Արենի և Ամաղու գյուղերի պատմամշակութային հուշարձաններ

Արենի և Ամաղու գյուղերի պատմամշակութային հուշարձաններ, գյուղեր Վայոց ձորի մարզում։ Վայոց ձորի մարզի այս գյուղերը հարուստ են պատմամշակութային հուշարձաններով։

Տեղանքի ընդհանուր նկարագիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

[Ամաղու գյուղը տեղակայված է Վայոց ձորում` Արենի գյուղից 12 կմ հարավ-արևմուտք։ Գյուղերի բնակիչները, ելնելով բնակլիմայական բարենպաստ պայմաններից, զբաղվում են անասնապահությամբ, թռչնաբուծությամբ, շերամապահությամբ և այգեգործությամբ։ Արենիում զարգացած է խաղողագործությունը:Վայոց ձորում խաղողագործությամբ զբաղվում են 21 գյուղում։ Բնորոշ են գինեմետ` Սև Արենի,Սափերավի, Կարմրահյութ, Հադիսի,Ներկառատ, Սպիտակ Արաքսենի, Սպիտակ Սաթենի, Վարդագույն Երևանի և Արարատի սորտերը:Այստեղ են գտնվում Հայաստանի և Կովկասի արտադրական խաղողագործության ամենաբարձրադիր այգիները։ Արփայի, Եղեգիսի, Նորավանքի և այլ կիրճերի թեք լանջերին այժմ էլ պահպանվում են հավանաբար զարգացած միջնադարում հիմնված կամնորոգված դարավանդային այգիների հետքերը։ Այս տարածքում կան նաև վայրիացած վազեր^[1]։ Արփա գետի ափին գտնվում է Արենի - 1 քարայրը, որտեղ հայտնաբերվել են խաղողի ընձյուղների, կեղևների, կորիզների, ճզմած պտուղների մնացորդներ, որոնք վկայում են գինու արտադրության մասին։ Յուրաքանչյուր տարվա աշնանը այստեղ կազմակերպվում է արդեն ավանդական դարձած գինու փառատոն, ինչը նպաստում է զբոսաշրջության զարգացմանը։ Տեղանքում բազմաթիվ են ժայռերը, ջրվեժները, կիրճերը, քարայրները (Մագիլի, Թռչունների)։ Վերջերս Արենիի քարանձավում հայտնաբերվել է աշխարհի` հնագույն 5500 - ամյա կաշվե կոշիկը։ Տարածքում կան եռակամար կամուրջ, կիկլոպյան ամրոց (մ. թ. ա. II-I հազ.):

Պատմամշակութային հուշարձանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վայոց ձորում է գտնվում Հրաշքաբերդը, որը միջնադարյան ավերված բերդ - ամրոց է, գտնվում է սարի լանջին` բարձունքի վրա` Ամաղու գյուղ տանող ճանապարհի հարավարևելյան կողմում։

Նորավանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արփա գետի հարավային լանջին տեղակայված է Նորավանքը։ Նախկինում այստեղ կանգուն էր Սուրբ Կարապետ եկեղեցին։ Շրջակայքում կար քաղցրահամ մի աղբյուր, այգիներով ու թանձրախիտ պտղատու ծառերով զարդարված ձոր, ինչպես նաև մեկ այլ եկեղեցի` Փոկաս Սուրբ Հայրապետի անունով։ Աղբյուրի առկայությունը չի բացառում, որ այս տեղանքը սրբավայր է եղել։ Վանական համալիրում կան Ս. Կարապետ (IX դ.), Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցիները (1216-1221 թթ.), Ս. Աստվածածին երկհարկ եկեղեցին` Բուրթելաշենը (Բուրթել իշխան, 1331 - 1339 թթ.)^[2]:

Սբ. Կարապետ եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

IX դարում կառուցվել է Ս. Կարապետ եկեղեցին, որը գմբեթավոր է` վերջերս վերանորոգված և կանգուն։ Եկեղեցին կառուցել է Լիպարիտ Օրբելյանը։ Այն սրբատաշ քարերով է, ներսից խաչաձև, չորս անկյուններում ունի երկհարկանի խորաններ, միակ մուտքը արևմտյան կողմից է։ Պատերին կան բազմաթիվ արձանագրություններ^[3]։

