Նասըրդին» (Նասըրդինը մահվան հրեշտակն է եւ առնում է հոգին: Նասըրդինը մտնում է շաբաթվա 7 օրերի մեջ եւ նրան բաժին հասած օրը ուրբաթն է): Մենք` եզդիներս, գիտենք, որ այս աշխարհում ամեն բան Աստված (Խադե) է որոշում, եւ մարդը ծնվում է, որպեսզի մեռնի: Ինչպես ասված է Մարկ Տվենի «Իշխանը եւ Մուրացկանը» վեպում` «Թագավորը մեռավ, կեցցե թագավորը»: 2. Թաղման արարողությունը եզդիների մոտ տեւում է 3 օր (հնում 1 օր էր եւ Իրաքի եզդիները այժմ էլ հետեւում են այդ հնագույն սովորույթին) եւ այդ 3 օրվա ընթացքում ամեն օր շեխը եւ փիրը պետք է հանգուցյալի հոգու հանգստության համար աղոթեն` «Կավլա բեժըն»: 3. 3-րդ օրը առավոտյան վաղ (մենք ասում ենք «Ստայրա Սվեռա»)` նախքան արեւի դուրս գալը, հանգուցյալի ջրով մաքրագործման կամ սրբագործման արարողությունն է կատարվում: Երկու հոգեւորականները` շեխն ու փիրը, հանգուցյալի մարմինը «մոր դկն» (մաքրագործում են) եւ միայն դրա իրավունքը ունեն հոգեւորականները: Չի թույլատրվում նույնիսկ ամենամոտ հարազատներին), որպեսզի նրան այն աշխարհ ճանապարհեն մաքուր: Երբ այդ արարողակարգն էլ է անցկացվում, դրանից հետո նույն շեխն ու փիրը արդեն սուրբ մարմինը «Քաֆան» են անում (մարմինը պատում են սպիտակ փաթաթանով): Ինչպես ասվում է Մալակ Ֆարխադին (հրեշտակ Ֆարխադին) աղոթքում, քաֆանը պետք է լինի կամ 11.5 մետր կամ 13.5 մետր: Երբ արդեն մարմինը պատվում է սպիտակ փաթաթանով (քաֆան), դրանից հետո, այլեւս, ոչ ոք իրավունք չունի դիպչի հանգուցյլալի մարմնին. դա մեղք է համարվում: 4. Երրորդ օրից հետո (ինչպես նշվեց հին ժամանակներում հանգուցյալին մեկ օր էին պահում, բայց երբ եզդիները ցրվեցին աշխարհով մեկ, շատերը չէին կարողանում 1 օրվա ընթացքում մասնակցել իրենց հարազատների թաղման արարողությանը, դրա համար հարգելի պատճառներով հանգուցյալին պահեցին արդեն 3 օր) հանգուցյալին հանձնում են հողին: Նախքան դագաղը ամբողջությամբ փակելը, կա եւս մեկ պարտադիր քայլ, որը պետք է արվի հոգեւորականի կողմից: Շեխը կամ փիրը (նայած թե ով է հանդիսանում այդ պահին հանգուցյալի հանդերձյալ կյանքի եղբայրը) ` «Բրե Ախրատեն» (հանդերձյալ կյանքի եղբայր), իրականացնում է իր վրա դրված վերջին քայլը, որին եզդիները կոչում են մեկ բառով «Գրիվան» (իր ձեռքերով 3 անգամ հանգուցյալի գլխամասի սպիտակ փաթաթանը բացում է եւ նորից կապում: Այդպես 3 անգամ եւ վերջին երրորդը կապելուց հետո այլեւս չի բացում): Դրանից հետո միայն դագաղը ամբողջությամբ փակում են եւ թաղում: Նշեմ նաեւ, որ երրորդ օրը` թաղման ժամանակ, գերեզման են տանում նաեւ «Հաֆթ(7) նան» (7 թիվը խորհրդանշում է 7 հրեշտակներին եւ քաթան էլ պետք է պատրաստվի 7 համերով) կոչվող գաթան, որը բաժանվում է գերեզմանում գտնվող բոլոր մարդկանց միջեւ` հանգուցյալին հողին հանձնելուց անմիջապես հետո: Երբ հանգուցյալին իջեցնում են իր «հավերժ տունը», շեխը կամ փիրը կանգնում է գերեզմանի գլխավերեւում` հայացքով դեպի Արեւելք, եւ աղոթում է հանգուցյալի հոգու հանգստության համար մինչեւ գերեզմանը վերջնական տեսքի բերելը: 5. Երբ արդեն մահացածին թաղում են եւ գերեզմանը վերջնական տեսքի բերում, 2 քար են վերցնում (քարը պետք է լինի աղյուսե) եւ 3 անգամ բարձրացնում ու իջեցնում եւ երրորդ անգամ իջեցնելուց հետո, այլեւս չեն բարձրացնում եւ թողնում են գերեզմանի վրա: Այդ քարերին կոչում են «Կելըկ»: 6. Հանգուցյալին հողին հանձնելուց հետո, հարազատները եւ բոլոր թաղմանը մասնակից մարդիկ ետ են վերադառնում մահացածի տուն, որտեղ նրա հարազատների կողմից «Խեր» է տրվում (հոգեհաց): Սեղանի շուրջ հավաքված ամբոխը` շեխի գլխավորությամբ, մահացածի հարազատներին իր ցավակցություներն է հայտնում եւ սգավորներին հույս են տալիս: Հանգուցյալին հողին հանձնելուց հետո, կա եւս մեկ արարողակարգ թաղման հետ կապված: Անպայման տան անդամները պետք է 3 օր իրար հետեւից գնան գերեզման եւ մահացածի շիրիմին «Ճրա վեխըն» ( կրակ վառեն): Դա արվում է նրա համար, քանի որ մենք համարվում ենք նաեւ արեւի ժողովուրդ (արեւը դա մեր կրոնական համակարգում սիմվոլ է, ինչպես խաչը քրիստոնեաների դեպքում): Այդ արարողակարգը անցկացնելուց հետո, ընդհանուր առմամբ լինում է արդեն 6 օր (3 օր պահում են մահացածին եւ նոր թաղում եւ 3 օր էլ նրան հողին հանձնելուց հետո շիրիմին կրակ ենք վառում` այդպիսով հասկանալի է դառնում, որ 3 օր է արդեն հողին է հանձնվել): Նոր մահացածի թաղման ամբողջ արարողակարգը հավուր պատշաճի անկացնելուց հետո միայն, տան անդամները 7-րդ օրը նորից սեղան են գցում եւ հոգեհաց տալիս` ավարտին հասցնելով իրենց վրա դրված պարտավորվածությունը: Նրա մահից մեկ տարի անց, երբ լրանում է արդեն մահվան մեկ տարելիցը, նորից պետք է մահացածի տան անդամները իրենց հանգուցյալի հոգու հանգստության համար հոգեհաց տան, որը կոչվում է «Խերա Սարե Սալե» ( մեկ տարելիցին նվիրված հոգեհաց): «Ռոման Ավդոյան և Էմմա Սադոյան, «Եզդի ազգի կրոնն ու ազգային սովորույթները» 19-րդ դարի 40-ական թվականներ (1840-ական թթ) 19-րդ դարի 40-ական թթ-ի հենց սկզբին եզդիների նկատամբ կրկին ջարդեր իրականացվեցին: Եզդի ժողովուրդն իր դիմադրության շնորհիվ բազմաթիվ անգամ ետ է մղել թշնամուն: Հայազգի նշանավոր գրող Խաչատուր Աբովյանը, ով լավատեղյակ էր եզդիների բարքերին, սովորույթներին, գրում է. « Եզդիներին ու քրդերին չպետք է երբեք նմանեցնել միմյանց: Նրանք իրարից տարբերվում են նախևառաջ կրոնական պատկանելիությամբ, բարքերով ու սովորույթներով, մյուս ազգերի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքով, աշխատասիրությամբ և ազնվությամբ, խիզախությամբ և աներկյուղությամբ: Եզիդ անունը ահ էր ներշնչում բոլոր ասիական ժողովուրդներին և նույնիսկ գիշատիչ արաբներին»: 