Ադրբեջանական հարսանեկան ծես
Ադրբեջանական հարսանեկան ծես (ադրբ.՝ Azərbaycanın toy adətləri), հանդիսանում է ադրբեջանցիների ամենանշանակալի և հանդիսավոր[1] ընտանեկան ծեսերից մեկը։ Այն բարդ է և բազմաստիճան, իրար հետ կապված պարտադիր հերթական արարողություններով և կարգերով[2]։ Ադրբեջանական հին հարսանիքը մի շարք ծեսերի շար է, որոնք ձգվել են երկար ժամանակ՝ պահանջելով նյութական նշանակալի ծախսեր[1]։ Հենց բուն հարսանիքը կազմված է երեք փուլից՝ մինչամուսնական շրջան (խնամախոսություն, նշանադրություն, ամուսնության կնքում)[2], հարսանիք և հետամուսնական շրջան։ Ադրբեջանցիների հարսանեկան արարողության տարրեր ազդեցություն են ունեցել նաև Ադրբեջանում ապրող այլ ազգերի մշակույթի վրա, ինչպես՝ լեզգիների[2], խինալուգների[3], ցակուրների։
Արարողության կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամուսնանալու մասին ինքնուրույն որոշում կայացնելուց հետո հարսանիքի պաշտոնական ընթացակարգ է սկսվում՝ սկսած հարսնացուի ծնողների նախնական համաձայնությունից («սեզ քյասդի»)[4]։
Գիզ գյորմե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարսանիքի առաջին պայմանը այնպիսի սովորույթներ են, ինչպիսիք են՝ «գիզ գյորմե» (հարսնատեսություն), «գիզ բեյենմե» (ընտրության հաստատում)։ Հարսանիքի այս փուլի մասնակիցները սովորաբար կանայք են։ Այսպիսով, ամուսնանալ պատրաստվող տղայի ամենամոտ հարազատներն սկսում են պարզել, տեղեկություններ հավաքել աղջկա, նրա ծնողների, այն ամբողջ ծագման, շրջապատի մասին, որում ապրում է նրա ընտրյալը[5]։
Խնամախոսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Փեսայի ընտրության հաստատվելուց հետո նշանակվում է աղջկա տուն խնամախոսներ ուղարկելու օրը։
Փեսայի առավել հարգված, ավագ հարազատները մասնակցում են «հիմնական» խնամախոսությանը, և մերժումը ստանալը զգայուն հարված է լինում այդ մարդկանց հեղինակության համար։ Նախնական համաձայնություն ստանալու համար սովորաբար հարսնացուի տուն ուղարկվում է փեսայի տարեց հարազատներից մեկը կամ, ծայրահեղ դեպքերում՝ ավագ քույր։ Նախկինում ավանդույթը պահանջել է բազմաթիվ «մերժումներ» տարբեր պատճառներով, բայց հետագայում այս կետը շատ ավելի պարզ է դարձել։ Համարվում է, որ դրանում գլխավոր դերը խաղացել է այն փաստը, որ կյանքի ապագա զուգընկերոջ ընտրությունը դարձել է երիտասարդների համար հավասար և անձնական գործ[4]։
Խնամախոսություն նշանակելիս փորձել են այնպես անել, որ օրը հաջողակ օրերից լինի, այսինքն՝ այնպիսիների, որ ցանկություններից կատարում բերի։ Համաձայն հին հավատալիքի՝ տղայի տնից աղջկա տուն գնալու ճանապարհին խնամախոսներին միանում են մութ ուժերը՝ փորձելով կանխել բարի գործի իրականացումը, որպեսզի ուղարկված խնամախոսները մերժվեն և ձեռնունայն վերադառնան։ Այդ պատճառով մարդիկ ասեղ էին խրում տան դռան և դրա հարևանությամբ պատին։ Չար ուժերը, վախենալով մետաղից պատրաստված ասեղից, իբր թե չեն համարձակվում լքել այդ տունը, որպեսզի միանան խնամախոսներին, որոնք գնում են դեպի աղջկա տուն[5]։
Խնամախոսությունն անփոփոխ ծես է, նույնիսկ եթե երիտասարդներն իրենք են պայմանավորվել ամուսնության շուրջ[1]։
