ԱՌԱՋԻՆ ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏԻ ԱՎԱՐՏԸ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԸ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1916- 1917թթ. Ռուսաստանում տեղի ունեցան կարևորագույն իրադարձություններ: ՌուսաստաննԱնտանտի երկրների դաշինքում ամենաթույլ տնտեսական, քաղաքական և ռազմական օղակն էր:Երկրում հասունանում էր ճգնաժամ, որն էլ հանգեցրեց հակակառավարական շարժման: Ներքին ևարտաքին քաղաքականությունից դժգոհ էր ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը և մտավորականությունը,այլ նաև իշխող վերնախավը: 1917թ. փետրվարյան հեղափոխության արդյունքում տապալվեցինքնակալությունը, կազմավորվեց ժամանակավ որ կառավարություն իշխան Գ.Ս. Լվովիգլխավորությամբ, որին հետագայում փոխարինեց էսէռ Ա.Ֆ. Կերենսկին , իսկ արտաքին քաղաքականգերատեսչությունը ղեկավարեց սկզբում Պ.Ն. Միլյուկովը, այնուհետև Ի.Ի. Տերեշ չենկոն: Անտանտիերկրները 1917թ. փետրվարին տեղի ունեցած խորհրդաժողովում ևս մեկ անգամ հաստատեց ին իրենցմտադրությունը պատերազմը հասցնել հաղթական ավարտի: Իսկ Ռուսաստանը և Ֆրանսիան եկանգաղ տնի համաձայնության Գերմանիայի սահմանների հարցը լուծել ինքնուրույն: 1917թ. մարտ- ապրիլամիսներին դաշնակից երկրներն իրավաբանորեն ճանաչեցին ժամանակավոր կառավարությանը: Ռուսաստանը, ելնելով երկրի տնտեսական վիճակից և տեղի ունեցող քաղաքականիրադարձություններից, դիմեց Անգլիային և Ֆրանսիային միասնական հարձակումը Գերմանիայի դեմգարնանից տեղափոխեն ամառ, որին դեմ արտահայտվեցին գլխավոր դաշնակիցները ևպարտադրեցին Ռուսաստանին արևելյան ճակատում սկսե լ ռազմական գործողությունները:Արդյունքում գերմանական զորքերը ճեղքեցին ռազմաճակատի գիծը Տերնոպոլ ի մոտ և ռուսականզորքերը հարավ- արևմտյան ուղղությամբ նահանջեցին: Ներքաղաքական վիճակը երկրում ավելիսրվեց և սկսվեց սուր քաղաքակ ան ճգնաժամ: Անգլիան և Ֆրանսիան ձգտում էին իրենց հսկողության տակ վերցնել Ռուսաստանում տեղի ունեցողներքին զարգացումները և թույլ չտալ որպեսզի վերջինս դուրս գա պատերազմից: Շուտով Անգ լիան ևՖրանսիան ԱՄՆ- ի հետ եկան համաձայնության՝ միջամտել Ռուսաստանի տնտեսական ևզինվորական գործերին և բաժանել այն ազդեցության ոլորտների: Սակայն իրադարձությունները զարգացան այլ ուղղությամբ և 1917թ. հոկտեմբերի 25- ին (նոյեմբերի 7)Ռուսաստանում տեղի ունեցավ հեղաշրջում: Իշխանության եկան բոլշևիկները, որոնք պատերազմիցանհապաղ դուրս գալու և անջատ հաշտություն կնքելու կողմնակիցներ էին: Հեղաշրջման իսկ հա ջորդօրը Համառուսաստանյան խորհուրդների համագումարն ընդունեց Խաղաղության մասինհրովարտակը, որով առաջարկվում էր հակամարտող կողմերին անհապաղ դադարեցնել ռազմականգործողությունները և հաշտությու ն կնքել առանց անեքսիաների (բռնակցումների) ուկոնտրիբուցիաների (ռազմատուգանքների): Արտաքին գործերի առաջին ժողկոմ դարձավ Լ.