1840-ական թթ-ին քրդերը, դաժանաբար վարվելով Թխոմայի ասորական համայնքի հետ, ոչ պակաս դաժանությամբ են վարվել են տեղի եզդիական համայնքի հետ, որը ջերմ հարաբերությունների մեջ են եղել ինչպես ասորական, այնպես էլ՝ հայկական համայնքների հետ: Թխոմայի ազգային փոքրամասնությունները քրդական յաթաղանի զոհ են դարձել, քանի որ նրանք հրաժարվել են ենթարկվել Բոհտանի մեծ էմիր Բեդեր խան բեյին, ով, լավ տեղեկացված լինելով նրանց բարիդրացիական հարաբերություններին, առաջարկել էր նրանց իրեն միանալ: Կտրուկ մերժում ստանալով՝ գազազած Բեդեր խանը սկսել է հաշհվեհարդար տեսնել նախ՝ ասորիների, ապա՝ եզդիների հետ: Միանգամայն համոզված կարելի է ասել, որ ասորիների և եզդիների կոտորածն իրականացվել է նույն ձեռագրով: Քրդերն առաջնորդվում էին բարբարոսական մի նշանաբանով. «Ով մեզ հետ չի, նա մեր թշնամին է»: 1843 թ-ի մայիսին մի կողմից՝ Բեդեր խանը, մյուս կողմից՝ Նուրալլահ բեկը մեծաքանակ զորքով հարձակվել են Թխոմա լեռնագավառի վրա՝ շրջափակելով Թխոմա գավառը, փակելով դեպի եզդիներ տանող ու բերող բոլոր ճանապարհները՝ քուրդ մարդասպանները սկսել են իրենց գործողությունները՝ եզդիների ջարդը: Մարդասպանության մեջ արդեն հմտացած քուրդ խոլամները հողին հավասարեցրին ամբողջ Թխոման՝ դարերով կառուցված շինություններ, խանութներ, տներ, սրբավայրեր: Քուրդ դահիճները ջարդը սկսել են տղամարդկանցից: Իրար կապելով բոլոր առողջ, երիտասարդ եզդի տղամարդկանց՝ դուրս են բերել գավառից և գլխատել: Այդքանով չբավարարվելով՝ նրանք նավթ են լցրել դիակների վրա և այրել, որպեսզի հետքեր չմնան: Այնուհետև հերթը հասել է երեխաներին, ծերերին: Ոչնչացվել են բոլորը: Խոլամները սվինահարել են մեկ-երկու ամսական երեխաների, սրով բացել են հղի կանանց որովայնները՝ վիճով միմյանց հետ, թե երեխան աղջի՞կ է, թե՞ տղա: Հայ հայտնի պատմաբան Հայկ Ղազարյանը Թխոմայի եզդիների ջարդը համեմատել է Դանթեի դժոխքի և Պոմպեի վերջին օրվա հետ, սակայն առանց երկրաշարժի: Հրամանատարության թույտվությամբ քուրդ խոլամները բռնաբարել և ստորացրել են քուրդ աղջիկներին, շատերին էլ տարան իրենց մոտ՝ պահելով իբրև հարճեր, ոմանց վաճառել են՝ իբրև ստրուկներ: Երբ մի խոլամ իր հսկողության տակ մի քանի գերի էր ունենում, ապա մեկ- երկուսին մի քանի մանաթով վաճառում էր: Այսպես Թխոմա գավառը գրավվեց, եզդի բնակչությունը հիմնովին բնաջնջվեց, քուրդ բարբարոսները հաղթանակի հասան: Այս մասին հայազգի պատմաբան Հ. Ղազարյանը գրել է. «Ավարտվեց ասորի , եզդի ժողովուրդների գողգոթայի առաջին շրջափուլը, որը մեր կարծիքով ցեղասպանության սկիզբն էր Թուրքիայում: Մեծ լուսավորիչ Խ. Աբովյանը, ով «հակառուսականի», «հակացարականի» մեղադրանքով Սիբիր աքսորվեց, իր 1846 թ-ի «Եզիդներ» հոդվածում գրում է. «Եզիդներին վիճակվեց ավելի սոսկալի ճակատագիր, որովհետև ստիպված եղան հրաժարվել