Մասնակից:Գառնիկ Ներսիսյան
Հարկման արտերկրյա մոտեցումները և դրանց գործնական կիրառության հնարավորությունները ՀՀ-ումՄիջազգային օրենսդրաիրավական փորձի ուսումնասիրության արդյունքում` փոքր և միջին ձեռնարկություները (այսուհետեվ ՓՄՁ) սահմանվում է որպես պետական կարգավորման հատուկ սուբյեկտ: Ավելին, վերջիններիս առանձնահատկությունը կայանում է նրանում, որ ՓՄՁ հարկումը փաստացիորեն ներառվում է հարկման այլ խմբի մեջ: Այն բացատրվում է տնտեսական արդարացիության սկզբունքի գործնական կիրառությամբ, համաձայն որի պետք է ՓՄՁ-ների ինքնաֆինանսավորման փոքր լինելու պատճառով հարկման ցածր բեռի սահմանումը նպատակ է հետապնդում պետության կողմից տնտեսական փոխհատուցումների և աջակցությունների մեխանիզմների տրամադրում1 : Խովորաբար արտերկրյա փորձի ուսումնասիրության արդյունքում առանձնացնում են ՓՄՁ-ների հարկման երկու հիմնական գործոններ` ա. քանակական գործոններ բ. որակական գործոններ: Քանակական գործոններից են տվյալ բիզնեսում ներգրավված աշխատակիցների թվաքանակը, շրջանառության ծավալները, ակտիվները, կապիտալը, եկամուտները: Ընդ որում ՓՄՁ-ների դասակարգման մեջ միայն աշխատողների թվաքանակի գործոնն է, որ բոլոր երկրների համար դիտարկվում է որպես միասնական գործոն2: Համաձայն Եվրոստատի դասա¬կարգման ՙաշխատողների թիվ՚ չափանիշի առանձնացնում ենք 4 ՓՄՁ-ներ, որոնք բերված են աղյուսակ 1-ում. Աղյուսակ 1. ՓՄՁ-ների տեսակներն` ըստ աշխատողների թվաքանակի Ձեռնարկության տեսակը Աշխատողների թվաքանակը միկրո ձեռնարկություններ 1-9 փոքր ձեռնարկություններ 10-49 միջին ձեռնարկություններ 50-249 խոշոր ձեռնարկություններ 250 և ավելի Նշենք, որ աղյուսակ 1-ում բերված տվյալները միանշանակ չեն բոլոր երկրների համար: Այն ավելի ըն¬դունելի է Արևմտյան Եվրոպայում: Որպես ՓՄՁ-Որպես ՓՄՁ-ների դասակարգման որակական ցուցանիշներ կարող են ծառայել սեփականության ձևը և գործունեության ոլորտը: Ըստ սեփականության ձևի ` ձեռնարկությունները բաժանվում են 3 խմբերի` պետական, կորպորատիվ և մասնավոր, իսկ կախված գործունեության ոլորտից, ձեռնարկությունները բաժանվում են 5 հիմնական խմբերի` արտադրական, առևտրային, ֆինանսական, միջնորդական, ապահովագրական: Լինելուվ տնտեսական գործունեության հատուկ տեսակ` ձեռնարկատիրու-թյան զարգացումը պահանջում է հատուկ ուշադրություն պետության կողմից: Այս հանգամանքը վերահաստատում են մի շարք երկրների միջազգային փորձի ուսումնասիրությունները: Այդ երկրներում ձեռնարկատիրությունը համարվում է տնտեսական գործունեության ամենակատարյալ ձևը, որը նպատում է ինքնա-զբաղվածության և նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը` իր բոլոր դրական կողմերով հանդերձ: ԱՄՆ-ում դասակարգման համար այլ չափանիշներ են հիմք ընդունվում: Այդ դասակարգման չափանիշները բերենք աղյուսակ 2-ում:. Աղյուսակ 2. Ձեռնարկությունների դասակարգումն ԱՄՆ-ում` ըստ զբաղվածների թվի, իրացման ծավալի և հիմնական կապիտալի Ձեռնարկության տիպը /չափը/ Աշխատողների թիվը Իրացման ծավալը կամ հիմնական կապիտալը /ԱՄՆ դոլար/ Ընտանեկան 1-4 1-499 Փոքրագույն 5-19 500-2499 Փոքր /1-ին մակարդակի/ 20-49 2500-4999 Փոքր /2-րդ մակարդակի/ 50-99 5000-9999 Փոքր /3-րդ մակարդակի/ 100-499 10.000-24.999 Փոքր /4-րդ մակարդակի/ 500-999 25.000-49.999 Միջին 1000-4999 50.000-249.000 Մեծ 5000 և ավելի 250.000 և ավելի Ինչպես կարելի է նկատել աղյուսակ 2-ից, բոլոր չա¬փանիշները նույնական են նաև Եվրոպայի համար, սակայն հիմնական կապիտալի չափը և իրացման ծավալները միացվել են` բերելով մեկ ընդհանուր չափանիշի: Ըստ նշված չափանիշների` ԱՄՆ-ում փո¬քր ձեռնարկությունների թվին են դասվում 1-1000 աշխատող ունեցող ձեռ¬նար¬կութ¬յունները, որոնց տարեկան իրացման ծավալը կամ հիմնական կապիտալի մեծու¬թյունը կազմում է մինչև 50 հազար ԱՄՆ դոլար: Նշենք նաև, որ պետության կողմից օգնու¬թյուն տրամադրվում է այն փոքր ձեռնարկություններին, որոնց կողմից արտա¬դրանքի (ծառայությունների) իրացման տարեկան ծավալը կազմում է ծառա¬յությունների և մանրածախ առևտրի ոլորտում 2-8 մլն. դոլար, մեծածախ առևտրում` 9,5-22 մլն. դոլար, շինարարությունում` 1-9,5 մլն. դոլար, գյուղատնտեսությունում` մին¬չև 1500 աշխատատեղ ունեցող ձեռնարկություններին: Օրինակ, Ճապոնիայում փոքր ձեռնարկությունները կազմում են գերա¬կշիռ մեծամասնությունը տնտեսվարող սուբյեկտների կառուցվածքում: Փոքր ձեռնարկությունների դասակարգման համար օգտա¬գործվում է հիմնական կապիտալի մեծությունը և զբաղվածների թիվը, ըստ որի, օրինակ ծառայությունների և մանրածախ առևտրի բնագավառում փոքր են համար¬վում մինչև 50 աշխատատեղ և 10 մլն. իեն հիմնական կապիտալ ունեցող ձեռնար¬կությունները, մեծածախ առևտրում` մինչև 100 աշխատատեղ և 30 մլն. իեն, վերա¬մշակող արդյունաբերության մեջ` մինչև 300 աշխատատեղ և 100 մլն. իեն հիմ¬նական կապիտալ ունեցող ձեռնարկությունները3 : Գերմանիայում փոքր ձեռնարկությունների թվին են դասվում այն կազմակերպությունները, որոնց ապրանքաշրջանառության տարեկան ծավալը չի գերազանցում 2 մլն. մարկը և որոնցում զբաղված են մինչև 500 մարդ, այդ թվում` ծառայությունների բնագա¬վառում և տրանսպորտում` 0,1 մլն մարկ և 3 աշխատող, մեծածախ առևտրում համա¬պատաս¬խանաբար մինչև 1 մլն. մարկ և 9 աշխատող, արդյունաբերության ճյուղերում մինչև 2մլն. մարկ և մինչև 50 աշխատող ունեցող ձեռնարկությունները4 : Իտալիայի տնտեսությունում ձեռնարկությունների տարբերակումը կատարվում է միայն ըստ աշխատողների թվաքանակի: Այսպիսով, ՓՄՁ-ների հարկման արտերկրյա փորձի ուսումնասիրման արդյունքում կարող ենք եզրակացնել, որ ՓՄՁ-ների տեսանկյունից տարբեր երկրներ տարբեր են, որոնք պայմանավորված են այդ երկրների չափերով, բնակչության թվաքանակով և մակրոտնտեսական այլ ցուցանիշներով: Վերջին հաշվով, զարգացած երկրների հարկային օրենսդրություններում ՙփոքր կամ միջին ձեռնարկատիրություն՚ եզրույթի սահմանման համար առավելապես գործնականում կիրառվում են քանակական չափանիշներ, որոնք երբեմն համալրվում են որակականով: ՓՄՁ-ների հարկման արտերկրյա մոտեցումները և ձևավորված միջազգային հարկման պրակտիկան ենթադրում է ՓՄՁ-ների հանդեպ մետացումների երկու ձև. 1. Ստանդարտ ազգային հարկային համակարգի ֆոնի վրա ՓՄՁ-ների համար հարկային արտոնությունների ամբողջական փաթեթի ներմուծում, որոնք հատկապես վերաբերվում են եկամտահարկին և ԱԱՀ-ին: 2. ՓՄՁ-ների նկատմամբ հատուկ հարկային ռեժիմների ներմուծում5 : ՏՀԶԿ (Տնտեսական համագործակցության ու զարգացման կազմակերպություն) երկրներում