Դիտել Փայտակարան էջի աղբյուրը

{{այլ կիրառումներ|Փայտակարան (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Մեծ Հայքի աշխարհ
 | անվանում = Փայտակարան
 | կարգ= 11
 | գլ. քաղաք=[[Փայտակարան (քաղաք)|Փայտակարան]]
 | այլ քաղաք= [[Վարդանակերտ (քաղաք)|Վարդանակերտ]], [[Յոթնփորակյան Բագինք]], Սպանդարան, Պիճան, Բագավան
 | քարտեզ= Paytakaran location map.png
 | աշխարհի քարտեզ = 
 | քարտեզի լայնություն1 = 300px
 | քարտեզի լայնություն2 = 
 | ներառում = 13
 | սահմանակցում է = Սյունիք, Արցախ, Ուտիք, Վասպուրական նահանգներին
 | կենտրոն = Փայտակարան
 | խոշոր քաղաքներ = Վարդանակերտ, Փայտակարան
 | տարածք = 21000
 | հիմնական տոհմեր = [[ազարիներ]], [[մարեր]], [[հայեր]], [[կասպեր]], [[աղվաններ]]
 | ժամանակակից երկրներ = [[Ադրբեջան]], [[Իրան]]
 | համապատասխանող շրջաններ = 
 | Վիքիպահեստում = https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D5%93%D5%A1%D5%B5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6.png
}}
'''Փայտակարան''', [[Մեծ Հայք]]ի տասնմեկերորդ նահանգը։ Հնում այս երկիրը հայտնի էր Կազբք (անտիկ մատենագիրների մոտ՝ Կասպիանա<ref name="Амбарцумян">[https://ru.scribd.com/doc/240714971/Paytakaran-Province-Gushtasfi-and-mount-Sabalan-in-the-Armenian-and-other-literary-sources-etymology-of-names-and-origin-of-the-tradition Пайтакаран, область Гуштасфи и гора Сабалан в армянских и в иных литературных источниках (этимологии названий и происхождение традиции)]</ref>) անունով, իսկ երբեմն էլ կոչվել է Բաղասական աշխարհ։ Հյուսիս–արևմուտքից սահմանակից էր [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիք]], [[Արցախ նահանգ|Արցախ]] և [[Ուտիք]], արևմուտքից՝ [[Վասպուրական]] նահանգներին։ Փայտակարանը տարբեր ժամանակներում մտել է տարբեր պետությունների կազմի մեջ։ [[Արտաշեսյանների թագավորություն|Արտաշեսյանների]] և [[Արշակունիների թագավորություն]]ների<ref name="Амбарцумян" /> շրջանում Փայտակարանը որոշ ընդհատումներով կազմում էր [[Մեծ Հայք|Հայկական պետությանը]] ենթակա շրջան։ [[Հայաստանի առաջին բաժանում]]ից հետո դուրս եկավ նրա պետական կազմից։

== Վարչական բաժանում ==
Փայտակարանը կազմված էր հետևյալ 13 գավառներից.
* [[Հրաքոտ-Պերոժ]] - կենտրոնը՝ Փայտակարան
* [[Վարդանակերտ]] - կենտրոնը՝ Վարդանակերտ
* [[Յոթնփորակյան Բագինք]] (Եօթնփորակեան Բագինք) - կենտրոնը՝ Յոթնփորակյան Բագինք (Եօթնփորակեան Բագինք)
* [[Քոեկյան]] (Քոեկեան) - կենտրոնը՝
* [[Ռոտ-ի-Բաղա]] - կենտրոնը՝ Բաղան-Ռոտ
* [[Քաղան-ռոտ]] - կենտրոնը՝ Քաղան
* [[Առոս]] - կենտրոնը՝ Առոս
* [[Պիճան]] - կենտրոնը՝ Պիճան
* [[Հանի]] - կենտրոնը՝
* [[Աթշի-Բագավան]] (Աթշի-Բագաւան) - կենտրոնը՝ Բագավան (Բագաւան)
* [[Սպանդարան-Պերոժ]] - կենտրոնը՝ Սպանդարան
* [[Որմիզդ-Պերոժ]] - կենտրոնը՝
* [[Ալևան]] (Ալեւան) - կենտրոնը՝ Ալևան (Ալեւան)
Գավառների անվանումների ուղղագրությունը զգալիապես տարբերվում է «[[Աշխարհացույց|Աշխարհացույցի»]] տարբեր ձեռագրերում։ [[Սուրեն Երեմյան|Ս․ Երեմյանը]] գավառների թիվը հասցնում է տասի՝ հանելով Քոեկյանը, որը հիշատակվում է միայն երկու ձեռագրում, և միացնելով Ռոտ-ի-Բաղան ու Քաղան-ռոտը (կամ Բաղան-ռոտ), որը, ենթադրվում է, կրկնություն է։