Դ. Տրոցկին,ով 1918թ. ապրիլի 8- ին ազատվեց զբաղեցրած պաշտոնից Բրեստ- Լիտովսկի հաշտությանբանակցությունները տապալելու համար: Նոր արտգործժողկոմ նշանակվեց Գ.Վ. Չիչերի նը: Անտանտի երկրներն իմանալով Խորհրդային Ռուսաստանի դիրքորոշումը հրաժարվեցին ճանաչել նոր իշխանություններին: 1918թ. դեկտեմբերի 9-ին գերմանական կողմը հայտարարեց, որ կսկսի վարել բանակցություններ Ռուսաստանի հետ՝ հիմք ընդունելով «Հաշտության մասին դեկրետը» (առանց բռնակցումների և ռազմատուգանքների): 1917թ. դեկտեմբերի 23-ին Անգլիան և Ֆրանսիան ստորագրեցին պայմանագիր, որով Ռուսաստանը պետք է բաժանեին ազդեցության գոտիների: Անգլիան վերցնում էր Կովկասը,

իսկ Ֆրանսիան, Ուկրաինան, Բեսարաբիան և Ղրիմը: Գերմանիան իր հերթին տեսնելով Անտանտի դաշինքի փաստացի քայքայումը և ԺողԿոմԽորհի կողմից Լեհաստանին, Լիտվային, Կուրլանդիային, Էստլանդիայի և Լիֆլանդիայի մի մասին տրված ազգային ինքորոշման ցանկությունը՝ առաջարկեց անցնել գերմանական ազդեցության տակ և պահանջեց Ռուսաստանից հրաժարվել այդ հողերից: Նոյեմբերի 8- ին խորհրդային կառավարությունը գլխավոր հրամանատար գեներալ Դուխոնինինկարգադրեց հակամար տող բոլոր կողմերին անհապաղ դիմել զինադադարի առաջարկով: Նույն օրըարտգործժողկոմը Ռուսաստանում հավատարմագրված բո լոր դեսպաններին առաջարկեց կնքելզինադադար և սկսել հաշտության բանակցություններ: Սակայն գեներալ Դուխոնինը չկատարեցհրամանը, իսկ արտգործժողկ ոմի առաջարկը մատնվեց անուշադրության: Դուխոնինն ազատվեցզբաղեցրած պաշտոնից: Ռուսաստանի առաջա րկը Գերմանիայում միանշանակ չընդունվեց, սակայնդեկտեմբերի 3-ին Բրեստ- Լիտովսկում Ռուսաստանի և Քառյակ միության երկրների միջև սկսվեցինբանակցություններ: Խորհրդային պատ վիրակությունը առաջարկեց բանակցությունները վարել՝ ելնելովԽաղաղության մասին հրովարտակում ամրագրվ ած սկզբունքներից, որին առարկեց գերմանականպատվիրակությունը: Բանակցությունների առաջին փուլում կո ղմերը եկան համաձայնության՝ 1917թ.դեկտեմբերի 15- ից 28 օրով կնքել զինադադար: Խորհրդային պատվիրակությունն առաջարկով դիմեցԱնտանտի դաշինքում պատ երազմող մի շարք երկրների դեսպաններին, որպեսզի նրանք նույնպեսմիանան բանակցություններին: Սակայն ա յդ առաջարկը մնաց անպատասխան:

ԲՐԵՍՏ-ԼԻՏՈՎՍԿԻ ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեկտեմբերի 22- ից վերսկսվեցին բանակցությունները, որի ժամանակ գերմանականպատվիրակությունը մեծ ճնշումներ է ր գործադրում խորհրդային պատվիրակության վրա, և թելադրումիր պայմանները: 1918թ. փետրվարին Տրոցկու կոշտ դիրքորոշման արդյունքում բանակցություններըդադարեցվեցին, և գերմանա կան զորքերը ամբողջ ճակատով՝ Բալթիկից մինչև Սև ծով անցանհարձակման: Խորհրդային կառավարության կո չով երկրով մեկ ստեղծվեցին դիմադարականջոկատներ, որոնք կարողացան կասեցնել