Դիտել Սումգայիթի ջարդեր էջի աղբյուրը

[[Պատկեր:Սումգայիթի ջարդեր.jpg|thumb|right|300px|Ադրբեջանական ջարդարարների ամբոխը շարժվում է դեպի հայկական թաղամաս]] [[Պատկեր:Azerbaijan map sumqayit.png|thumb|right|300px|Սումգայիթը [[Ադրբեջան]]ի քարտեզին]]
'''Սումգայիթի ջարդեր''', [[Ադրբեջանական ԽՍՀ|Խորհրդային Ադրբեջանի]] [[Սումգայիթ]] քաղաքում [[ադրբեջան]]ական իշխանությունների կողմից պետական մակարդակով կազմակերպված քաղաքի [[Հայեր|հայ]] ազգաբնակչության եղեռն և զանգվածային տեղահանություն, որը տեղի է ունեցել [[1988]] թ. փետրվարի [[փետրվարի 27|27-ից]] [[փետրվարի 29|29-ը]] ընկած ժամանակահատվածում։ Հայ ազգի դեմ իրականացրած այս հանցագործության նպատակն էր կանխել [[Արցախյան շարժում]]ը, հայերին ահաբեկելով նոր արյունահեղ գործողությունների հեռանկարով՝ կանխել Արցախյան ազատագրական պայքարի տարածումը։ Եղեռնագործության նախօրեին Խորհրդային Ադրբեջանի կուսակցական գործիչ Է. Ասադովը սպառնացել է հայերի նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելու նպատակով բազմահազար ադրբեջանցիների արշավ կազմակերպել դեպի [[ԼՂԻՄ]]։ [[Փետրվարի 26]]-ին՝ դեպքերից մեկ օր առաջ, [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը հայ մտավորականների հետ հանդիպման ժամանակ «մտավախություն» էր հայտնել [[Բաքու|Բաքվում]] ապրող ավելի քան 200.000 հայերի անվտանգության ապահովման շուրջ՝ այն ուղղակիորեն կապելով ԼՂԻՄ-ը [[Հայաստանի ԽՍՀ]]-ին վերամիավորվելու արցախահայության պահանջի հետ։

Սումգայիթում կրքերը բորբոքելու համար օգտագործվել են ստահոդ լուրեր. իբր Հայաստանում զանգվածաբար սպանում են ադրբեջանցիներին, թալանում նրանց ունեցվածքը և այլն։ Մասնավորապես սադրիչ ազդեցություն է ունեցել [[ԽՍՀՄ]] գլխավոր դատախազ Կատուսևի հեռուստատեսային ելույթի ժամանակ հրապարակված [[Ասկերանի բախում|Ասկերանի դեպքերի]] ընթացքում երկու ադրբեջանցիների սպանության մասին տեղեկությունը։

Ոճրագործությունը ծրագրավորված է եղել նախօրոք։ Այդ են վկայում ջարդարարների մոտ հայերի բնակարանների ցուցակների առկայությունը, նախապես մշակված սցենարը և դերերի բաժանումը (սպանություն և ջարդեր իրականացնողներ, թալանողներ, ունեցվածք ոչնչացնողներ, հանցագործության հետքերը վերացնողներ), ոճիրն իրականացնելու համար արտադրամասերում մետաղաձողերի և այլ գործիքների պատրաստումը, թմրանյութերի և ոգելից խմիչքի բաժանումը։ Բացի այդ, անջատված է եղել հայերի հեռախոսային կապը, միտումնավոր չեն գործել ՆԳ և շտապ օգնության ծառայությունները, հայերի տեղերը բացահայտելու համար գործի է դրվել պայմանական և ազդանշանային համակարգ և այլն։

Երեք օր շարունակվող սպանդի արդյունքները զարհուրելի էին, ջարդարարների գործողությունները՝ անօրինակ դաժան. ԽՍՀՄ պաշտոնական տվյալներով մի քանի տասնյակ, իսկ ոչ պաշտոնական՝ հազարից ավելի սպանվածներ, որոնց մեծ մասը խոշտանգումներից ու կտտանքներից հետո ողջակիզված, հազարավոր վիրավորներ, հարյուրավոր բռնաբարվածներ, այդ թվում՝ մեծ թվով անչափահասներ, 18.000 փախստականներ, մի քանի հարյուր ավերված ու թալանված բնակարաններ, տասնյակ կողոպտված կրպակներ, խանութներ, արհեստանոցներ և հասարակական նշանակության օբյեկտներ, մի քանի տասնյակ հրկիզված ու ջարդված ավտոմեքենաներ և այլն։

Փետրվարի 29-ին [[ԽՍՀՄ ԶՈՒ|խորհրդային զորքեր]] են մտցվել Սումգայիթ, սակայն այդ օրը ևս շարունակվել են բռնարարքներն ու սպանությունները։ Բանակը զենք կիրառելու հրաման չի ստացել և չի օգնել հայերին։ Միայն երեկոյան դիմել է վճռական գործողությունների և կանխել հետագա ջարդերը։

Ջարդարարներից պատասխանատվության է ենթարկվել միայն 94 մարդ, և նրանցից միայն մեկի նկատմամբ է մահապատժի դատավճիռ կայացվել։ Մնացածներին ներկայացվել են սպանությունների, բռնաբարությունների, ջարդերի և այլ մեղադրանքներ, ընդ որում, առանց բացառության, բոլոր դեպքերում հանցագործության հիմնավորումն անվանվել է «խուլիգանական դրդապատճառներ»։ Հատուկ դիտավորությամբ խորհրդային իշխանությունները բոլոր հանցագործությունները մեկ ընդհանուր գործի մեջ ներառելու փոխարեն, դրանք մասնատել են մի քանի մասերի՝ դատավարությունները կատարելով խորհրդային տարբեր քաղաքների դատարաններում։ Դատավարությունների ընթացքում տեղի են ունեցել դատական ընթացակարգի և տուժածների իրավունքների կոպիտ խախտումներ։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո ոճրագործների շատ գործեր կարճվել են և նրանց մեծ մասն ազատ է արձակվել։ Ոճրագործությունը պաշտոնապես չի դատապարտվել և զոհերի հարազատներին ցավակցություն չի հայտնվել։ Դրան համարժեք քաղաքական գնահատական չտալը հանգեցրել է զանգվածային ջարդերի բռնկմանը ԽՍՀՄ տարբեր քաղաքներում։ Անպատիժ են մնացել նաև քաղաքային և իրավապահ համակարգի աշխատողները։ Սումգայիթի Հայոց ցեղասպանության զոհերի ճշգրիտ թիվը պարզված չէ։ Ադրբեջանի դատախազության տրամադրած տվյալների հիման վրա ԽՍՀՄ դատախազությունը հայտարարել է, որ «Սումգայիթում զոհվել է հայ ազգության 27 քաղաքացի»։ Սակայն ոչ պաշտոնական տվյալներով ցեղասպանության ենթարկվածների թիվը հասնում է հազարի, որոնց աճյունները մինչև օրս էլ հայտնաբերվում են Սումգայիթի արվարձաններում նոր շինարարություն կատարելիս։

Չնայած միջազգային հանրությունը դեռևս Սումգայիթի ոճրագործությունը չի ճանաչել որպես ցեղասպանություն, բայց այն դատապարտել են [[Եվրոպական խորհրդարան|Եվրոպական խորհրդարանը]] (1988 թ.), [[ԱՄՆ]] Սենատը (1989 թ.) և [[Արգենտինա]]յի խորհրդարանը։

Հայաստանի և Արցախի Հանրապետությունները ևս Սումգայիթի ոճրագործությունը պաշտոնապես չեն ճանաչել ցեղասպանություն՝ բավարարվելով Ստեփանակերտում զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշարձանի և [[Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր|Մեծ եղեռնի զոհերի հուշարձանի]] մոտ փոքրիկ խաչքար տեղադրելով։

== Ականատեսների վկայություններ ==
=== Սերյանյան Շահեն Ֆրիդոնի ===
Շահեն Սերյանյանը ծնվել է 1959 թվականին։ Կնոջ, 8 ամսական երեխայի, քրոջ, մոր, հոր, զոքանչի և աներձագի հետ փախել է Սումգայիթից, որտեղ բնակվում էր 45–րդ թաղամասի 12–րդ տան 38–րդ բնակարանում։ Աշխատել է որպես կահույքագործ։ Նա պատմում է․
<blockquote>
{{քաղվածք|Փետրվարի 27–ի երեկոյան ժամը 8–ին տանը նստած էինք, զանգահարեց մեր բարեկամը՝ Շահումյանի շրջանից և ասաց, որ եկել է Բաքվից, չի կարող տուն մտնել, թուրքերը ամբոխով հավաքվել են, հայերի գործը վատ է։ Մենք սկզբից չհավատացինք։ Քեռիս էր մեր տանը, ասաց, որ Սումգայիթում էլ անհանգիստ վիճակ է, թուրքերը հավաքվում են։ Մեր թաղամասում գիշերը ոչինչ չպատահեց։ Առավոտյան ժամը 11–ից մեր թաղամասն էլ իրար խառնվեց։ Հազարավոր մարդիկ գոռալով, հայհոյելով վխտում էին Դրուժբայի, Նարիմանովի փողոցներով, հարձակվում հայերի վրա, ծեծում կամ սպանում։ Հայերը սկսեցին իրար զանգահարել․ տներից դուրս մի՛ եկեք, դռների վրայի ազգանունները հանե՛ք։ Ամբողջ օրը դուրս չեկանք։ Օֆելյա Յուսիֆովնան, Էլդարը, Շաքիր Շիրինովը ասացին՝ մի՛ վախեցեք, կպաշտպանենք։ Երկուշաբթի մեզանից ոչ ոք գործի չգնաց։ Մայրս գործարանի բուժկետում է աշխատում, բժշկուհին զանգահարեց․ գործի չգաս։

Հայրս դուրս եկավ՝ իր մորաքրոջը Բաքու ուղարկելու։ Վերադարձավ լաց լինելով։ Նա տեսել էր, թե ոնց են մարդկանց սպանում, գցում պատուհաններից։ Երեկոյան ժամը 5–ին ամբոխը ներխուժեց հարևան 5 հարկանի շենք։ Սարսափելի ճիչ բարձրացավ։ Լսեցի իմ ծանոթի՝ Սաշայի կնոջ ձայնը․ «Помогите»:

Մեր ադրբեջանցի հարևան Էլշադը պատմեց, որ Սաշայի կնոջը՝ Ավագյան Լոլային, դուրս հանեցին շքամուտքից՝ առանց շորերի։ Սաշային ու Լոլային սպանեցին այլանդակ խոշտանգումներից հետո։ Նրանք երեխա չունեին։ Լոլայի մարմինը մի 500 մետր քարշ տվեցին Դրուբայի փողոցով, դեռ ողջ էր, սպանեցին չայխանայի (թեյարանի) մոտ։ Միլիցիան ոչ մի միջոց չէր ձեռնարկում։ Նույն շենքից մի ծերունու ծեծեցին<ref name="ReferenceA">Սամվել Շահմուրադյան, «Չմոռանանք ոչինչ․ Երևան 1988 թ․», Երևան 2005 թ․:</ref>։|}} </blockquote>

=== Սերյանյան Էլմիրա ===
Սերյանյան Էլմիրան ծնվել է 1963 թվականին։ Աշխատում էր մանկապարտեզի դաստիարակ, ավարտել է Երևանի Օստրովսկու անվան ուսումնարանը։ Նա պատմում է․
<blockquote>
{{քաղվածք|Երկուշաբթի ջարդը հասավ մեր թաղամաս։ Ես հորս ու հարսիս եղբոր հետ թաքնված էի Էլդարի տանը, պատշգամբի պահարանում՝ ես ու հայրս, Սերգեյը՝ բազմոցի տակ։ Իմ աչքով տեսել եմ միայն Սաշայի ու Լոլայի սպանությունը։ Աղմուկ–աղաղակ էր, սուլոց։ 100-150 հոգի էին։ Սաշային սպանեցին մուտքի մոտ, խփում էին փայտերով, ոտքերով։ Սաշայի քույրը՝ Նատաշան, պատշգամբից գոռում էր, օգնություն կանչում։ Ինչ եղավ այդ աղջկան, չիմացանք։ Սաշայի դիակը մի քանի ժամ ընկած էր փողոցում, ոչ ոք չէր մոտենում, հետո հարևաններից մեկը տարավ, բայց ու՞ր, չգիտենք։ Սաշայենց տան իրերը՝ կահույքը, հեռուստացույցը, ամեն ինչ շպրտեցին 4–րդ հարկից<ref name="ReferenceA"/>։|}} </blockquote>

== Տես նաև ==
* [[Բաքվի ջարդեր (1990)|Բաքվի ջարդեր]]
* [[Գանձակի ջարդեր]]
* [[Գանձակի ինքնապաշտպանություն (1988)|Գանձակի ինքնապաշտպանություն]]
* [[Մարաղայի կոտորած]]
* [[Արցախյան ազատամարտ]]
* [[Հայոց Ցեղասպանություն]]
* [[Արցախի Հանրապետության բնակչության էթնիկ զտումներ (2023)]]

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://karabakhrecords.info/gallery/sumgait-1988/ Սումգայիթի Հայոց ցեղասպանության թեմատիկ լուսանկարներ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130224035333/http://karabakhrecords.info/gallery/sumgait-1988/ |date=2013-02-24 }}
* [http://karabakhrecords.info/gallery/%D5%BD%D5%B8%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D6%81%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D5%BD%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6-%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB/ Սովորական ցեղասպանություն. Սումգայիթ, 1988, փետրվար:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150329230326/http://karabakhrecords.info/gallery/%D5%BD%D5%B8%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D6%81%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D5%BD%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6-%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB/ |date=2015-03-29 }} ''(Փաստագրական Ֆիլմի սցենար)''
* [http://sumgait.info/sumgait/sumgait-eng/sumgayit-victims-eng.htm Սումգայիթի Հայոց ցեղասպանության ժամանակ զոհվածների ցուցակները՝ ըստ ԽՍՀՄ դատախազության]
* [http://genproc.am/ru/217/ Ադրբեջանում հայերի նկատմամբ իրականացված վայրագությունների դեպքերի առթիվ քննված քրեական գործի նյութերը] ''(ՀՀ դատախազություն)'' {{ru}}

== Գրականություն ==
* de Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN 9780814719459.
* Kaufman, Stuart J. (2001). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 0-8014-8736-6.

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
{{Հայերի զանգվածային ջարդերի կազմակերպում ադրբեջանական ուժերի կողմից՝ Հարավային Կովկասում}}
{{ՂԱՊ}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Ադրբեջանական ԽՍՀ պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատերազմական հանցագործություններ]]
[[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Արցախյան հակամարտություն]]
[[Կատեգորիա:Զանգվածային սպանություններ Ադրբեջանում]]
[[Կատեգորիա:Հայ-ադրբեջանական զինված ընդհարումներ]]
[[Կատեգորիա:Հայաստանի հիշատակի օրեր]]