== Անվանում ==
Փայտակարանը հիշատակվում է իբրև այս նահանգի անվանումը միայն «Աշխարհացույց» աշխատության և [[Ղևոնդ]] պատմիչի (8-րդ դար) պատմության մեջ։ Մյուս հայկական աղբյուրներում երկրամասը կոչվում է Կազբք/Կասպք կամ Կասպից երկիր։ Փայտակարանն ավելի հաճախակի է հիշատակվում որպես նահանգի գլխավոր քաղաքի անվանումը։ Հայագետ [[Հայնրիխ Հյուբշման|Հ․ Հյուբշմանի]] կարծիքով՝ նահանգի և նույնանուն քաղաքի անվանման ծագումը հայկական չէ և կապ չունի հայերեն «փայտ» բառի հետ։

Գիտնականները ենթադրում են, որ հայ [[Արշակունիներ|Արշակունի թագավորների ժամանակ]], մասնավորապես 3-րդ դարում (երբ [[Իրան|Պարսկաստանում]] իշխանության գլուխ են անցնում [[Սասանյաններ]]ը), այս նահանգում հիմնվում է Փայտակարան անունով մի քաղաք, որը դառնում է նահանգի կենտրոնը։ Հենց այդ Փայտակարանի անունով էլ նահանգը վերանվանվում է Փայտակարան։ Ասում են քաղաքը Փայտակարան է կոչվել հետևյալ պատճառով։ Երբ հայերը սկսում են քաղաքի հիմնադրումը, ծովափին ուժեղ քամի է բարձրանում, որը առանձին ընդմիջումներով շարունակվում է մի քանի ամիս։ Աշխատողների համար բաց դաշտում վրանների տակ մնալը դժվարանում է։ Մարդիկ սկսում են հիվանդանալ, և քաղաքի շինարարությունը կանգ է առնում։ Հենց այդ ժամանակ հայերը դիմում են հնարամտության։ Նրանք հսկա գերաններ են փոխադրում այստեղ և մի քանի օրում կառուցում հարյուրավոր փայտաշեն տներ, որտեղ ապաստանում են և զորականները, և քաղաքը կառուցող աշխատողները։ Հենց այդ փայտաշեն տների համար էլ նորակերտ քաղաքը կոչվում է Փայտակարան, այսինքն՝ փայտերով կառուցված։ Հետագայում, չնայած, այդ փայտաշեն տները վերանում են և քաղաքում բարձրանում են քարաշեն տներ, բայց քաղաքի Փայտակարան անունը չի փոխվում<ref>https://krtaditak.am/wp-content/uploads/open-lecture/EP_OPEN_LECTURE_TOPIC_3.pdf Էդիթ Պրինտ անդրադարձ</ref>։

== Աշխարհագրություն ==
Կազբք անունը կապված է համանուն ցեղի հետ, որը բնակվում էր [[Կասպից ծով]]ի արևմտյան առափնյա շրջաններում (այդ անունով էլ ծովը կոչվել է Կասպից ծով)։ Փայտակարանը տարածվում էր [[Արաքս]]ի ստորին հոսանքից հարավ ընկած շրջաններում (ոմանք համարում են, որ նահանգը ևս ներառում էր Արաքսի որոշ ձախափնյա տարածքներ)։ Նրա արևելյան սահմանը հասնում էր Կասպից ծով, մյուս կողմերի սահմանները դեռևս չեն ճշտված։ Այս երկիրը, ինչպես նշված է [[Աշխարհացույց|«Աշխարհացոյց»-ում]], հայտնի էր իր անբավ բամբակով։ Այստեղ տարածված էր նաև վայրի գարին։ Փայտակարանը տաք և խիստ ցամաքային կլիմա ունի։ Այստեղ հնագույն ժամանակներից սկսած կառուցվել են [[ջրանցք]]ներ և [[ամբարտակ]]ներ, որոնց միջոցով ոռոգվել է նրա մի զգալի մասը։ Այդ ջրանցքների ու ամբարտակների հետքերը մինչև օրս էլ նշմարվում են [[Ադրբեջան]]ի հարավարևելյան շրջաններում։ Փայտակարանում հայեր համեմատաբար քիչ էին, եթե չհաշվենք [[Արտաշեսյանների թագավորություն|Արտաշեսյանների]] ու [[Արշակունիների թագավորություն|Արշակունիների]] թագավորության ժամանակաշրջանում այստեղ զետեղված հայկական կայազորները և վարչական ծառայողներին։ Մյուս ժողովուրդներից մեծ թիվ էին կազմում [[աղվաններ]]ն ու ատրպատականցիները ([[մարեր]], [[կադուսիներ]], [[մարդեր]] և այլ իրանական քոչվոր ցեղեր, հնարավոր է՝ այսօրվա [[թալիշներ]]ի նախնիները)։ Փայտակարանի գավառների թիվը հասնում էր 13-ի։ Փայտակարանի բոլոր գավառների անուններն էլ անծանոթ են։ Դրանք ունեն հնագույն ծագում և, բացառությամբ աձնանունների հետ կապվածների, ժամանակակից լեզուներով հնարավոր չէ ստուգաբանել։ Գավառների մեծագույն մասի աշխարհագրական դիրքը չի որոշված։ Փայտակարանի պատմական վայրերից Փայտակարան քաղաքն ու [[Վարդանակերտ]] ավանը, հին Հայաստանի քաղաքական պատմության հետ առնչվելու շնորհիվ, հաճախ են հիշատակված մատենագիրների մոտ։ Թե՛ Փայտակարան քաղաքի և թե՛ Վարդանակերտ ավանի աշխարհագրական դիրքը վերջնականապես չի ճշտված։ Սակայն հայտնի է, որ Փայտակարանը գտնվում էր Կասպից ծովից արևմուտք [[Կուր]] և Արաքս գետերի գետաբերանների շրջանում, իսկ Վարդանակերտը տեղադրված էր Արաքսի ձախ ափին՝ Կուրի և Արաքսի գետախառնուրդից ոչ հեռու։ Միջնադարյան մի շարք հայ մատենագիրներ և աշխարհագիրներ, հետևելով [[Թովմա Արծրունի|Թովմա Արծրունուն]], Փայտակարան քաղաքը շփոթում են [[Վրաստան]]ի մայրաքաղաք [[Թբիլիսի]]ի հետ։