գերմանական զորքերի առ աջխաղացումը: Նորաստեղծխորհրդային կառավարությանն այլ ելք չէր մնում և ստիպված էր ընդունել գերման ական կողմիպայմանները և կնքել հաշտության պայմանագիր: Նման ծանր և խայտառակ պայմանների դեմ հանդես եկան ձախ կոմունիստները Ն. Բուխարինի գլխավորությամբ, որոնք կարծում էին, որ շարունակվող պատերազմը կթուլացնի պատերազմող մնացյալ երկրներին և այնտեղ նույնպես հնարավոր կլինի հեղափոխություն իրականացնել: Իսկ Արտգործ ժողկոմ Լ. Տրոցկին, ով նույնպես համաշխարհային հեղփոխության կողմնակից էր, գտնում էր, որ պետք է պատերազմը դադարեցնել, բանակը զորացրել և հաշտություն չստորագրել: Տրոցկու տեսակետը պաշտպանում էր նաև Լենինը: Սակայն Գերմանական կողմը շուտով օկուպացնելով Ուկրաինան ներկայացրեց վերջնագիր: Տրոցկին հունվարի 28-ին մերժեց վերջնագիրը և գործնականում դադարեցրեց բանակցությունները: Գերմանական զորքերն անցան հարձակման ողջ ճակատի երկայնքով: Փետրվարի 19-ի գիշերը Լենինը կարողացավ ձեռք բերել ՌՍԴ(բ)Կ ԿԿ համաձայնությունը՝ անհապաղ ընդունել գերմանական առաջակված հաշտության պայմանները:

Գերմանիայի կառավարությանը շտապ հեռագիր ուղարկվեց, որտեղ ասվում էր որ ռուսական կողմը պատրաստ է իրենց թելադրած պայմաններով պայմանագիր կնքել: Դրությունը ժամ առ ժամ վատանում էր: Գերմանացիները մոտեցել էին Պսկովին: Պետրոգրադում ստեղծվեց Հեղափոխական պաշտպանության կոմիտե: Փետրվարի 21-ին Ժողկոմխորհն ընդունեց «Սոցիալիստական հայրենիքը վտանգի մեջ է» դեկրետը: Փետրվարի 23-ին գերմանացիները ներկայացրեցին ավելի ծանր պայմաններով պայմանագիր՝ պահանջելով դրանք ընդունել մինչև փետրվարի 24-ի առավոտյան 7-ը, ստորագրել հաշտության պայմանագիր և երկշաբաթյա ընթացքում այն վավերացնել: Կենտգործկոմը և Ժողկոմխորհը 116 կողմ և 85 դեմ ձայներով ընդունեցին հաշտություն ստորագրելու մասին որոշումը: Նույն օրը Մոսկվայի մարզային բյուրոն իր անվստահությունը հայտնեց Կենտկոմին և հրաժարվեց ենթարկվել նրա որոշումներին: Մոսկվայի մարզային բյուրոյի դիրքորոշումը Լենինի կողմից դիտարկվեց որպես անջատողական և նրանց ենթարկեց խիստ քննադատության: 1918թ. մարտի 3-ին Բրեստ- Լիտովսկում Ռուսաստանի և Քառյակ միության միջև կնքվեց հաշտությանպայմանագիր: Ռուսաստանի համար այս պայմանագիրը շատ ծանր էր: Ռուսաստանից անջատվեցինԼեհաստանը, Լիտվան, Կուռլանդիան, Լի ֆլանդիան, Էստլանդիան և հսկայական այլ տարածքներ,որոնք զբաղեցված էին գերմանական զորքերի կողմից: Կովկասում Թուրքիային անցան Կարսը,Արդահանը և Բաթումը: Ուկրաինան և Ֆինլանդիան (1917թ. դեկտեմբ երի 31- ին Ռուսաստանն արդենճանաչել էր Ֆինլանդիայի անկախությունը) դարձան ինքնուրույն երկրներ: Պայմանագր ով նաևնախատեսվում էր ռազմագերիների փոխանակում: Միաժամանակ Ռուսատանը պետք է Գերմանիային վճարեր 6 մլրդ. մարկ ռազմատուգանք: Այսպիսով, գերմանացիների հետ եթե խորհրդային