անհատ ձեռնարկատերերը վճարում են սովորական եկամտահարկ պրոգրեսիվ սանդղակով: Ինչպես ցույց են տալիս հետազոտությունները, եկամտահարկի ցածր դրույքաչափերը խթանում են անհատ ձեռնարկատերերի սահմանած արտոնությունները և թվաքանակի ավելացմանըաճը: Հաստատուն, այլ ոչ թե պրոգրեսիվ հարկման դրույքները նպաստում են նոր կազմակերպությունների ստեղծմանը: Պրոգրեսիվ հարկման սանդղակը հնարավորություն է տալիս կառավարությանը հավաքագրել ավելի շատ հարկեր առավել մեծ եկամուտներ ունեցող ընկերություներից, բայց այն միաժամանակ խանգարում է նոր կազմակերպությունների ստեղծմանը6 : Այսպես, ՏՀԶԿ անդամ երկրների մեծ մասում անհատ ձեռներեցները վճարում են ավելի քիչ հարկեր, քան ընկերությունները, մասնավորապես Պորտուգալիայում և Չեխիայում կառավարությունը նման ձևով խթանում է անհատ ձեռներեցներին: Չեխիայում անհատ ձեռներեցները վճարում են եկամտահարկ տարեկան եկամտի 35%-ի չափով: Ընդհանուր առմամբ Չեխիայում վճարում են ընկերության կողմից վճարվող եկամտահարկի մեծության և սոցվճարների կեսը: Պորտուգալիայում վճարում են բարձր եկամտահարկ, բայց միևնույն ժամանակ օգտվում են բավական նշանակալի սոցապահովագրական համակարգի արտոնություններից: Անհատ ձեռներեցները հաճախ օգտագործում են հատուկ հարկային ռեժիմներ: Պորտուգալիայում անհատ ձեռներեցները, որոնք ունեն 187200 ԱՄՆ դոլարից ցածր տարեկան եկամուտ, պարտավոր չեն վարել հաշվապահական հաշվառում և վճարում են գործակիցների վրա հիմնված դրույքներով եկամտահարկ7 : ՏՀԶԿ երկրների ՓՄՁ-ները վճարում են այսպես կոչված կորպորատիվ հարկ: ՓՄՁ-ների համար կորպորատիվ հարկի դրույքի ավելի ցածր լինելը ստեղծելու է նրանց համար առավելություն. բարձրանում են ՓՄՁ-ների ռեալ շահույթը և բիզնեսում ներդրումների մակարդակը: ՏՀԶԿ երկրների մեծ մասում (Բելգիա, Կանադա, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Իռլանդիա, Կորեա, ԱՄՆ և այլն) ՓՄՁ-ների համար սահմանված են կորպորատիվ հարկի ավելի ցածր դրույքներ նրանց մրցունակության բարձրացման և ներդրումների ներգրավման նպատակով: Միջինում ՏՀԶԿ երկրների ՓՄՁ-ները վճարում են հարկ շահույթի 15-20% -ի չափով, իսկ խոշոր ձեռնարկությունները` 30-40%: ՓՄՁ-ների համար կորպորատիվ հարկի ամենացածր դրույքը դիտվում է հաջող և դինամիկ զարգացող Իռլանդիայում` շահույթի 12,5%-ի չափով8 : ՏՀԶԿ երկրների մեծ մասում սահմանված են հատուկ հարկային առավելություններ ՓՄՁ-ների համար: Դիտարկելով ՓՄՁ-ների հարկման արտերկրյա մետոցումները շահութահարկի գծով` նշենք, որ արևմտյան երկրներում ՓՄՁ-ների խթանման պետական քաղաքականությունը իրականացնում են որպես կանոն հաշվի առնելով հիմնական ուղղությունների կարևորությունը, առանձնապես արտադրության ոլորտում: Արդյունքում, այն ձեռնարկատիրոջ շահութահարկի դրույքները, ով զբախված է արտադրական գործունեությամբ, էականորոն տարբերվում են առևտրային միջնորդության ոլորտի տոկոսադրույքներից: Այսպիսի մեխանիզմը խթանում է կապիտալի հոսքը արտադրություն: Փորձենք ներկայացնել ՓՄՁ հարկումը ՀՀ-ում: Այդ առումով ՀՀ-ում իրականացվել են տնտեսական վերափոխումներ, որոնք բերել են ՓՄՁ թվաքանակի աճի: Կարևորագույն փոխոխություններից է այն, որ նախկինում գործող պարզեցված հարկի փոխարեն փոքր տնտեսվարողների համար սկսեց գործել բարեփոխված, նրանց համար նպաստավոր պայմաններ ապահովող հարկման ձև: Ի դեպ, փոխվել է փոքր համարվելու համար տարեկան շրջանառության շեմը: 2009թ.