== Պատմական ակնարկ ==
[[Պատկեր:Փայտակարան.jpg|մինի|աջից|Փայտակարանի քարտեզ|30710307փքս]]
Փայտակարանի տարածքում մարդը հաստատվել է հնագույն ժամանակներից։ Ըստ [[Հերոդոտոս]]ի (մ․թ․ա․ 5-րդ դար)՝ այստեղ եղել է [[կասպեր]]ի ցեղային միություն, իսկ [[Ստրաբոն]]ը գրում է, որ իր ժամանակներում (մ․թ․ 1-ին դար) կասպերն այլևս գոյություն չունեին։ Փայտակարանն առաջին անգամ մտել է Մեծ Հայքի թագավորության կազմի մեջ [[Արտաշես Ա|Արտաշես Ա-ի]] գահակալության ժամանակ, որն այն գրավել է Ատրպատականի մարերից։ Ըստ Ստրաբոնի՝ մ․թ․ 1-ին դարում Կասպից երկիրը պատկանում էր [[Աղվանք]]ին։ Այն հավանաբար կորսվել էր [[Տիգրան Մեծ]]ի կայսրության փլուզումից հետո և վերստին անցել հայկական տիրապետության տակ [[Վաղարշ Ա|Վաղարշ Ա-ի]] (մ․թ․ 2-րդ դար) ժամանակ։ Որպես Մեծ Հայքի թագավորության ծայրագույն արևելյան նահանգ, Փայտակարանը ռազմաքաղաքական մեծ կարևորություն է ստացել հյուսիսային կովկասյան լեռնականների դեմ մղվող պայքարում։ Թեև «[[Զորանամակ|Զորանամակում»]] հիշատակվում է Կասպից երկրի իշխան, որը 3000-անոց հեծելազոր էր տրամադրում հայոց զորքին, սակայն հայագետներ [[Կիրիլ Թումանով]]ը և [[Ռոբերտ Հյուսեն]]ը կասկածի տակ են դնում նման իշխանի գոյությունը, քանի որ պատմիչներից և ոչ մեկը չի խոսում Փայտակարանի իշխանի կամ տեղական իշխանական տոհմի մասին։ Ամենայն հավանականությամբ՝ Փայտակարան նահանգը և համանուն քաղաքը եղել են արքունի կալվածքներ։

[[Քրիստոնեություն]]ը պետական կրոն հռչակելու ժամանակաշրջանում [[Անգեղտուն|Անգեղտան]] իշխանը Փայտակարանի բանտն է նետել 438 քուրմ, որոնք չեն հրաժարվել [[հեթանոսություն]]ից։ [[Փայտակարան (քաղաք)|Փայտակարան]] քաղաքը մեծ կարևորություն է ձեռք բերել Հայոց [[Տրդատ Գ|Տրդատ Մեծ]] թագավորի գահակալման տարիներին։ [[Աղվանք]]ի թագավորությունում քրիստոնեությունը տարածելու նպատակով հայկական հյուսիս–արևելյան երկրամասեր է ուղարկվել [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] թոռ [[Գրիգորիս (սուրբ)|Գրիգորիս]] եպիսկոպոսը, իսկ Փայտակարանի վերակացու է նշանակվել [[Սանատրուկ Արշակունի]]ն, որին հանձնարարվել էր օժանդակել Գրիգորիսի առաքելությունը։ Վերջինս, Տրդատ Գ–ի մահից հետո, [[Մասքութներ|Մազքթաց]] [[Սանեսան]] թագավորի հրամանով սպանվել էր Վատնյան դաշտում, իսկ Սանատրուկն իրեն թագավոր է հռչակել և, տիրելով Փայտակարան քաղաքին, փորձել է օտարների օգնությամբ տիրել Հայոց թագավորությանը։ Երբ հայ–հռոմեական զորքերը պաշարել են Փայտակարանը, Սանատրուկը փախել է [[Սասանյան Պարսկաստան|Պարսկաստան]]՝ ապավինելով [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհ II–ի]] օգնությանը։ 4-րդ դարի 30-ական թվականների սկզբին Մեծ Հայքի մյուս երկրամասերի հետ մեկտեղ Փայտակարանը ևս տուժել է Մազքթաց Սանեսան թագավորի արշավանքից, որի զորաբանակը ջախջախվել է [[Օշական]]ի մոտ։ [[Արշակ Բ|Արշակ Բ-ի]] գահակալության ժամանակ նահանգն ապստամբել է Արշակունյաց թագավորության դեմ, իսկ [[Պապ թագավոր]]իօրոք այն վերանվաճել է սպարապետ [[Մուշեղ Ա Մամիկոնյան|Մուշեղ Մամիկոնյանը]]։