նորաստեղծ իշխանությունները կարողացան գնալ փոխզիջումների, ապա կուսակցության ներսում առաջացավ ճեղք: Ձախ կոմունիստների տեսակետը այս հարցում պաշտպանում էին նաև ձախ էսէռները, որոնք հրաժարվեցին իրենց պաշտոններից և դուրս եկան կոալիցիոն կառավարությունից: 1918թ. մարտի 15-ին Խորհուրդների համառուսաստանյան IV արտակարգ համագումարում այս պայմանագիրը վավերացվեց: Ռուսաստանի ծանր վիճակիցօգտվեց Ռումինիան, որը 1917թ. դեկտեմբերին իր զորքերը մտցրեց Բեսարբիա և այն օկուպացրեց, իսկարդեն ապրիլին այն միացավ Ռումինիային: Ռուսական խորհրդային իշխան ությունները միայնԳերմանիայի պարտությունից հետո Առաջին համաշխարհայինում՝ 1918թ. նոյեմբերի 13- ին, լուծարեցինԲրեստյան պայմնագիրը:

«ՌՈՒՍԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ» ՓԱՐԻԶԻ ԽԱՂԱՂՈՒԹՅԱՆ ՎԵՀԱԺՈՂՈՎՈՒՄ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փարիզի վեհաժողովին Խորհրդային Ռուսաստանը չէր հրավիրվել, սակայն վեհաժողովի ողջընթացքում «ռուսա կան հարցը» առաջնային տեղ էր զբաղեցնում, նույնիսկ առանձին դեպքերում ավելիմեծ կարևորություն էր ստանում քան գերմանական հարցը: Փարիզի խաղաղության վեհաժողովը բացվեց այն պահին, երբ Անտանտի երկրները 1917թ.դեկտեմբերին «Ռու սաստանը ազդեցության գոտիների բաժանելու մասին» համաձայնությամբ ակտիվռազմական նախապա տրաստություն էին տեսնում Խորհրդային Ռուսաստանի դեմ: Ըստ այսհամաձայնագրի Ֆրանսիան պետք է գրավ

եր Բեսարաբիան և Ռումինիան, հարձակման սկզբում նաևՈւկրաինան և Ղրիմը, իսկ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանս իայի և ԱՄՆ- ի հետ իր զորքերը մտցնելու էրՄուրմանսկ և Արխանգելսկ: Միաժամանակ Անտանտի երկրները աջակցում էին Ռուսաստանիհակահեղափոխական ուժերին ի դեմս Դենիկինի, Կոլչակի, Յուդենիչի: 1919թ. մայիս- հունիսամիսներին վեհաժողովի ղեկավարությունը ուղերձով դիմեց ծովակալ Կոլչակին հավաստիացնելով, որփ աստացի ճանաչում է վերջինիս` որպես «ռուսական պետության բարձագույն իշխանություն»: Մինչայդ, Փարիզ ի վեհաժողովին մասնակցելու համար նույնիսկ կազմվել էր հատուկ պատվիրակություն,որի կազմի մեջ էին մտե լ իշխան Գ. Լվովը, նախկին ցարական արտգործնախարար Ս. Սազոնովը,Ֆրանսիայում Ժամանակավոր կառավա րության դեսպան Վ. Մակլակովը և Արխանգելսկյանկառավարության ղեկավար Չայկովսկին: Այսուհանդերձ, Փարիզի վեհաժողովի հիմնական դերակատարները, մասնավորապես «Մեծ քառյակը»,թեև պատ րաստվում էին հետպատերազմյան աշխարհի քաղաքական քարտեզի վերաձևմանը, սակայննրանք ևս հա սկանում էին որ առանց «ռուսական հարցի» լուծման հնարավոր չէ ապահովելերկարաժամկետ կայունություն: Օրինակ, վեհաժողովի սկզբում երբ մերժվեց հարցերի քննարկմանհերթականության վերաբերյալ ֆրանսիացինե րի առաջարկը, անգլիական պատվիրակությունըհայտարարեց, որ իրենց կարծիքով հարցերը պետք է քննարկեն ըստ կարևորության, իսկ ըստ Լ. Ջորջի այս տեսանկյունից առաջնահերթ էր Ռուսաստանի հարցի քննարկումը: Ռուսական հարցում որոշակիհակասությ ուններ կային նաև ամերիկյան կողմի տեսակետների մեջ: ԱՄՆ- ի պատվիրակությաննղեկավար Վ. Վիլսոնը թեև չէր կիսում Ռուսաստանի դեմ ռազմական հարձակումներ կազմ ակերպելուգաղափարը և նույնիսկ առաջարկում էր Խորհրդային Ռուսաստանի և հակահեղափոխականկառավար ության ներկայացուցիչների միջև կազմակերպել հատուկ խորհրդաժողով, սակայնմիաժամանակ հայտարարում է ր, որ ԱՄՆ- ը բացառում է Խորհրդային հանրապետության հետհամագործակցելու ցանկացած տարբերակ, ինչպես նաև դիվ անագիտական ճանաչմանհնարավորությունը: Ավելին, ԱՄՆ- ի պետքարտուղար Ռ. Լանսինգն անգամ հայտարարեց, որ«Ռուսաստանում ցանկացած ընդդիմադիր շարժում կա ջակցենք, եթե անգամ այն հաջողությանհասնելու քիչ հնարավորություն ունենա»: Հաղթող տերությունների ղեկավարները բազմիցս հայտարարել էին, որ միջազգայինհարաբերությունների նոր հ ամակարգը նախատեսում է որպես այլընտրանք բոլշևիզմին: Այս հարցում ևս «դաշնակիցներ» Անգլիայի և Ֆրանսիայի դիրքորոշումները փոքր ինչ տարբեր էին:Ֆրանսիա կան պատվիրակության ղեկավար Ժ. Կլեմանսոն բացառելով Խորհրդային Ռուսաստանիհետ բանակցելո ւ և հաշտության ստորագրելու ցանկացած տարբերակ, գտնում էր, որ պետք էԽորհրդային Ռուսաստանի շուրջ նախ ստեղծել «սանիտարական գոտի» և միաժամանակ մեծացնելնրա դեմ ռազմական ինտերվենցիայի ծավալները: Ֆրանսիացի մարշալ Ֆոշը հայտարարեց, որդաշնա կիցները կարող են տանուլ տալ պատերազմը, եթե չլուծեն «ռուսական հարցը», առաջարկելովբոլշևիկների դե մ ուղարկել երկու միլիոնանոց բանակ: Անգամ նրանք պատրաստ էին Գերմանիայի հետպայմանագիր ստորագրե լուց հետո համագործակցել նրա հետ հակառուսական քաղաքականությանգործում: Այս հարցում Ժ. Կլեմանսոյի ն պաշտպանեց նաև իտալական պատվիրակությունը վարչապետՎ. Օրլանդոյի ղեկավարությամբ: 1919թ. հոկտեմբերի 10- ին Անտանտի Բարձրագույն խորհուրդըորոշում ընդունեց Խորհրդային Ռուսաստանին ամբողջովին տնտեսական շրջափակման ենթարկելումասին: Այս ընթացքում շարունակվում էր Խորհրդային Ռուսաստանի միջազգային մե կուսացման ևդիվանագիտական ճանաչում չտալու քաղաքականությունը: Ուշագրավ է, որ հակառուսականքաղաք ականության ամենաջերմ կողմնակիցը Մեծ Բրիտանիայի ռազմական նախարար Ու. Չերչիլինէր, ով առաջարկում էր նույնիսկ ստեղծել «ռուսական հարցով Դաշնակիցների խորհուրդ», որըկհամակարգեր հակաբոլշևիկյան ուժերի գործողությունները: Սակայն այս մոտեցումը հավանության չարժանացավ ԱՄՆ- ի և Մեծ Բրիտանիայի կողմից: Լ. Ջորջը ևբրիտանական մյուս ղեկավարները կասկածում էին, որ զինվ ած ինտերվենցիայի մեծացմանճանապարհով «կոմունիստական վտանգի» դեմ պայքարելը կարող էր արդյունավ ետ լինել: «Ես վստահեմ, որ եթե մենք փորձենք Ռուսաստան ուղարկել անգլիական նոր զինուժ` բանակը կընդվ զի»: Լ. Ջորջիայս մոտեցումը պաշտպանենեց նաև Վ. Վիլսոնը. «Ոչ անգլիական, ոչ ամերիկյան զորքերը չենպ ատրաստվում կռվել Ռուսաստանում, վախենալով որ կարող են նպաստել հին կարգերիվերականգնմանը, որը շա տ ավելի վատ է քան հիմա գոյություն ունեցողը, բացի դրանիցինտերվենցիայի վտանգը միայն կհզորացնի բոլշ ևիզմը»: 1918թ. հունվարին ԱՄՆ- ի նախագահը «Տասի խորհրդի» նիստի ժամանակ առաջարկեցբանակցություններ սկսել բոլշիկյան կառ ավարության հետ: Վ. Վիլսոնի նախաձեռնությանըհավանություն տվեց նաև Լ. Ջորջը: Սակայն այս առաջարկը կտրականապես մերժվեց Կլեմանսոյիկողմից: Ամեն դեպքում ամերիկյան և անգլիական պատվիրակությունների նախաձեռնությամբ Փարիզիվեհաժողովի բարձրագույն ղեկավարությունը մի քանի անգամ փորձեց Խորհրդային պետության հետբանակցությունների միջոցով լուծել ռուսական հարցը: Որոշվեց 1919թ. հունվարին հրավիրել Նեղուցների հարցով խորհրդաժողով, որին մասնակցելու հնարավորություն էր տրվելու նաև բոլոր այներկրներ ի կառավարություններին, որոնք գտնվել են նախկին Ռուսական կայսրության տարածքում:Արտաքուստ համաձա յնելով նման խորհրդաժողով հրավիրելու գաղափարին Կլեմանսոն,միաժամանակ, Լ. Ջորջի և Վ. Վիլսոնի թիկու նքում ամեն ինչ արեց, որպեսզի այն տեղի չունենա:Արդյունքում, ֆրանսիական կողմը չուղարկեց իր պատվիրա կներին և այդ խորհրդաժողովը չկայացավ:Դրանից հետո Լ. Ջորջը և Վ. Վիլսոնը նույնիսկ Մոսկվա գործուղեցի ն դեպարտամենտի ներկայացուցիչԲուլլիտին տեղեկանալու համար Խորհրդային Ռուսաստանի մոտեցումներին հնարավորհամաձայնագրի հարցում: Վերջինս հանդիպումներ ունեցավ Վ. Լենինի և Գ. Չիչերինի հետ,արդյունք ում կազմվեց խաղաղ կարգավորման նախագիծ, որի մեջ ընգրկվեցին ինչպես անգլո- ամերիկյան, այնպես էլ ռուսական առաջարկները: Այն նախատեսում էր ռազմական գործողություններիդադարեց ում Ռուսաստանի դեմ բոլոր ճակատներում և Փարիզի վեհաժողովում խաղաղությանսկզբունքների քննարկում: Սակայն նախագիծը ոչ միայն մնաց թղթի վրա, այլ Վ. Վիլսոնն արգելեցԲուլլիտին հրապարակել համաձայնագր ի բովանդակությունը: Ավելին, Լ. Ջորջը նույնիսկհայտարարեց, որ ինքը առնչություն չունի Խորհրդային Ռուսա ստանի հետ բանակցություններիկազմակերպման հետ: Մեկ շաբաթ անց «Չորսի խորհուրդը» տեղեկացրեց բոլշ ևիկյանղեկավարությանը, որ «անընդունելի» է համարում բանակցությունների հետագա շարունակումը: Այդպիսով, հաղթող տերությունների Խորհրդային Ռուսաստանի հետ հարաբերություններիկարգավորման փորձե րը անարդյունք ավարտվեցին: Փաստորեն, Փարիզի վեհաժողովը ոչ միայնանկարող եղավ լուծել «ռուս ական հարցը», այլև չկարողացավ նույնիսկ նախանշել հարցի լուծմանհնարավոր ճանապարհները: Ստացվեց ա յնպես, որ Խորհրդային Ռուսաստանը ոչ միայն չհրավիրվեց,այլ Փարիզի խաղաղության վեհաժողովը ինչ որ առ ումով վերածվեց հակախորհրդայինգործողությունների համակարգման կենտրոնի: