Դիտել Օշինդր էջի աղբյուրը

{{Տաքսոտուփ2|Վիքիդատա=այո}}'''Օշինդր''' (''բարձվենյակ, բարձմենակ, ափսինդ'', {{lang-la|Artemísia}}), [[աստղածաղկազգիներ]]ի ընտանիքի միամյա, երկամյա և բազմամյա խոտաբույս կամ կիսաթուփ։
Հայտնի է օշինդրի մոտ 300 տեսակ։

'''Հայկական տարանունները'''

բարձմանեակ, բարձնակ, բարձվենյակ, բացմենակ, նգածաղիկ։

== Տարածում ==
Տարածված է [[Եվրոպա]]յի, [[Ասիա]]յի բարեխառն գոտում, [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում և [[Աֆրիկա]]յում։

Հայաստանում աճում է 16 տեսակ՝ սովորական, բուժիչ, բուրավետ, Տուրնֆորի, ալեհեր, դառը և այլն, ու բնաշխարհիկներ՝ հայկական, արաքսյան, Շովիցի և այլն։

Տարածված է բոլոր մարզերում՝ [[անապատ]]այինից մինչև ենթալպյան գոտի։ Աճում է չոր [[մարգագետին]]ներում, ավազուտներում, այգիներում, բանջարանոցներում, բնակավայրերի մոտ, աղբոտում ցանքերը։ Մշակության մեջ տարածված է [[թարխուն]]ը, օգտագործվում է որպես համեմունքային բույս (թարմ և չորացրած)։

Նկարագրված 200 տեսակներից [[Կովկաս]]ում աճում են 28-ը, իսկ [[Հայաստան]]ում՝ 15 տեսակ, որոնցից միայն մի քանիսն ունեն բուժական նշանակություն։ Մեր հանրապետությունում որպես մոլախոտ օշինդրը հանդիպում է բոլոր գոտիներում։ Խառը բուսուտների ձևով աճում է շենքերի մոտ, ճամփեզրերին, աղբուտներում, խամահողերում, ցանքերում, ձորալանջերին, թփուտներում, այգիներում՝ հաճախ բարձրանալով ծովի մակերևույթից 1400-2500 մ բարձրության վրա։

== Կենսաբանական նկարագիր ==
Օշինդրի [[ցողուն]]ը ճյուղավորվող է, կանգուն կամ վեր բարձրացող, բարձրությունը՝ 20-150 սմ, թեթևակի թավոտ, ստորին մասում՝ փայտացած։ Ցողունները և տերևները գորշ արծաթավուն են և ծածկված են մանր մազմզուկներով։ [[Տերև]]ները կրկնակի, եռակի փետրաբաժան են, արծաթավուն։ Ցողունի վերին մասի տերևները մանր են, հերթադիր, կանաչավուն, արմատամերձերը՝ ավելի խոշոր, մոխրագույն։

[[Ծաղկաբույլ]]ը ողկուզանման է կամ հուրանանման, ծաղիկները՝ երկսեռ, մանր, դեղնավուն կամ կարմրավուն՝ փոքրիկ զամբյուղներում։ Ծաղկում է հունիս-հոկտեմբերին։
Պտուղը սերմիկ է։ Օշինդրի մեկ բույսը կարող է տալ 100 հազար (երբեմն՝ 150 000) [[սերմ]]։ Օշինդրն ունի յուրահատուկ սուր հոտ և դառը համ։ Օշինդրը համարվում է երկրագնդի ֆլորայի ամենադառը բույսերից մեկը։

== Քիմիական կազմ ==
Դառը և բուժիչ օշինդրները [[դեղաբույսեր]] են. պարունակում են աղաղանյութեր, եթերայուղեր, [[թթուներ]], [[վիտամիններ]] և այլն։ 
Բույսի մեջ հայտնաբերվել են 0,5-2% կապտականաչավուն եթերայուղ, [[դաբաղանյութեր]], ֆլավոնոիդ արտեմետին, կվեբրախիտ, լիգնաններ, [[ֆիտոնցիդներ]], սադաթթու, [[խնձորաթթու]], [[քացախաթթու]], պալմիտինաթթու, իզովալերիանաթթու, կալիումական աղեր, [[սպիրտներ]], [[օսլա]], խեժ, խամազուլեն, [[վիտամիններ]]ից` K, B6, C, [[կարոտին]], արմատներում` [[ինուլին]]։

Եթերայուղը միատարր չէ, այն իր հերթին պարունակում է տույիլ սպիրտ, ածխաջրածիններից՝ տույոն, պինեն, կադինեն, ֆելանդրեն, բիզաբոլեն և այլն, սեսկվիտերպենային լակտոններ (դառնահամ աբսինթին և անաբսինթին), այդ թվում նաև մոնոցիկլիկ կետոլակտոններ և ազուլինոգեն, սեսկվիտերպենային գվայյանոլիդներ։

== Կիրառություն ==
[[Պատկեր:Artemisia absinthium 01.JPG|250px|մինի|''Artemisia absinthium'']]
Պատրաստուկները (մզվածք, թուրմ) օգտագործում են որպես ախորժաբեր և մարսողությունը կարգավորող, ճիճվամուղ միջոց՝ ստամոքսաղիքային համակարգի հիվանդությունների, նաև պոդագրայի, [[ֆուրունկուլ]]ի ժամանակ։ Հայկական օշինդրից պատրաստում են ավելներ։
 
Դեղաբույսը ցրտադիմացկուն է, չորակայուն, լուսասեր, պտղակալում է կանոնավոր։ 
 
== Անվանում ==
Ցեղի «''Արտեմիզիա''» անվանումը հունարեն «''արտեմես''» բառից է, որը նշանակում է «առողջ»։ Ոմանք այդ անունը կապում են Մավզոլ թագավորի կնոջ՝ Արտեմիզիայի անվան հետ, որն իբր, ըստ Պլինիոսի, բուժվել է այս բույսով։

Ուրիշներն այդ անունը կապում են հունական աստված [[Արտեմիս]]ի հետ։ «''Աբսինթիում''» հունարեն նշանակում է «''տհաճ''»` ելնելով բույսի տհաճ դառնությունից։

== Բժշկության մեջ ==
Բուժման նպատակով օգտագործում են բույսի տերևները և ծաղկակիր գլխամասերը։ Տերևները մթերում են մինչև բույսի ծաղկելը, իսկ ծաղկաբույլերը` մինչև ծաղիկների բացվելը։ Հումքը չորացնում են թիթեղյա ծածկով տանիքում, փռված կամ կախված վիճակում։ Չոր հումքը պահում են պարկերի մեջ, 3 տարի ժամկետով։ Այն կազմում է նախնականի 24-25 %-ը։
 
Դեղաբույսն ունի բուժական կիրառման վաղնջական պատմություն։ Դեռևս Պլինիոսն այն օգտագործել է [[խպիպ]]ի դեպքում և նշել, որ եթե ոտքերին կապեն օշինդր, ապա վերանում է հոգնածությունը։ Լոնիցերուսը առաջարկել է ուտելիքին ավելացնել օշինդր, որպեսզի ուժեղանա [[ստամոքս]]ը, լավանա մարսողությունը և թույներն ու լեղին դուրս գան օրգանիզմից։ Ավիցեննան դեղաբույսը համարել է լեղամուղ, միզամուղ, հակաջերմային, դաշտանը կանոնավորող և ստամոքսի գործունեությունն ուժեղացնող միջոց։ Օշինդրը՝ գինու հետ խառնված, նա առաջարկել է ուղիղ աղու ճաքվածքի և թութքի, իսկ բրնձի և մեղրի հետ՝ ճիճվակրության, սնկային թունավորումների, աչքի և ականջի հիվանդությունների և որոշ ուռուցքների ժամանակ։ Մեծ գիտնականը նշել է նաև, որ եթե բույսը խառնվի թանաքին, վերջինս ամուր կլինի և թղթից պոկ չի գա, իսկ շորի մեջ դնելուց՝ այն վանում է ցեցին։
 
Մ. Հերացին դեղաբույսն՝ առանձին կամ խառնուրդների ձևով, նշանակել է լյարդի և [[փայծաղ]]ի խցանումների, ստամոքսի ուռուցքի, ջրգողության, հեպատիտների, գլխացավերի, [[աչք]]ի և ոսկրերի հիվանդությունների, մալարիայի, ձգձգվող ջերմերի և այտուցների ժամանակ։
[[Պատկեր:Artemisia arborescens 12052004 Var 2.jpg|300px|մինի|ձախից| ''Artemisia arborescens'']]
Բժշկապետն օշինդրը համարել է ստամոքսը կազդուրող և տոնուսավորող միջոց։ Ամիրդովլաթը, բացի վերոհիշյալ դեպքերից, դեղաբույսը տարբեր ձևերով ու եղանակներով օգտագործել է կլոր և տափակ որդերի, լեղաքարերի, մաշկային խոցերի, ասթմայի, ստամոքսացավերի, ստամոքսի խոցի, բքնածության, կարիճի կծածի, արճիճով թունավորման դեպքերում։ Ըստ բժշկապետի, դեղաբույսը՝ մեղրի հետ տալով, օգնում է դեղնուկին և կաթվածահարին, ականջի ցավին, չի թողնում որ մարդ շուտ հարբի ալկոհոլային խմիչքներից, լավացնում է լսողությունը, բացում միզակապությունը, դաշտանը, ամոքում թութքը, լավացնում երեսի գույնը։ Ամիրդովլաթի մեջբերումներով, Մատային օշինդրն օգտագործել է ատամների ոսկրափուտի, Սահակը՝ նողկանքի և դաշտանի ետպահումների, Արճիճանիսը՝ ստամոքսասրտային ցավային վիճակի, Մասրճուեն՝ փսխման և վիժումների, Ըռուֆոսը՝ մաստիտների, Էհանան՝ բորբոքական ջերմերի ժամանակ և այլն։
 
Ղ. Ալիշանի մեջբերումով, հայկական հին բժշկարաններում նշվում է, որ օշինդրի ծաղիկները՝ եփուկի ձևով, օգնում են արյունալուծին, ջարդվածքներին, հետանցքի շրջանի ցավերին, դժվարամիզությանը, թունավորումներին, գազանահարին, կարիճահարին։ Ծխելուց՝ տան միջից փախցնում է սողուններին, նշի յուղով կաթեցնելով ականջի մեջ՝ կտրում է վերջինիս ցավը։ Իսկ հայկական այլ աղբյուրներում նշվում է նաև, որ դեղաբույսն օրգանիզմից հանում է մաղձը, մաքրում ստամոքսը, օգնում այտուցներին և բարձր ջերմությանը, լյարդի և երիկամների հիվանդություններին, ռևմատիզմին, քոսին, քորին, միգրենին, ականջի թարախային բորբոքումներին, մեղրի և գինու հետ կիրառելուց՝ առաջացնում է քուն։
 
Սալերնյան կոդեքսի տվյալներով, օշինդրը մայրն է բոլոր խոտաբույսերի։ Եփուկի ձևով, նշված է կոդեքսում, դեղաբույսը բացում է դաշտանը, վերացնում փորկապությունը և բքնածությունը, միզամուղ է, ընդունակ է դուրս բերելու միզաքարերը։ [[Գինի|Գինու]] հետ ընդունելիս՝ օգնում է դեղնուկին, ափիոնով թունավորվածին, ամրապնդում ստամոքսը։ Դեղաբույսն ունի նաև հագուստը ցեցից պաշտպանելու հատկություններ։
 