-ի հունվարի 1-ից այն կազմում է 58.3 մլն դրամ կամ ավելի քան 190 հազար դոլար: Դրանից ցածր շրջանառություն ունեցող ձեռնարկությունները չեն վճարում ավելացված արժեքի հարկ, ինչն էապես պարզեցնում է ՓՄՁ-ների փաստաթղթաշրջանառությունը և հարկային հաշվետվությունները: Անշուշտ, ներքին շրջանառությունից ԱԱՀ-ի նվազման այս բարձր տեմպը պայմանավորված չէ միայն արտոնությամբ, այստեղ որոշիչ է ճգնաժամի հետևանքով ապրանքաշրջանառության ծավալների կրճատումը: ՓՄՁ պետական աջակցության մասին օրենքով ՓՄՁ-ներն արդեն շահութահարկ վճարողներ են: Պարզեցված հարկը փոխարինում էր ԱԱՀ-ն եւ շահութահարկը9 : ՀՀ կառավարությունն արդենիսկ հաստատել է նաև ՓՄՁ-ների պետական աջակցության 2013 թ. ծրագիրը: 2013 թվականին սկսնակ գործարարների ձեռներեցությանն աջակցության ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է ուսուցողական աջակցության ցուցաբերում` 200-250 սկսնակ գործարարի, իսկ ֆինանսական աջակցության ցուցանիշներն արտացոլվում են վարկային երաշխավորությունների տրամադրման ցուցանիշների հետ, քանի որ դրանք նույնպես հանդիսանում են վարկային երաշխավորություններ: 2013 թվականին ՓՄՁ-ի սուբյեկտներին կտրամադրվի ավելի քան 2,000,000.0 հազ. դրամի վարկային միջոցներ: Ելնելով հարկման արտերկրյա փորձի ուսումնասիրության արդյունքներից և կատարված արտերկրյա հարկային մասնագետների վերլուծություններից` մենք միանշանակ, համակարծիք ենք, որ ՓՄՁ-ների տեսակարար կշռի ավելացումը տնտեսության իրական հատվածում նպաստում է երկրի տնտեսական, ֆինանսական, սոցիալական, դոմեգրաֆիական կայուության պահպանմանը: Ավելին, հարկային արտոնություններ և հարկային ՙփափուկ՚ վարչարարությունը նպաստում է վերոհիշյալ առաջընթացին: Ամփոփելով` նշենք, որ հարկային բարեփոխումների ներկա փուլում ՀՀ-ում հնարավոր է կիրառել հարկման արտերկրյան փորձը, մանավանդ, որ երկու ՓՄՁ-ների նկատմամբ հատուկ հարկային ռեժիմների ներմուծումը ՀՀ-ում արդեն ընթացքի մեջ է:
| 1. Юсупова И.П. «Государственная поддержка малого бизнесаե. // Менеджмент в России и зарубежом, №5., 2007г. с44-46. |
| 2. Տնտեսական սահմանումներ տրվում են որպես տնտեսական •ործունեություն իրականացնող տնտեսավարող սուբյեկտներ, որոնք տարբերվում են ըստ ծավալների և աշխատողների թվաքանակի: |
| 3. Исследование состояния сектора МСП в Японии, http://www.jfc.go.jp |
| 4. «ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПОДДЕРЖКА МАЛОГО И СРЕДНЕГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В ГЕРМАНИИ: ОПЫТ ДЛЯ РОССИИե. http://www.myshared.ru/ |
| 5. Чалышева Е.П. «Налоговые режимы малого бизнесаե. Учебник, 2005г., с. 157. |
| 6. Черник Д. Г. “Налоги”. М., "Финансы и статистика" , 1994, с. 210. |
| 7. КРИТЕРИИ ОТНЕСЕНИЯ СУБЪЕКТОВ ЭКОНОМИКИ К МАЛЫМ ПРЕДПРИЯТИЯМ, ПРИМЕНЯЕМЫЕ В ДРУГИХ СТРАНАХ. http://www.pavlov-iv.ru |
| 8. http://www.edrc.am |
| 9. ՀՀ օրենքը ՙՓոքր ու միջին ձեռնարկատիրության պետական աջակցության մասին՚ 05.12.2000: |