Դիտել Ռուսախինիլի էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Ռազմական կառույց
|անվանում = Ռուսախինիլի
|բնօրինակ անվանում = 
|պատկեր = Toprah-Kale.jpg
|նկարագրում1 =
|պատկերանիշ = 
|նկարագրում2 = Բարձունք, որտեղ տեղակայված էր Ռուսախինիլին
|տեսակ = ամրոց-բերդաքաղաք
|տեղագրություն = {{Դրոշավորում|Թուրքիա}}
|քարտեզի չափ = 300
|հասցե = 
|վարչական միավոր = 
|գտնվում է ափին = 
|երկիր = Թուրքիա
|մասն է = 
|մասերից = 
|կառուցման ժամանակ =  Մ.թ.ա. VIII դար
|քկառուցող = 
|կառուցող = [[Ռուսա Ա]]
|ճարտարապետ = 
|պատվիրող = 
|անվանված է = 
|շինանյութ = 
|բարձրություն = 
|ճառտարապետական ոճ = 
|ունի ձև = 
|հարգեր = 
|օգտագործման ժամանակաշրջան = 
|բացման օր = 
|ավերվել է = 
|փոխարինել է = 
|փոխարինված է = 
|ընթացիկ վիճակ = 
|ընթացիկ սեփականատեր = 
|վերահսկվում է = 
|բաց_է_հանրության_համար = 
|կայազոր = 
|ընթացիկ հրամանատար = 
|հրամանատարներ = 
|կապված անձինք = 
|ճակատամարտեր = 
|իրադարձություններ = 
|կայք = 
|կոորդընատներ = 
|Վիքիպահեստ = Rusahinili
}}

'''Ռուսախինիլի''' կամ '''Թոփրախ-կալե''', ուրարտական ամրոց, [[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] մայրաքաղաք՝ հիմնադրված [[Ռուսա Ա]] թագավորի կողմից։ Գտնվում է [[Վան]] քաղաքի հյուսիս-արևելքում՝ «Ագռավաքար» կոչվող ծայրամասում։

==Հիմնադրում==

Թոփրախ-կալեն կառուցվել է [[Ռուսա Ա]] թագավորի ([[մ. թ. ա. 735]]-[[713]]) կողմից [[Տուշպա]]յում` Թիգլաթպալասարի կատարած ավերածություններից հետո։ Նա նախ մեծ չափով ավերված [[Վան]]ի միջնաբերդից արքունիքը տեղափոխում է Զըմզըմ լեռան շրջանում կառուցված Թոփրախ-կալեի ամրոցը։ Մայրաքաղաքում կառուցում է մի նոր թաղամաս, որը նրա անունով կոչվում է Ռուսախինիլի։

==Ամրոց==

Ամրոցը 56 աստիճաններով կապված է ստորգետնյա ժայռափոր կառույցին, որը, հավանաբար, եղել է քարանձավ-տաճար։ Ենթադրվում է, որ նրա կենտրոնում գտնվող փոսը եղել է ավազան։ Սենյակը լուսավորվել է վերևից բացված անցքից։

==Ջրամատակարարում==

[[Ռուսա Ա]]-ն ստիպված էր լուծել մի շարք դժվարին հիդրոտեխնիկական խնդիրներ՝ քաղաքը շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ ապահովելու նպատակով։ Նրա ջանքերով քաղաքից 30 կմ հեռավորության վրա ստեղծվեց մի արհեստական լիճ, որի ամբարտակները միացած էին քաղաքին երկու ջրանցքներով։ Լճում ջրի մակարդակը 900 մետրով բարձր էր Ռուսախինիլի քաղաքի մակարդակից, ինչը և հնարավորություն էր տալիս բնակիչներին ոռոգել քաղաքի շրջակայքի հողատարածությունները և տնկել պտղատու այգիներ։ Քաղցրահամ ջուրը հասնում էր Ռուսախինիլի 2,5-3 խորանարդ մետր/վայրկյան արագությամբ։ [[Ռուսա Ա]]-ի կողմից ստեղծված ջրամատակարարման համակարգը գոյատևեց մոտ 2500 տարի. [[1891]] թվականին այն ավերվեց ուժեղ [[ջրհեղեղ]]ից։ Գիտնականները համարում են, որ Ռուսախինիլիի ջրամատակարարման համակարգը ոչնչով չէր զիջում այսօր գոյություն ունեցող հիդրոտեխնիկական օբյեկտներին։