Մեծ Հայքի [[387]]<ref>«Очерки по истории и культуре Кавказской Албании» К. В. Тревер. ''Но Киракос, как и Моисей Каланкатуйский, ошибается в том отношении, что считает Пайтакаран принадлежащим в 30-х годах IV в. Албании, тогда как присоединение его имело место позднее, после мирного договора 387 г.''</ref> թվականի բաժանումից հետո Փայտակարան քաղաքը մնացել է Արևելյան Հայաստանի կազմում մինչև Արշակունյաց թագավորության անկումը։ [[428]] թվականին Փայտակարանը միացվել է [[Ատրպատական]]ի մարզպանությանը։ [[450]]-[[451]] թվականներին, [[Վարդանանց պատերազմ]]ի ժամանակ, Փայտակարան քաղաքը վերածվել է պարսկական զորքերի հենակետի։ 620–ական թվականներին Փայտակարանը ասպատակել են բյուզանդական զորքերը։ 6-7-րդ դարերում [[Կասպից ծով]]ի խիստ իջեցման հետևանքով ջուրը հեռացել է Փայտակարան քաղաքից, որի պատճառով քաղաքը անշքացել է, ապա շատ չանցած՝ անհետացել։ 7-րդ դարի վերջին արաբները Փայտակարանը գրավել և մտցրել են Ատրպատականի մեջ։ 9-րդ դարի 1–ին կեսին Փայտակարանը ներառվել է [[Բաբեկ]]յան շարժման ոլորտը, 9-րդ դարի վերջին մտել [[Սաջյան ամիրայություն|Սաջյանների]], 10-րդ դարի 40–ական թվականներից՝ [[Սալարյաններ]]ի, 10-րդ դարի վերջից՝ [[Ռավվադիներ|Ռավվադյանների]] պետության մեջ։ 11-րդ դարի 2–րդ կեսին Փայտակարանը գրավել են սելջուկյան թուրքերը։ 12-րդ դարի 30–ական թվականներից եղել է [[Ելտկուզյաններ]]ի պետության կազմում։ 12-րդ դարի 1–ին կեսին Փայտակարանը գրավել են մոնղոլները։ 13-14-րդ դարերում այն ենթարկվել է [[Ոսկե հորդա|Ոսկե Հորդայի]] խաների, 14-րդ դարի վերջին՝ [[Լենկթեմուր]]ի աշխարհավեր արշավանքներին։ 17-րդ դարի կեսերին Փայտակարանի տարածքում ձևավորվել են [[Թալիշի խանություն|Թալիշի]] և [[Ղարադաղի խանություն]]ները, որոնցից առաջինը [[1809]] թվականին վերջնականապես միացվել է [[Ռուսաստան]]ին։ [[1813]] թվականին [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի պայմանագրով]] վավերացվել է Փայտակարանի արևելյան մասի անցումը Ռուսաստանին, իսկ արևմտյան հատվածը մնացել է Պարսկաստանի կազմում։ [[1826]] թվականին վերացվել է Թալիշի խանությունը, որի տարածքը 19-րդ դարի 2–րդ կեսին և 20-րդ դարի սկզբին մտել է [[Բաքվի նահանգ]]ի մեջ<ref name="akunq.net">https://akunq.net/am/?p=76 Ակունք անդրադարձ</ref>։

== Գրականություն ==
* Ս. Տ. Երեմյան, Ատլաս «Հայ ժողովրդի պատմություն» գրքի (Առաջին մաս), Երևան, 1952, Հայկական լեռնաշխարհի քարտեզը։
* Թ. Խ. Հակոբյան, «Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն», Երևան, 1984։
* {{Cite journal |last=Hewsen |first=Robert H. |date=1973 |title=Caspiane: An Historical-Geographical Study |url=http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Handesamsorya/1973(1-3).pdf |journal=[[Հանդես ամսօրյա]] |issue=1-3 |pages=87-106}}։

== Տես նաև ==
* [[Մեծ Հայքի վարչական բաժանում]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
{{Մեծ Հայքի վարչական բաժանում}}

[[Կատեգորիա:Փայտակարան]]