Գլխագին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախկինում Ադրբեջանում տարածված էր հարսնացուի «գլխաշորի» վճարը, որն աղջկա ծնողները, ավելի կոնկրետ՝ հայրը կամ աղջկան ամուսնացնող մեկ այլ մարդ, ստանում էին փեսայից՝ աղջիկը նրան տալու համար։ Մինչ ամուսնություն տրվող գլխագինը կարող էր լինել փող, իր, կամ էլ անասուն։ Այդ ավանդույթը ամբողջ Ադրբեջանում չէր տարածված։ Համաձայն ԽՍՀՄ օրենսդրության՝ փոխադարձ գլխագինն արգելվել է[1]։
Նշանադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խնամախոսությանը հաջորդում է նշանադրության ծեսը։ Այն բանից հետո, երբ աղջկա ծնողները (հիմնականում հայրը) համաձայնում են ամուսնացնել դստերը, փեսային իրենց նոր հարազատների հետ միասին հարսնացուի տանը հյուրասիրում են թեյով և քաղցրավենիքով։ 1908 թվականին ադրբեջանական էթնիկ շահսևեն խմբի նշանադրության գործընթացը նկարագրվել է հետևյալ կերպ[6]։
Շահսևանցին ամուսնանում է հին սովորությունների համաձայն։ Եթե աղջկա հայրը համաձայն է ամուսնացնել դստերը, ապա փեսային առաջին հերթին պետք է հյուրասիրի իր նոր հարազատների հետ թեյ և քաղցրավենիք հարսնացուի տանը, որը կոչվում է նշանադրություն։
Նշանդրեքից հետո և հարսանիքից առաջ ընկած ժամանակահատվածը երիտասարդների կյանքի առանձնահատուկ շրջան է։ Նախկինում այդ ժամանակահատվածը բավականին մեծ էր, երբեմն հասնում էր մի քանի տարվա։ Համարվում է, որ դա պայմանավորված էր նյութական դժվարություններով՝ առաջիկա հարսանեկան թանկ միջոցառումներին պատրաստվելու անհրաժեշտությամբ։ Հետագայում այս ժամանակահատվածը զգալիորեն կրճատվել է[4]։
Քեբին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամուսնության գրանցումը («քեբին քեսմեք») տեղի է ունենում հարսանիքից մի քանի օր առաջ երկու կողմի վկաների մասնակցությամբ[7]։ Ամուսնական պայմանագրում («քեբին քագիզի»), որը նախկինում շատ խնամքով պահել է յուրաքանչյուր ամուսնացած կին, գրանցվել է երաշխավորված գումարը («մեհր»), այսինքն երաշխիքը հօգուտ հարսնացուի՝ ամուսնուց բաժանվելու կամ նրա մահվան դեպքում[1]։
Հարսանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարսանիքից մի քանի օր առաջ իրականացվում է «և բյազեմեկ» (տան ձևավորում) արարողությունը, որի դեպքում այդ օրը հարսնացուի օժիտը («ջեխիզ»)[8] տեղափոխվում է փեսայի տուն։ Այս սովորույթի հիմնական նպատակն է երիտասարդ զույգի համար ապահովել այն ամենը, ինչն անհրաժեշտ է միասին կյանք սկսելու համար։ Հետևաբար օժիտում գլխավոր տեղը զբաղեցնում են կահույքը, սպասքը, կենցաղային իրերը[4]։
Որպես կանոն առանձնացնում են «կանանց» հարսանիք («պալտար քեսդի» ծես) և հիմնական, այսպես կոչված, «տղամարդկանց» հարսանիք[8]։ Հարսանիքի ժամանակ սովորաբար հնչում է ազգային երաժշտություն։
Հարսանիքի առաջին օրվա երեկոյան հարսնացուի տանը տեղի է ունենում «հինայով օծումը»։ Դրան հրավիրվում են աղջկա մերձավոր ընկերուհիները և հարազատ աղջիկները։ Մի խումբ երիտասարդ տղաներ և աղջիկներ ժամանում են փեսայի տուն երաժիշտների հետ։ Փեսայի ամենամոտ հարազատները հինա են դնում հարսնացուի մատների վրա և նվերներ տալիս։ Հարսնացուի ընտանիքը ճաշկերույթ է մատուցում արարողության մասնակիցներին։ Ադրբեջանի տարբեր շրջաններում հինա կիրառելու ծեսը տարբեր է կոչվում. Շեքիում՝ «հարսնացուի խրախճանք», Թովուզում` «աղջկա ցուցադրում», Մասալըում և Լենքորանում` «աղջկա հավաքույթ», Ղուբայում` «հինա դնել», Ապշերոնում՝ «հնանանե»։ «Հինա գոյմայի» (հինա դնելու) գիշերը փեսան և փեսեղբայրները ըստ սովորության գալիս են հարսնացուի տուն՝ «տոյ պաիի» համար (հարսանեկան բաժին) և վերցնում են գառ ու հավ, փոխարենը տալիս են նվերներ և փող։ Տոյ պաիի ավանդույթի համաձայն պետք է գողանային, բայց 1980-ական թվականներին դրան նախօրոք պատրաստվում էին և հենց իրենք էին տալիս փեսային։ Երբեմն երաժիշտները մնում են հարսնացուի տանը և զվարճանում, պարերը շարունակվել են մինչև առավոտ[9]։