==Պեղումներ ==

[[1879]] թվականին Թոփրախ-կալեում պեղումներ են կատարել ամերիկացի միսիոներ Ռայնոլդը և [[Վան]]ում Անգլիայի փոխ-դեսպան Կլեյտոնը, հաջորդ տարի` Ռասսամը։ Հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացվել է այն ժամանակ դեռևս լավ պահպանված տաճարի վրա։ [[1898]]-[[1899]] թվականներին Թոփրախ-կալեն առավել լայն չափերով պեղեց Լեման-Հաուպտի և Բելքի գերմանական արշավախումբը։ [[1916]] թվականին պեղել են [[Հովսեփ Օրբելի]]ն և [[Նիկողայոս Մառ]]ը, իսկ [[1938]] թվականին՝ ամերիկյան արշավախումբը։ 
Պեղումների ժամանակ բացվել են գունավոր քարերով, շախմատաձև շարված տաճարի պատերը, ներսում՝ զոհարան։ Հայտնաբերվել են [[առյուծ]]ների, ցուլերի պատկերներով և սեպագրերով զարդանախշ վահաններ, կահույքի քանդակազարդ մասեր, խճանկարի կտորներ, նախաուրարտական և ուրարտական՝ կարմիր փայլեցված ու նկարազարդ խեցեղեն, պալատականների կազմը ներկայացնող արձանագրություն, աստծո և քրմի մեկական փղոսկրե արձանիկ, ոսկե թաս և մեդալիոն, արծաթե իրեր, զենքեր, կնքադրոշմներ, թագավորների քանդակազարդ կապարճներ, երկրագործական գործիքներ (արորի և գութանի խոփեր, մանգաղներ, եղաններ և այլն), գործվածքի մնացորդ, գահի մասեր կազմող թևավոր ցուլերի բրոնզե արձաններ, մետաքսե գործվածքի մնացորդներ, գինու պահեստի մի մասը՝ հողի մեջ թաղված 20-25 խոշոր կարասներով, կրոնական արարողություններ պատկերող բարձրաքանդակներ։ Ամրոցի մի հատվածում գտնվել են մեծ քանակությամբ ոսկորներ՝ առանց գանգերի, որը և Լեման-Հաուպտին հիմք է տվել ենթադրելու, որ այդտեղ են հավաքել Խալդի աստծուն զոհաբերված մարդկանց դիակները։ Թոփրախ-կալեի կառույցները հիմնականում եղել են հում աղյուսից, հողածածկ։
Թոփրախ-կալեից գտնված նյութերը պահվում են հիմնականում Բրիտանական և [[Բեռլին]]ի թանգարաններում, մասամբ՝ [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ի պետական [[Էրմիտաժ]]ում։
[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ից մինչև այսօր թուրքական կանոնավոր բանակի հենակայանը տեղակայված է եղել Ռուսախինիլի քաղաքի տարածքում։ Այս պատճառով զբոսաշրջիկներին և հնագետներին այսօր էլ չի թույլատրվում մուտք գործել հնավայրի տարածք։
<gallery>
Պատկեր:Urartian Art 03.jpg|Ցուլի վրա կանգնած աստծու արձանիկ, [[Էրմիտաժ]]
</gallery>

==Գրականություն==
* Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր չորրորդ, Երևան, 1979
* Հ. Գ. Ժամկոչյան, «Հայ ժողովրդի պատմություն», Երևան, 1975
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=212}}
{{Ուրարտու}}

[[Կատեգորիա:Վանի թագավորության քաղաքներ]]
[[Կատեգորիա:Արևելյան Անատոլիայի հնավայրեր]]