Այլ ազգերի ժողովրդական բժշկության մեջ բույսի թարմ հյութն օգտագործում են վերքերը վարակազերծելու, արյունահոսությունը դադարեցնելու և դրանց հետագա բուժման համար։ Թարմ, տրորված տերևները օգտագործում են արտաքին ձևով՝ սալաջարդերի, հոդախախտումների և ջլերի պրկման ժամանակ՝ որպես հուսալի ցավազրկող միջոց։ Ներքին ընդունման ձևով դեղաբույսն օգտագործվել է որպես ախտահանիչ միջոց խոլերայի, իսկ այլ դեղաբույսերի հետ՝ ալկոհոլիզմի ժամանակ։
 
Գիտական բժշկության մեջ դեղաբույսն օգտագործվում է թերսեկրետոր բնույթի քրոնիկական գաստրիտների դեպքում՝ ախորժակը բարձրացնելու նպատակով, ինչպես նաև ծանր հիվանդություններից հետո օրգանիզմի ուժերը վերականգնելու համար։ Դեղաբույսն օժտված է ուժեղ ֆիտոնցիդային ակտիվությամբ։
 
Օշինդրի ներգործության շնորհիվ ոչ միայն կարգավորվել են ստամքսի վերոհիշյալ կարևոր ֆունկցիաները, այլև հիվանդների արյան պատկերը, մասնավորապես [[էրիթրոցիտներ]]ի և [[հեմոգլոբին]]ի քանակները։ Այս հարցում, անշուշտ, կարևոր դեր են խաղացել գաստրոմուկոպրոտեինները, որոնց քանակը, բուժման շնորհիվ, նորմալանում է։
 
===== Այլ օգտակար հատկանիշներ=====
Օշինդրն օգտագործվում է որպես համեմունք որոշ ճաշատեսակների, իսկ եթերայուղը՝ սպիրտային խմիչքների արտադրության մեջ։ Ընտանի կենդանիներն ուտում են սակավ, իսկ սիլոսի ձևով՝ բավական լավ։ Այս դեպքում կաթն ունենում է օշինդրի համ ու հոտ։ Բույսը լավ ուտում են ճագարները, կտորեղենը ներկում է կանաչի տարբեր երանգներով։

== Դասակարգում ==
=== Տաքսոնոմիա ===
{{Աղյուսակ122222
|a=բաժին [[Ծաղկավոր բույսեր|Ծաղկավոր բույսեր կամ Ծածկասերմեր]]
|b1=կարգ '''[[Բարդածաղկավորներ]]'''
|b2=ծակավոր բույսերի 44 կարգ
|c1=ևս 172 ընտանիք
|c2=ընտանիք '''[[Աստղածաղկազգիներ]]'''
|d1=դաս <span style="background-color:#FF8888; font-size:170%; font-weight:900">'''Օշինդր'''</span>
|d2=ևս մոտ 900-1000 դաս
|e1=200 մինչև 400 տեսակ
|e2=''Artemisia abrotanum''
|f1=''Artemisia absinthium''
|f2=''Artemisia afra''
|color=#235623
|bgcolor=#CAEA9A
}}

=== Տեսակներ ===
[[Պատկեր:Artemisia abrotanum0.jpg|մինի|250px|''Artemisia abrotanum'']]
[[Պատկեր:Artemisia annua West Virginia.jpg|մինի|250px|''Artemisia annua'']]
{{main|Օշինդր դասի տեսակները}}
Հայտնի է մոտ 470 տեսակ<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/browse/A/Compositae/Artemisia/ ''Artemisia'']</ref>, նրանցից մի քանիսը<ref>По данным сайтов GRIN, ITIS и NCBI (см. карточку растения).</ref>.
{{Div col}}
* {{bt-latarm|Artemisia abrotanum|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia absinthium|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia afra|aut=[[Jacq.]] [[ex (таксономия)|ex]] [[Willd.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia annua|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia australis|aut=[[Less.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia austriaca|aut=[[Jacq.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia borealis|aut=[[Pall.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia californica|aut=[[Less.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia campestris|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia cina|aut=[[O.Berg]] & [[C.F.Schmidt]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia dracunculus|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia feddei|aut=[[H.Lev.]] & [[Vaniot]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia glomerata|aut=[[Ledeb.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia gmelinii|aut=[[Webb]] [[ex (таксономия)|ex]] [[Stechmann]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia keiskeana|aut=[[Miq.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia laciniata|aut=[[Willd.]]|}}
* {{bt-latarm|Artimisia lactiflora|aut=[[Wall.]] [[ex (таксономия)|ex]] [[DC.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia ludoviciana|aut=[[Nutt.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia maritima|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia pauciflora|aut=[[Вебер, Георг Генрих|Weber]] [[ex (таксономия)|ex]] [[Stechm.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia pedemontana|aut=[[Balb.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia pontica|aut=[[L.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia pycnocephala|aut=([[Less.]]) [[DC.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia rubripes|aut=[[Nakai]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia rutifolia|aut=[[Stephan]] [[ex (таксономия)|ex]] [[Spreng.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia salsoloides|aut=[[Willd.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia santolinifolia|aut=[[Turcz.]] [[ex (таксономия)|ex]] [[Besser]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia scoparia|aut=[[Waldst.]] & [[Kit.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia selengensis|aut=[[Turcz.]] [[ex (таксономия)|ex]] [[Besser]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia senjavinensis|aut=[[Besser]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia sieversiana|aut=[[Willd.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia stelleriana|aut=[[Bess.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia stolonifera|aut=([[Maxim.]]) [[Kom.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia sylvatica|aut=[[Maxim.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia tridentata|aut=[[Nutt.]]|}}
* {{bt-latarm|Artemisia vulgaris|aut=[[L.]]|}}
</div>

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Գրականություն ==
*Род 1550. Полынь — Artemisia L. // Флора СССР. В 30 т. / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Ред. тома Б. К. Шишкин и Е. Г. Бобров. — М.—Л.։ Изд-во АН СССР, 1961. — Т. XXVI. — С. 425—631. — 938 с. — 2400 экз.
*Полынь — статья из Большой советской энциклопедии (Проверено 3 августа 2010)
*Артемизия, растение из семейства сложноцветных // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона։ В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* {{ռուսերեն գիրք|автор=Аксёнова, Л.|заглавие=Полынь — горькая, полезная, красивая|издание=Цветоводство|тип=журнал|год=2008|номер=6|страницы=58—61}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [https://www.iammedia.am/hy/post/Oshindr Դառը օշինդր, կզարմանաք եթե իմանաք]
* [http://www.biomedcentral.com/1471-2148/2/17 Molecular phylogeny of subtribe Artemisiinae (Asteraceae), including Artemisia and its allied and segregate genera. BioMed Central Evolutionary Biology, vol. 2, issue 17].
* [http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Artemisia&SPECIES_XREF=&TAXON_NAME_XREF=&RANK=species Flora Europaea: ''Artemisia'']
* Flora of China։ [http://www.efloras.org/browse.aspx?flora_id=3&start_taxon_id=102682 список видов ''Artemisia''] и [http://www.efloras.org/browse.aspx?flora_id=3&start_taxon_id=130166 список видов ''Seriphidium'']{{ref-en}}
* Flora of Pakistan։ [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=5&taxon_id=102682 ''Artemisia''] and [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=5&taxon_id=130166 ''Seriphidium'' species list]

{{ՀԲ}}
{{Արտաքին հղումներ}}
{{Տաքսոնի նավարկում}}

[[Կատեգորիա:Աստղածաղկազգիներ]]
[[Կատեգորիա:Դեղաբույսեր]]