Հարսանիքի երկրորդ օրվա առավոտյան փեսացուի տանը պարեր են լինում։ Որոշ գյուղերում դեռևս պահպանվում են հարսանիքի ժամանակ կռվելու սովորությունը՝ «գյուլեշ»։ 1970-ական թվականներին այդ սովորությունը գոյություն ուներ բոլոր գյուղերում։ Հարսանիքի ժամանակ տարբեր գյուղերից հավաքվում էին՝ չափվելու իրենց ուժով[9]։ Հարսանիքի ավարտին հարսնացուի տուն էին ուղարկում քարավան (մեր օրերում՝ մեքենաների քարավան), որպեսզի հարսնացուին բերեն փեսայի տուն («гялин гятирмэ»)։ Փեսայի տուն տանելու հակառակ ճանապարհին այն փակում էին երեխաները, որպեսզի ստանան որևէ նվեր («հելեթ»)[4]։
Հարսնացուի երկու ափերն էլ կապում են սպիտակ կամ կարմիր թաշկինակներով, որտեղ դնում են փողեր[9]։
Հարսանիքից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարսանիքից մի քանի օր հետո անցկացվում է «ուզե չիհդի» (երեսի բացում), որը խորհրդանշում է «խուսափման» շրջանի ավարտը։ Հնում ըստ ավանդույթի երիտասարդ հարսնացուն հարսանիքից հետո մեկ ամսվա ընթացքում բակի սահմաններից դուրս չի եկել, իսկ առաջին մի քանի օրը՝ նույնիսկ իր սենյակից։ Մեկ շաբաթ նա չէր զրուցում իր սկեսրայրի և սկեսրոջ հետ։ «Ուզե չիհդի» ծեսից հետո հարսնացուի ամենամոտ հարազատները (առանց մոր և հոր) և փեսացուն հավաքվում են նրա տանը, շնորհավորում են նորապսակներին, տալիս են արժեքավոր նվերներ կամ գումար[4]։
Փոփոխություն հարսանեկան ծեսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած նշանակալի ավանդականությանը՝ վերջին տասնամյակներում ադրբեջանական հարսանիքը որոշակի փոփոխություններ է կրել[10]։ Այսպես օրինակ, լայն տարածում է գտել հարսանիքի օրը զույգի լուսանկարվելը, սպիտակ հագուստը՝ որպես հարսնացուի հարսանեկան հագուստ[9]։ Փեսացուն, հազվադեպ նաև հարսնացուն կարող են հյուրերի հետ նստել հարսանեկան սեղանի մոտ։ Փեսացուն վերջին տարիներին նաև ստացել է նշանադրությանը ներկա լինելու իրավունք[10]։ Հատկապես դինամիկ փոփոխություն են կրել քաղաքային հարսանիքները։ Զարգացման միտումներից մեկն է «հարսանիք առանց նորապսակների» սովորությունից մինչև հարսնացուի հարսանեկան թաքնվելուց հրաժարումը[9]։ Ինչպես նաև կրճատվել է հարսանիքի անցկացման ժամանակը։ Եթե նախկինում ադրբեջանական հարսանիքները կարող էին տևել 3-ից մինչև 7 օր, ապա ներկայումս դա տեղի է ունենում մեկ օրում[4]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 А. Г. Трофимова. Из истории семьи азербайджанцев Апшерона / Под ред. В. К. Гарданова. — Кавказский этнографический сборник: Наука, 1969. — Т. 4. — С. 192. Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Одним из наиболее значительных и торжественных семейных праздников остается свадьба. Старинная азербайджанская свадьба — цикл обрядов, длившийся долгое время, требовавший значительных материальных затрат.