Սբ. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1216-1221 թթ. Նորավանքում կառուցվել է Ս. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցին։ Ավելի ուշ կառուցվել է եկեղեցու գավիթը։ 1261 թ. Իշխանաց իշխան Սմբատը նորոգել է եկեղեցին, ավարտել գավթի կառուցումը, վանքին նվիրել բազմաթիվ գյուղեր և կալվածքներ, իսկ Բուրթել իշխանը խաչքար է կանգնեցրել իր մոր` Թամթայի հիշատակին։ 1273 թ. Նորավանքում թաղվել է Իշխանաց իշխան Սմբատը, որի գերեզմանի վրա կառուցվել է Ս. Գրիգոր եկեղեցի-տապանատունը։ Նորավանքի ներկա բոլոր շինությունները կառուցված են Օրբելյանի իշխանական տան անդամների կողմից։ Վանքի գլխավոր հուշարձանները գտնվում են ընդարձակ բակի մեջ` շրջապատված բարձր պարիսպներով։ Տարածքում կան վանական խցերի, տնտեսական շենքերի փլատակներ, խաչքարեր, գերեզմանաքարեր, շինաքարերի ձևավորված մասեր, արձանագրության բեկորներ, հյուրատուն` կառուցված մոտավորապես 1273-1290 թթ.^[4]:

Նորավանքի պատկերաքանդակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան հայկական արվեստում իրենց ինքնատիպությամբ, գեղարվեստական բարձր արժեքներով առանձնանում են Նորավանքի աստվածաշնչյան ու ավետարանական թեմաներով պատկերաքանդակները։ Փրկչական մարգարեության և Աստվածածնի համատեղ պատկերագրությունը եզակի է հայկական արվեստում։ Գավթի լուսամուտի ճակատակալ քարն ունի հարուտ բովանդակությամբ բարձրաքանդակ։ Կենտրոնում Հայր Աստծո կիսանդրին է։ Աստծո մորուքից ցած քանդակված է Սուրբ Հոգու խորհրդանիշը։ Իսկ Ս. Գրիգոր եկեղեցու կողքին` մի գեղաքանդակ խաչքար, որի վերին մասում «Քրիստոսը փառքի մեջ» պատկերաքանդակն է, շուրջը` ավետարանիչների խորհրդանիշները^[5]։

Ավանդապատում Նորավանքի մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նորավանքի մասին հայտնի է այս ավանդապատումը, ըստ որի`Մոմիկը սիրահարվում է Սյունյաց իշխանի միակ դստերը` Լուսիկին։ Մոմիկի առջև դրվում է պայման` երեք տարում կառուցել երեք տաճար, որից հետո նոր միայն նրանք կպսակադրվեին։ Նա պետք է ստեղծեր այնպիսի շինություն, որն անկրկնելի կլիներ հայոց աշխարհում։ Երկարատև աշխատանքից հետո Մոմիկն ավարտում է շինարարությունը։ Դեռ վերջին քարը գմբեթին չդրած` իշխանի հրամանով Սեպուհը հրում է նրան և վարպետը քարի հետ ընկնում է այնտեղ, ուր պետք է նրանք պսակադրվեին։ Այդտեղ էլ նա կնքում է իր մահկանացուն և թաղվում։ Սակայն վանքն անկրկնելի մնաց, ինչպես ասել էր իշխանը, որովհետև չկար նրա ստեղծողը, որ նորը կառուցեր, ուստի միշտ նոր էր մնալու և այդ պատճառով էլ վանքի անունը մնաց Նորավանք^[5]։

Սբ. Աստվածածին եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1331 - 1339 թթ. Բուրթել իշխանը կառուցել է Նորավանքի Ս. Աստվածածին երկհարկ եկեղեցին` Բուրթելաշենը։ Այս եկեղեցին բաց կարմրավուն քարից է, զարդարված է նուրբ քանդակներով։ Առաջին հարկը կիսագետնափոր է։ Երկրորդ հարկ բարձրանում են քարե աստիճաններով, իսկ երրորդ հարկն ավերվել է։ XVII դարում կառուցվել են վանքի պարիսպը, բնակելի ու տնտեսական շենքերը^[6]։

Արենիի Սբ. Աստվածածին եկեղեցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արենիի Ս. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի Արենի (նախկինում՝ Արփա) գյուղից 0.5կմ հեռու, հին Արփա գյուղատեղի ավերակների մեջ, Արփա գետի ձախ ափին, բլրի վրա։ Արևմտյան մուտքին կա արձանագրություն, ըստ որի կառուցել է Սյունյաց արքեպիսկոպոս Հովհաննես Օրբելյանը 1321-ին, ճարտարապետն է Մոմիկը:Եկեղեցին կառուցված է կարմրասպիտակավուն քարից, կենտրոնագմբեթ է:Արևմտյան մուտքի ճակատակալ քարին Աստվածամոր գծանկարն է` գահավորակի վրա բազմած Աստվածամայրն է` մանուկ Հիսուսը գրկին, Տիրամայրը պատկերված է որպես երկնային թագուհի։ «Աստվածամայրը մանուկ Հիսուսը գրկին» պատկերը հայտնի է «Օդիգիտրիա» անունով, որը հունարենից նշանակում է «ուղի ցույց տվող», այսինքն` Մարիամը մանուկ Հիսուսին որպես փրկության ուղի է ցույց տալիս։

Արևմտյան մուտքից ներս մտնողի առջև միանգամից բացվում է եկեղեցու ողջ ներքին տարածքը, իսկ գմբեթակիր կամարների 4 անկյուններում 4 ավետարանիչների բարձրաքանդակներն են` նրանց խորհրդանիշները` հրեշտակ, թևավոր առյուծ, թևավոր ցուլ (եզ) և արծիվ (Մատթևոս ավետարանիչը ներկայացվում է մարդ-հրեշտակի տեսքով, քանի որ նա իր Ավետարանում ավելի շատ անդրադարձել է Հիսուսի երկրային կյանքին։ Մարկոս ավետարանիչը ներկայացվում է առյուծի տեսքով, որովհետև նրա Ավետարանում ընդգծվում է Քրիստոսի թագավորական պաշտոնը, ինչն էլ խորհրդանշում է առյուծը։ Ղուկաս ավետարանիչը ներկայացվում է եզան կերպարանքով, որովհետև նրա Ավետարանում ընգծվում է Քրիստոսի քահանայական պաշտոնը, ինչն էլ խորհրդանշում է զոհաբերության խորհրդանիշը հանդիսացող եզը կամ ցուլը:Հովհաննես ավետարանիչը պատկերվում է արծվի տեսքով, քանի որ նա խոսել է Հիսուսի 2-րդ գալստյան մասին, իսկ արծիվը խորհրդանշում է աստվածային արդարություն, հավիտենական լույս և փրկություն):Եկեղեցու մոտ են գտնվում իշխան Տարսայիճ Օրբելյանի ապարանքի ավերակները, շուրջը` 14-17-րդ դդ. խաչքարեր և տապանաքարեր^[7]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Հայկական խաղող և գինի, Ե. 2017 թ., էջ 159
↑ Դիվան հայ վիմագրության, III հ., Ե., 1967թ.,
↑ Հայկական հանրագիտարան, գիրք II,
↑ Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Ե. 2002թ.,
↑ ^5,0 ^5,1 Վայոց ձորի թեմ, պաշտոնական կայք, Մկրտչյան Հ., Նովելներ և ակնարկներ, Ե. 1947թ.,
↑ Նորավանք, Նորավանքի վերաօծման 10-ամյակին նվիրված ժողովածու, Ե., 2009թ.
↑ Վայոց ձորի թեմ, Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցի,Արենիի Սբ. Աստվածածին եկեղեցի, https://vayotsdzoritem.com/2013/04/06/%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D5%AB-%D5%BD%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2-%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%AE%D5%AB%D5%B6-%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB/ Արխիվացված 2019-04-07 Wayback Machine

[1] Հայկական խաղող և գինի, Ե. 2017 թ., էջ 159

[2] Դիվան հայ վիմագրության, III հ., Ե., 1967թ.,

[3] Հայկական հանրագիտարան, գիրք II,

[4] Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Ե. 2002թ.,

[ReferenceA-5] 5,0 ^5,1 Վայոց ձորի թեմ, պաշտոնական կայք, Մկրտչյան Հ., Նովելներ և ակնարկներ, Ե. 1947թ.,

[6] Նորավանք, Նորավանքի վերաօծման 10-ամյակին նվիրված ժողովածու, Ե., 2009թ.

[7] Վայոց ձորի թեմ, Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցի,Արենիի Սբ. Աստվածածին եկեղեցի, https://vayotsdzoritem.com/2013/04/06/%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D5%AB-%D5%BD%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2-%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%AE%D5%AB%D5%B6-%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB/ Արխիվացված 2019-04-07 Wayback Machine

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]