Դիտել Պարսկական երկրորդ ներխուժում Հունաստան էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Ռազմական հակամարտություն
|հակամարտություն = Պարսկական երկրորդ ներխուժում Հունաստան
|մաս = [[Հույն-պարսկական պատերազմներ]]
|պատկեր = [[Պատկեր:Second Persian Invasion.jpg|300px]]
|վերնագիր = Արշավանքի քարտեզը և ուղղությունները
|թվական = Մ․թ․ա․ 480-479 թվականներ
|վայր = [[Հին Հունաստան|Հունաստան]]
|պատճառ = Հունական քաղաք-պետությունների հպատակեցում
|արդյունք = Հույների հաղթանակ
|փոփոխություններ = 
|հակառակորդ1 = Հունական [[քաղաք-պետություն]]ներ, <br> հիմնականում [[Աթենք]] և [[Երետրիա]]
|հակառակորդ2 = {{դրոշավորում|Աքեմենյան Պարսկաստան}}
|հրամանատար1 = [[Թեմիստոկլես]] <br> [[Եվրիբիադես]] <br> [[Լեոնիդաս I]] <br> [[Պավսանիաս]] <br> [[Լևտիքիդես]]
|հրամանատար2 = [[Քսերքսես I]] <br> [[Արտեմիսիա I Կարիացի]] <br> [[Մարդոնիոս]] <br> [[Հիդարնես Բ]] ([[Անմահների գունդ (Աքեմենյան տերություն)|անմահներ]]) <br> [[Արտյուփիոս]] (գանդարներ, դադիկներ) <br> [[Ազանես]] (սոգդեր) <br> [[Արտաբազոս I Փռյուգիացի|Արտաբազոս]] (պարթևներ, խորեզմցիներ)
|ուժեր1 = '''Ցամաքային ուժեր'''՝ <br>10,000 [[սպարտա]]ցիներ <br>9,000 [[Աթենք|աթենացիներ]] <br>5,000 [[կորինթոս]]ցիներ <br> 2,000 [[թեսպիա]]ցիներ <br>1,000 [[փոկայա]]ցիներ <br>30,000 հույներ այլ քաղաք-պետություններից՝ ներառյալ [[Արկադիա]]ն, [[Էգինա]]ն, [[Երետրիա]]ն, և [[Պլատեա]]ն <br><br>'''Ծովային ուժեր'''։ <br>400 տրիերաներ <br>6,000 ծովային <br>68,000 թիավար <br><br>'''Ընդհանուր'''։ <br>125,000 մարդ <br>400 նավ
|ուժեր2 = '''Ցամաքային ուժեր'''։ 80,000{{sfn|Shahbazi|2012|p=129}}–100,000 զինվորներ կամ ավելի քիչ (ժամանակակից հաշվումներ)

'''Ծովային ուժեր'''։ 600{{sfn|Shahbazi|2012|p=129}}–1200 նավեր (ժամանակակից հաշվումներ)
<br>'''Ընդհանուր'''։ <br>200,000{{sfn|Shahbazi|2012|p=129}}<br/>300,000–500,000<ref name=souza>de Souza, p. 41</ref><ref name = h237>Holland, p. 237</ref><br/> (ժամանակակից հաշվումներ)
|կորուստներ1 = 
|կորուստներ2 = 
|ընդհանուր կորուստներ = 
|ծանոթագրություն = 
}}

'''Պարսկական երկրորդ ներխուժում Հունաստան''' (մ․թ․ա․ 480-479 թվականներ), [[Հույն-պարսկական պատերազմներ]]ի մաս, որի ժամանակ [[Քսերքսես I]]-ը ձգտում էր գրավել ամբողջ [[Հին Հունաստան|Հունաստանը]]։ Ուշացած արշավանքը թերևս [[Պարսկական առաջին ներխուժում Հունաստան|պարսկական առաջին ներխուժման]] (մ․թ․ա․ 492–490 թվականներ) ժամանակ [[Մարաթոնի ճակատամարտ]]ում կրած պարտության պատասխանն էր, որը ավարտվել էր [[Դարեհ I]]-ի՝ Հունաստանը հպատակեցնելու փորձերը։ Դարեհի մահից հետո նրա որդի Քսերքսեսը մի քանի տարի շարունակ պլանավորել է երկրորդ ներխուժումը Հունաստան՝ հավաքագրելով հսկայական բանակ և նավատորմ։ Հույների դիմադրության կազմակերպիչները աթենացիներն ու սպարտացիներն էին։ Հունական քաղաք-պետությունների շուրջ մեկ տասներորդ մասն էր միայն միացել դաշնակցային ուժերին, իսկ մեծամասնությունը կամ հայտարարել էր իր չեզոքության, կամ էլ Քսերքսեսին հպատակվելու մասին։