իրենց հավատից: Հերոսաբար կռվում էին նրանք բոլոր ժողովուրդների համար էլ, նվիրական սեփականության համար էլ, և բազմաթիվ զինվորներ կնքել են իրենց մահկանացուն՝ նահատակվելով հայրենի հավատի համար, մյուսները ստիպված եղան ընդունել մահմեդականություն և դրա համար ազատություն ստացան: Միայն քչերը փրկվել են՝ փախչելով Պարսկաստան, Թուրքիայից դեպի հյուսիս -արևելք գտնվող երկրներ և Ռուսական Հայաստան, որտեղ նրանք Ռուսաստանի օրհնյալ օրենքների ներքո վայելում են կատարյալ բարօրություն՝ միանգամայն ազատորեն դավանելով իրենց կրոնը» «Հայկ Ղազարյան, «Օսմանյան բռնապետության ներքո ապրող հայ և մյուս ժողովուրդների ցեղասպանության պատմությունը», 1453-1922թթ» «Ռոման Ավդոյան, «Եզդի ազգի ցեղասպանությունները կամ Շանգալի մղձավանջը»

2014 թվականի եզդիների ցեղասպանությունը 2014 թ-ի օգոստոս ամիսը եզդիների մի քանի հազարամյա պատմության սև էջերից է: Օգոստոսի 2-ից սկսած` Իրաքի Հանրապետության Շանգալ եզդիաբնակ մարզում «Իսլամական պետություն» կոչվող հրեշների ձեռքով տեղի է ունեցել եզդի ժողովրդի ցեղասպանություն: Եզդիներով բնակեցված Սինջարը կամ, ինչպես ընդունված է եզդիների մեջ ասել, Շանգալը, պատմական կարևորագույն նշանակություն ունի եզդիների համար: Այստեղ են գտնվում տասնյակի հասնող եզդիական սրբավայրեր և այլ պատմական հոգևոր և մշակութային արժեքներ: Միջնադարյան խալիֆայություն հաստատելու ճանապարհին «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական խմբավորումը եզդիների հայրենիք համարվող Շանգալում իրականացրել է եզդիների ցեղասպանություն: Հազարավոր անմեղ եզդիների թրատել են, գնդակահարել և սովամահ արել: Ժողովրդի մի մասին ֆիզիկապես են ոչնչացրել, երեխաներին ու ծերերին՝ տեղահանել արել և բնաջնջել սարերում, իսկ կանանց ստրկացրել են: Գերեվարված երեխաներին պահել են մեկուսի վայրերում և ստիպել, որ դավանափոխ լինեն և իսլամ ընդունել:

     Օգոստոսի 2-ից սկսած՝ ցեղասպանության մղձավանջը ստիպում  է Շանգալի եզդիներին բռնել անհայտության ճանապարհը՝ ահաբեկիչների ճիրաններից փրկվելու համար: Ավելի քան 450.000 եզդի  դարձել են փախստական, 100,000-ից ավելին մի քանի օր շարունակ թաքնվել են  Սինջարի լեռներում՝ մնալով առանց սննդի և ջրի: Շոգի, քաղցի ու ծարավի պայմաններում շատ երեխաներ չդիմացան և իրենց մահկանացուն կնքեցին լեռներում՝ իրենց ծնողների աչքի առաջ: Մայրերը ստիպված իրենց երակներն էին կտրում, որ գոնե իրենց արյունով հագեցնեն երեխաների ծարավը: 

Զարմանալին այն է, որ այս ամենը կատարվել է այսօր՝ 21-րդ դարում, քաղաքակիրթ աշխարհի աչքի առջև, որը, բացի դատապարտելուց, որևէ այլ քայլի չի դիմում, այնինչ վճռական լինելու դեպքում հազարավոր երեխաների կարելի էր փրկել մահվան ճիրաններից: «Ռոման Ավդոյան, «Եզդի ազգի ցեղասպանությունները կամ Շանգալի մղձավանջը»