Сватовство же еще и в эти годы было непременным обрядом даже в том случае, если молодые люди сами договорились между собой о браке. За сватовством следовал обряд обручения. Непременным элементом свадебного цикла в прошлом была плата "башлыга", которую вносила сторона жениха её родителям, точнее, отцу либо другому человеку, выдававшему её замуж. Выплата башлыга производилась наличными деньгами, вещами, или скотом до женитьбы. Но далеко не везде в Азербайджане этот обычай был распространен. Иногда основной свадебной платой становилась не выплата наличными, а гарантия в пользу невесты на случай развода или смерти мужа. Эта гарантируемая сумма («мэхр») записывалась в брачный договор («кэбин кагызы"), тщательно хранимый в прошлом каждой замужней женщиной. Согласно советскому законодательству, взимание башлыга запрещено.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 М. А. Аббасова. Свадебная обрядность лезгин Азербайджана (традиции и новации). — Академия наук Азербайджанской ССР. Доклады: Элм, 1988. — Т. 44. Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Лезгинская свадебная обрядность, как и азербайджанская, сложна и многоступенчата, связана с обязательным выполнением множества ритуалов и обрядов (сватовство, обручение, заключение брака, свадьба и послесвадебный период). (стр. 81)
Этнографические материалы и наши наблюдения показывают, что на свадебную обрядность лезгин Азербайджана значительное влияние оказывают азербайджанские свадьбы. (стр. 83)
- ↑ П. Г. Волкова. Хыналыг / Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. — Кавказский этнографический сборник: Издательство Академии наук СССР, 1980. — Т. 108. — С. 60. Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Современная культура хыналыгцев, как показывают приведенные материалы, имеет несколько пластов. Это общекавказский, который роднит её с культурой многих кавказских народов, и прежде всего с горскими народами (тип поселения, элементы костюма), азербайджанский пласт (в частности, фольклор, элементы свадьбы, костюма, пищи), и новый, свидетельствующий о процессах урбанизации и модернизации в бытовой культуре этого народа.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 А. А. Аббасов. Образ жизни в новых городах Азербайджана. — Элм, 1987. — 199 с.
- ↑ 5,0 5,1 Н. В. Малышева, Н. Н. Волощук. Крым: соцветие национальных культур : традиции, обычаи, праздники, обряды. — Бизнес Информ, 2001. — С. 15. Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)
АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ СВАДЬБА Складывается из трех этапов: досвадебный период, свадьба и послесвадебный период. Обычаи гыз чёрме (смотрины), гыз бейенме (одобрение выбора) являются первейшим условием свадьбы. Участниками данного этапа свадьбы, как правило, выступают женщины. Ближайшие родственницы парня, который собирается создать семью, начинают узнавать, собирать сведения о девушке, её родителях, обо всем роде, в котором проживает его избранница. Затем назначается день посылки сватов в дом девушки. При назначении сватовства стараются сделать так, чтобы этот день был из дней удачных, из тех, что приносят исполнение желаний. Согласно древнему поверью, к направляющимся из дома парня в дом девушки сватам по дороге примыкали и тёмные силы, которые старались не допустить свершения доброго дела, стремились к тому, чтобы посланные сваты получили отказ и вернулись бы обратно ни с чем. Поэтому на дверь дома и на стену к которой она примыкала люди прикалывали иглу. Испугавшись сделанной из металла иглы, злые силы, якобы, не отваживались покинуть этот дом, чтобы присоединиться к сватам, направляющимся в дом девушки.
- ↑ Отдельный гвардейский корпус. Штаб Военный сборник. — В типпографии Е. Праца, 1908. — Т. 51.
- ↑ Наргиз Кулиева. Свадебные обряды азербайджанцев // журнал : İRS.
- ↑ 8,0 8,1 А. Г. Трофимова. Из истории семьи азербайджанцев Апшерона / Под ред. В. К. Гарданова. — Кавказский этнографический сборник: Наука, 1969. — Т. 4. — С. 192.
Ни одна азербайджанская свадьба в прошлом не проходила без сбора денег с приглашенных. Это было неотъемлемым элементом как «женской» свадьбы (обряд «палтар кэсди»), так и основной, так называемой, «мужской».
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Н. С Полищук, Т. С. Макашина. Свадебные обряды народов России и ближнего зарубежья. — Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая: Российская академия наук, 1993. — 201 с.
- ↑ 10,0 10,1 О. А. Ганцкая, И. А. Гришаев. Семья: традиции и современность. — 1990. — С. 172-174. — 255 с.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Наргиз Кулиева. Свадебные обряды азербайджанцев // журнал : İRS.