Մասնակից:Դպիր

Պատարագը Հայ եկեղեցում

Պատարագ բառի ստուգաբանությունը

Հայոց մեջ գործածվող «պատարագ» բառը ըստ Հ. Աճառյանի ծագում է զենդերենից և նշանակում է նվեր, ընծա, զոհ (զենդ.` paitiragayami-նվեր, զոհ) :

Ըստ ուսումնասիրողների, Քրիստոնեական պատարագի հասկացողությունը թարգմանությունն է հունարեն «leiturgia» բառի, որը բաղադրյալ բառ է, և նրա սկզբնական իմաստը արտահայտում է քաղաքացու կողմից ցուցաբերված ընդհանուր պարտականությունը կամ ծառայությունը պետության նկատմամբ : Բառը բաղկացած է երկու բաղադրիչներից` «leitos»` ժողովրդական, ընդհանուր, և «ergo»` հնացած ներկա ժամանակը այն բայի, որը հետագայում դառնում է «ereo» և նշանակում է «անել»:

Ինչպես տեսանք «leiturgia» բառը սկզբնական շրջանում չի ունեցել հոգևոր իմաստ: Այն պարզապես մատնանշել է Աթենքում ընտրված անձի կողմից ժողովրդին մատուցված ընդհանուր ծառայությունը : Այդ բառը ավելի ուշ շրջանում մուտք է գործել ծիսակրոնական կյանք և գործածվել կրոնական արարողությունների պարագայում:

Նախքան Քրիստոնեության հաստատումը զոհաբերություններ անելու սովորություն ունեին մյուս կրոնները: Հեթանոսներն էլ, մովսիսականություն դավանողներն էլ կենդանիներ էին զոհաբերում այն հավատքով, որ իրենց մարդկային մեղքերը կենդանին իր վրա կվերցնի ու կզոհվի` սրբելով իր տիրոջ հոգին այդ մեղքերից:

Պետք է ասել, որ զոհի, պատարագի ընծայումը, նվիրումը մարդկության պատմության սկզբից գոյություն է ունեցել բոլոր ազգերի մեջ: Այդ զոհը կամ ընծան` գառնուկներ, նոխազներ, ինչպես նաև ուտեստեղեն, գույք, զարդեղեններ և այլն, մատուցում էին իրենց աստվածներին: Այս զոհագործությամբ կարծում էին, որ պետք է սիրաշահեն իրենց աստվածների բարեացակամությունը և նրանց բարկությունը պետք է մեղմացնեն: Այսինք ավելի շատ վախից ելնելով էին կատարում զոհագործումը, քան երախտագիտությունից:

Հին Կտակարանի մեջ` սկսած Ծննդոց գրքից, բազմիցս ականատես ենք լինում վերը նշված նախնական իմաստը կրող պատարագի օրինակների: Սակայն մեր խոսելիք թեմայի շրջանակներում առավել կարևոր է ոչ թե մարդկային վախից ծնված արյունալի զոհաբերության դիտարկումը, այլ մեր Տիրոջ կողմից մեր իսկ փրկության համար մեզ ավանդած անարյուն զոհաբերությունը:

Պատարագի կամ զոհի կարևորությունը բխում է հաշտության սկզբումքից: Աստծո դեմ մեղանչած մարդը չի կարող յուր մեղքի քավության համար որևիցե հատուցում տալ. արդարության տեսակետից նայելով` մեղանչածը պետք է մեռնի և նորից ծնվի առանց այն մեղքի, որի մեջ է ընկել մեղանչումով: Մեռնելու անհնարությունից ծագել է զոհը, որ անելով` մարդ ներքին զղջմամբ բարոյապես մեռնում է այդ զոհի հետ և Աստծո առաջ սրբված համարվում:

Բառն ավելի ուշ սկսվեց օգտագործվել ժողովրդական բնույթի ցանկացած ընդհանուր ծառայության համար: Հին Կտակարանի Յոթանասնից հունարեն թարգմանությունը բառն օգտագործում է նշելու համար տաճարի ընդհանրական պաշտոնը (Ելից ԼԸ 27, ԼԹ 1, Բ Մնաց. Ը 14 և այլն) և նաև ցույց տալու համար տաճարի ծառայության մեջ քահանաների պարտականությունները (Յովել Ա 9, Բ 17 և այլն) : Նոր Կտակարանը վերցնում է Հին Կտակարանից բառի օգտագործումը (Ղուկ. Ա 23, Եբր. Թ 21) և բացի դրանից կիրառում է քրիստոնյա համայնքի պաշտամունքի համար (Գործք ԺԳ 2), թեև այն հաճախ օգտագործվում է նաև փոխաբերական իմաստով բարի գործերի համար (Բ Կորնթ. Թ 12, Փիլիպ. 17, 30):

Վաղ շրջանի քրիստոնեական գրողների մոտ բառն օգտագործվում է նշելու համար կամ Աստծո ամբողջական պաշտամունքը` տաճարի պաշտոնական պաշտամունքին համապատասխան (Կղեմես), կամ քահանաների սրբազան պարտականությունները (Եվսեբիոս):

Ըստ Միքայել վրդ. (ներկայումս եպիսկոպոս) Աջապահյանի, բառի օգտագործման զարգացման հաջորդ աստիճանը գտնում ենք Ե դարում Թեոդորետոսի գրություններում, որտեղ այն կիրառվում է Հաղորդության համար` սահմանափակ իմաստով : Նեկայումս Քրիստոնեական եկեղեցում բառը հիմնականում օգտագործվում է երկու իմաստով`

ա.) արտահայտելու համար Եկեղեցու պաշտոնական ծեսերի ամբողջական համակարգը ի հակադրություն մասնակի բարեպաշտական արարողությունների (Արևմտյան Եկեղեցի), այսինքն` leiturgia=պաշտամունք, որի մեջ մտնում է նաև պատարագը,

բ.) արտահայտելու համար ս. Հաղորդության ժամանակ կատարվող ծեսը (Արևելյան Եկեղեցի), այսինքն` leiturgia=պատարագ:

Հայոց Եկեղեցու սուրբ Պատարագը (պատմական ակնարկ)

Պատարագը, որպես Հաղորդության խորհուրդի արարողություն, հաստատել է Հիսուս Քրիստոս Վերնատանը, Վերջին ընթրիքի ժամանակ (Մատթ. ԻԶ 26-30, Մարկ. ԺԴ 12-25, Ղուկ. ԻԲ 7-23, Հովհ. ԺԳ 21-30, Ա Կորնթ. ԺԱ 23-25): Նոր Կտակարանյան ընթերցումներից մենք իմանում ենք, որ Առաքյալների ժամանակ, ըստ Տիրոջ պատվերի, քրիստոնյաները շարունակում են կատարել այս խորհուրդը:

Եկեղեցու կողմից ծեսի հաստատությունից հետո, վաղ քրիստոնյաները հավաքվում էին մեկուսի վայրերում (Ա Կորնթ. ԺԱ 20, ԺԴ 23, Եբր. Ժ 25)` հատկապես շաբաթվա Առաջին օրը (Գործք Ի 7) (որը ի դեպ նախաքրիստոնեական մշակույթում համարվել է արևի օր և խորհրդանշել է Կենսատու Լույսի ծագումը, սրա վառ ապացույցներն են հնդևրոպական որոշ լեզուներում պահպանված կիրակի օրվա անունները, որոնք թարգմանաբար նշանակում են արևի օր) և այսպես կոչված սիրո ընթրիք էին անում` ի հիշատակ իրենց Տիրոջ:

Սկզբնական շրջանում Պատարագը միացած էր սիրո (համայնական) ճաշի կամ ագապեի հետ: Այս հավաքույթների ժամանակ ընթերցվում էին սուրբգրային հատվածներ, երգվում էին տարբեր սաղմոսներ և հիմներ ինչպես նաև ազատ քարոզներ և աղոթքներ էին ասվում:

Աղոթքի ազատ ձևակերպումն աստիճանաբար խնդիրներ է սկսում հարուցել` կապված Եկեղեցու անդամների քանակի մեծացման հետ: Ուստի քրիստոնյաների թվի մեծացմանը զուգահեռ մեծանում է Եկեղեցու ծիսաարարողական կյանքում կարգ ու կանոն մտցնելու անհրաժեշտությունը:

Ընդհանրական Եկեղեցու սկզբնական շրջանում այդ արարողության ավանդույթը բանավոր էր:

Հետևաբար, ժամանակի ընթացքում, ծեսի առավել պատշաճ կատարման համար կանոններ պատրաստվեցին (Ա Կորնթ ԺԱ 4, 5, ԺԴ 19, 34, 40), և ժամանակ առ ժամանակ հավելումներ և փոփոխություններ մտցվեցին այդ կանոնների մեջ` կազմելով ս. Պատարագի մատուցման կանոնակարգ, որը Եկեղեցու հայրերի կողմից գրավոր տեսքի բերվեց:

Գ և Դ դարերի ընթացքում, դեռևս չձևավորված պատարագի մեջ ներմուծվում են տեղական հատկանիշներ: Պատարագի արարողության նույն ընդհանուր ձևը սկզբում հատուկ էր բոլոր եկեղեցական շրջաններին, բայց բնականորեն, ժամանակի ընթացքում հավելումներ և փոփոխություններ կատարվեցին տարբեր վայրերում:

Գ և Դ դարերում Ընդհանրական Եկեղեցու տարբեր հատվածներում կատարվող ս. Պատարագի արարողակարգի մասին սահմանումներ են պարունակում վաղ շրջանի եկեղեցական մի շարք կանոններ, որոնք բոլորն էլ իրենց հիմքում ունեն Նոր Կտակարանյան ավանդությունը: Այդ կանոնները ժամանակագրական կարգով հետևյալն են`«Դիդախե», Առաքելական կանոններ, «Դիդասկալիա», մեր Տիրոջ Ավետարանը, եգիպտական Յոթնամատյանը, Եթովպական կանոնները, Հիպողիտոսի կանոննրը, Վերոնայի լատիներեն պատառիկները, Հիպողիտոսի հրահանգները կամ Էպիտոմոն և Առաքելական սահմանումները:

Այսպիսով, արդեն Դ դարի վերջին բոլոր եկեղեցիներում, հակառակ տարբերությունների, գոյություն ուներ արդեն հստակ զանազանումներով պատարագ:

Առաքելական սահմանումների Պատարագից, որ ս. Հաղորդության խորհրդի արարողությունը նկարագրող եկեղեցական ամենահին ամբողջական կանոնն է, սկիզբ են առել միմյանցից ծեսերով տարբերվող եկեղեցիների Պատարագները կամ Պատարագների տարբերակները` Երուսաղեմ-Անտիոքի, Ասորիքի, Արևելյան ասորական եկեղեցու, Ալեքսանդրիայի, Կապադովկիայի, Կ. Պոլսի, Հյուսիսային Աֆրիկայի եկեղեցու, Հռոմի և այլն:

Հայոց Պատարագի ծեսը առաջացել է Երուսաղեմ-Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի և Հռոմի ծեսերից, առավելապես Երուսաղեմ-Անտիոքյան Պատարագից:

Այն արարողամատյանը կամ ծիսամատյանը, որտեղ ամրագրվել է ս. Պատարագի կանոնը կոչվում է Պատարագամատույց (նաև Խորհրդատետր):

Հայ եկեղեցին ժամանակի ընթացքում հայացրել է մի շարք Պատարագամատույցներ, որոնք հայտնի են բարսեղյան (հայկական ձեռագրերում հայտնի է Գրիգոր Լուսավորչի անունով), նազիանզյան (սխալմամբ վերագրվել է Աթանաս Ալեքսանդրացուն, խմբագրել է Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսը), ոսկեբերանյան, հռոմեական անուններով:

Մեր արդի Պատարագամատույցը կազմված է առավելապես Կապադովկյան հայրերի` Բարսեղ Կեսարացու և Գրիգոր Նազանզիացու պատարագների հիման վրա, նաև զգալի հավելումներ են արված Հովհան Ոսկեբերանի պատարագից:

Կիլիկյան շրջանում Կաթոլիկ եկեղեցուց հավելումներ են կատարվել Ներսես Լամբրոնացու կողմից: Ըստ Նորայր արք.-ի, այդ ժամանակվանից մինչ օրս մեր Պատարագամատույցը կրել է չնչին փոփոխություններ :

Հայածես Սուրբ Պատարագի ընդհանուր կառուցվածքը

Նախ ասենք, որ Ս. Պատարագը կանոնական է համարվում հետևյալ պայմանների դեպքում`

Ա. Այն պետք է կատարի Հայ եկեղեցու կանոնով ձեռնադրված և օծում ստացած հոգևորականը (քահանայությունից սկսած),
Բ. Իբրև հաղորդության նյութ պետք է մատուցվեն բաղարջ (առանց թթխմոր) հաց և անապակ, անխառն գինի:

Ըստ Վաչե ծ. Վրդ. Իգնատոսյանի, Ս. Պատարագը իր մեջ արտահայտում է հետևյալ երեք դրույթները`

Ա. Վերջին ընթրիքի հիշատակ,
Բ. Հիսուս Քրիստոսի փրկարար զոհագործում,
Գ. Հավատացյալի հոգևոր միացումը Քրիստոսի հետ:

Ըստ նրա, առաջինը Տիրոջ պատվերի կատարումն է, ինչպես որ ասել էր Վերնատանը, Վերջին ընթրիքի ժամանակ (Մատթ. ԻԶ 26-30, Մարկ. ԺԴ 12-25, Ղուկ. ԻԲ 7-23, Հովհ. ԺԳ 21-30, Ա Կորնթ. ԺԱ 23-25), երկրորդը` Ս. Պատարագի բուն խորհուրդն է, իսկ երրորդը` նպատակը` միանալ Աստծուն:

Ս. Պատարագին մասնակցող գլխավոր անձիք են պատարագիչ քահանան, սարկավագը և դպիրները:

Դպիրները ժողովրդի ներկայացուցիչներն են և ինչ որ ասում են (երգում են) արարողության ընթացքում, ժողովրդի կողմից է, որ ասում են` լինի պատասխան, գոհունակության արտահայտություն կամ խնդրանք:

Ս. Պատարագի արարողությունը կատարողը` Պատարագը (ընծան) մատուցողը, պատարագիչ քահանան է: Նա է, որ արտասանում է բոլոր աղոթքները` թե իր և թե ժողովրդի համար:

Սարկավագը միջնորդն է պատարագիչ քահանայի և ժողովրդի (դպիրներ) միջև: Նա նաև սպասավորն ու պաշտոնյան է Սուրբ Սեղանի` Գործք առաքելոցում ընտրված յոթ սարկավագների կամ օգնականների օրինակով (Գործք Զ 1-7): Բայց սարկավագի ամենակարևոր պաշտոնը միջնորդ լինելն է: Սարկավագն է, որ ուշադիր հետևում է արարողության ընթացքին, և երբ կարևոր պահ է գալիս, անմիջապես ժողովրդին դառնալով` նրա ուշադրությունը հրավիրում է դեպի Սուրբ Սեղանը, հրահանգներ ու խորհուրդներ է տալիս, և երբեմն էլ ժողովրդի կողմից պատարագիչ քահանային ուղղված խոսքերն է ասում:

Պատարագամատույցի կառուցվածքը

Պատարագամատույցը կամ Խորհրդատետրը, ինչպես արդեն նշեցինք, այն ծիսամատյանն է, որը պարունակում է Պատարագի բովանդակությունը և մատուցման կարգը:

Հայաստանյայց եկեղեցու այսօրվա Պատարագամատույցը բաղկացած է չորս մասերից, որոնք միմյանցից տարբերվում են կարևորությամբ և ծագումով`

1. Պատրաստություն
2. Ճաշու պաշտոն կամ Երախայից Պատարագ
3. Կանոն Ս. Պատարագի կամ Հավատացելոց Պատարագ
4. Օրհնություն և արձակում:

Երրորդ մասը` բուն Ս. Պատարագը, Պատարագամատույցի էական արարողությունն է կազմում և կոչվում է նաև ս. Հաղորդության խորհուրդ:

Ա.Պատրաստությունը բաղկացած է զանազան արարողություններից և ծիսական հատուկ աղոթքներից և շարժումներից, որոնք պատարագիչ քահանայի կողմից մատուցվում են թե իր բարոյական մաքրության և թե մասնակցող հավատացյալների մեղքերի քավության համար` իբրև պատրաստություն ս. Պատարագի խորհրդի:

Պատրաստության առաջին ենթաբաժանումով պատարագչի` իր քահանայական պաշտոնը ստանձնելն է` զգեստավորումով: Պատրաստության երկրորդ և երրորդ ենթաբաժանումներն են զղջումն ու մեղքերի աստվածային թողությունը, որոնք քահանային և հավատացյալին քաջություն են ներշնչում, որպեսզի նրանք հոգով մոտենան Աստծո ներկայությանը: Ս. Պատարագի տարրերի չորրորդ ենթաբաժանումը հացի և գինու պատրաստությունն է: Այս մասը Քրիստոսի փրկչական գործի նախքան մկրտությունը ունեցած պատրաստությունն է խորհրդանշում:

Բ.Պատարագամատույցի երկրորդ բաժինը կազմում է Ճաշու պաշտոն կամ Երախայից Պատարագ կոչված արարողությունը, որ կեսօրվա ճաշի պաշտամունքն է:

Ճաշու պաշտամունքն արտահայտող հունարեն բառն է «sinaxis», որ նշանակում է հավաքույթ: Քրիստոնեական շրջանի սկզբում այս անունը տրվում էր ընդհանրական աղոթաժողովին, որ տեղի էր ունենում ս. Հաղորդությունից անմի-ջապես առաջ: Հայերեն ճաշու անունը հավանաբար սկզբնական եկեղեցու ագապե` սիրո խնջույք կոչված հավաքույթն է հիշեցնում: Հայաստանյայց Առաքելական Ս. Եկեղեցու մեջ ճաշու արարողությունը կարող է նաև իբրև առանձին պաշտամունք կատարվել: Այն հայկական ժամագրքի յոթ ժամերից չորրորդն է:

Ճաշու արարողության առաջին ենթաբաժանումն է Աստծո թագավորության ծանուցումը Եկեղեցու մեջ, ինչպես նաև հավատացյալների` նրա մեջ ունեցած աշխարհային իրավունքների հայտարարությունը, որ Աստծո երկրային թագավորության աղերս է թելադրում` իր երկնային թագավորության հետ:

Ճաշու արարողության երկրորդ ենթաբաժանումն է` Ընթերցվածք, Դավանանք, Աղոթք, Աստծո թագավորության մեջ ապրելու կոչված մարդկանց մտքի լուսավորումը և աստվածային ճշմարտությունների և Աստծո կամքի իմացումը: Սրան հաջորդում է լուսավորյալ հավատացյալի քրիստոնեական հավատքի խոստովանությունն ու վկայությունը: Ճաշու արարողության այս բաժնով խորհրդանշվում է Եկեղեցու դաստիարակչական ծառայությունը և նվիրագործվում մարդկային ցեղի կողմից Ավետարանի բարի լուրի ընդունելությունը:

Բարոյական մաքրությունից և մտավոր լուսավորումից հետո Պատարագա-մատույցի երրորդ և գլխավոր բաժինն է բուն իսկ ս. Պատարագը, որ քրիստոնյային իր Տիրոջ և Աստծո` Հիսուս Քրիստոսին է միացնում հոգեպես, խորհրդավոր կերպով: Հավատացյալը նախ Եկեղեցու միջոցով, որ Քրիստոսի մարմինն է, ինքնիրեն մատուցում է Աստծուն: Հետո ընդունվում է, միանում և փառավորվում է Քրիստոսի հետ: Եվ վերջապես, այս հոգևոր զարգացումը արտահայտվում է ս. Հաղորդության միջոցով, որով ս. Հաղորդությունը նորոգում է և զարգացնում հավատացյալի անդամակցությունը Քրիստոսի մարմնին: Հետևաբար քրիստոնյան իր բնակությունն է հաստատում Քրիստոսի մեջ, ինչպես և Քրիստոս ս. Հաղորդության միջոցով հաստատվում նրա մեջ:

Քրիստոնյայի այս կենսական միությունն իր Տիրոջ հետ կազմում է ս. Հաղորդության խորհրդի առանցքը և ամբողջ քրիստոնեական կյանքի գերագույն նպատակը:

Գ. Պատարագամատույցի երրորդ մասն է ս. Հաղորդության խորհուրդը, որ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս անձամբ հաստատեց առաքյալների հետ իր կատարած Վերջին ընթրիքի առիթով և նվիրագործեց Գողգոթայի վրա:

Այս երեք արարքները` Մաքրություն, Լուսավորում և Միացում, որոնք Պատարագամատույցի երեք մասերով են բնորոշվում, քրիստոնյայի հոգևոր կյանքի` դեպի կատարելություն ընթացքի երեք հանգրվաններն են խորհրդանշում, մինչև որ նա օրավուր առ Աստված է մերձենում:

Դ.Պատարագամատույցի չորրորդ մասը, որ է Վերջին Օրհնություն և Արձակում: Ս. Պատարագի այս վերջին հատվածը հավատացյալներին արձակելու հատուկ կարգ է, որը կատարվում է Հոգեհանգստյան կարգից հետո, հետևյալ խոսքերով. «Օրհնեալք եղերուք ի շնորհաց Սուրբ Հոգւոյն: Երթայք ի խաղաղութիւն եւ Տէր Յիսուս եղիցի ընդ ձեզ, ընդ ամենեսեանդ: Ամէն:»

Գրականություն

1. Աճառյան Հ., Հայերեն արմատական բառարան, Դ հատ., Երևան, 1964թ.:
2. Աջապահյան Մ., Քրիստոնեական պատարագի նախադրյալները, Գանձասար Ա, 1992 թ.:
3. Իգնատիոսեան Վ., Մեր Ս. Պատարագը, երկրորդ տպագրություն, Մարսէյլ 1991 թ.:
4. Պողարեան Ն., Ծիսագիտություն, Նիւ Յորք, 1990 թ.:
5. Վազգեն Ա Կաթողիկոս, Մեր Պատարագը, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1988 թ.:
6. Տեր-Միքելյան Ա., Հայաստանյայց եկեղեցու քրիստոնեականը, Էջմիածին 2007 թ.:
7. Քրիստոնյա Հայաստան, Հանրագիտարան, Երևան, 2002թ.:
8. Вейсман А. Д., Греческо-русский словарь, репринт, Москва 1991.
9. Баркли М.Ньюман, Греческо-русский словарь Нового Завета, перевод краткого греческо-английского словаря Нового Завета, Российское Библейское Общество, Москва 1997.