Արշավանքը սկսել է մ․թ․ա․ 480 թվականին, երբ պարսից բանակը անցել է [[Հելլեսպոնտոս]]ը և [[Թրակիա]]յի ու Մակեդոնիայի միջով ուղղություն վերցրել դեպի [[Թեսալիա]]։ Պարսից բանակի առաջխաղացմանը խոչընդոտել է [[Լեոնիդաս I]]-ը՝ [[Սպարտա]]յի արքան, որը փոքրաթիվ ուժերով փակել էր [[Թերմոպիլե|Թերմոպիլեի կիրճի]]՝ պարսիկների անցման մուտքը, իսկ նույն ժամանակ պարսկական նավատորմը հույների կողմից արգելափակվել էր [[Արտեմիսիոնի նեղուց]]ում։ Հանրահայտ [[Թերմոպիլեի ճակատամարտ]]ի արդյունքում հունական ուժերը պարսիկներին երեք օր շարունակ հետ են մղել, սակայն պարսիկները կարողացել են լեռնային ճանապարհով շրջանցել նրանց, ինչի արդյունքում հունական փոքրաթիվ զորքը հայտնվել է թակարդում և ամբողջովին ոչնչացվել։ Հունական նավատորմը Արտեմիսիոնի ճակատամարտում ևս կարողացել է երկու օր շարունակ դիմակայել պարսկական հարձակումներին, սակայն երբ լուր է ստացել Թերմոպիլեի ճակատամարտում կրած անհաջողության մասին, նահանջել է [[Սալամին]]։

Թերմոպիլեի ճակատամարտից հետո ամբողջ [[Եվբեա]]ն, [[Փոկիս]]ը, [[Բեոտիա]]\ն և [[Ատտիկա]]ն ընկել է պարսիկների ձեռքը, որոնք [[Աթենքի ավերում|գրավել և հրդեհել են Աթենքը]]։ Այնուամենայնիվ, մեծաքանակ հունական բանակը ամրացրել է [[Կորնթոսի պարանոց]]ը՝ փորձելով պաշտպանել [[Պելոպոնես]]ը պարսիկների գրավումից։ Երկու կողմերն էլ ձգտում էին ծովային հաղթանակի, որը կարող էր վճռականորեն փոխել պատերազմի ընթացքը։ Աթենացի հրամանատար [[Թեմիստոկլես]]ը կարողացել է պարսից նավատորմին հաջողությամբ ներքաշել [[Սալամին]]ի նեղուց, որտեղ պարսից մեծաքանակ նավերը դարձել են անկազմակերպ և [[Սալամինի ճակատամարտ|պարտություն]] կրել հունական նավատորմի կողմից։ Այս հաղթանակի արդյունքում կանխվել է արշավանքի արագ եզրափակումը։ Քսերքսեսը, վախենալով, որ [[Եվրոպա]]յում թակարդի մեջ կհայտնվի, զորքի ղեկավարությունը թողել է [[Մարդոնիոս]]ին և հեռացել [[Ասիա]]։

Հաջորդ գարնանը հունական ուժերը հավաքագրել են [[հոպլիտ]]ներից կազմավորված հսկայական զորք և Կորնթոսի պարանոցից շարժել դեպի հյուսիս՝ դեմ առ դեմ ճակատամարտելու Մարդոնիոսի հետ։ Տեղի ունեցած [[Պլատեայի ճակատամարտ]]ում պարսկական բանակին ծանր պարտության մատնելով և ճակատամարտի ժամանակ սպանելով նաև Մարդոնիոսին՝ հույն հետևակայինները նորից ապացուցել են իրենց գերազանցությունը։ Նույն օրը [[Եգեյան ծով]]ի մյուս ափին հունական ուժերը հաղթանակ են տարել նաև [[Միկալեի ճակատամարտ]]ում։ Այս երկու պարտությունների հետևանքով Պարսիկների երկրորդ արշավանքը դեպի Հունաստան ավարտվել է, իսկ պարսիկների ազդեցությունը Եգեյան ավազանում լուրջ անկում ապրել։ Այս ամենից հետո հույներն անցել են հակագրոհի և պարսիկներին դուրս մղել Եվրոպայից, Եգեյան կղզիներից, [[Հոնիա]]յից։ Մ․թ․ա․ 479 թվականին պատերազմը վերջապես ավարտվել է։

== Հիմնական աղբյուրներ ==
{{Հիմնական|Հերոդոտոս}}
[[Հույն-պարսկական պատերազմներ]]ի հիմնական սկզբնաղբյուրը հույն պատմիչ [[Հերոդոտոս]]ն է։ Նա, ում անվանում են ''«Պատմության հայր»''<ref>Cicero, On the Laws I, 5</ref>, ծնվել է մ․թ․ա․ 484 թվականին [[Փոքր Ասիա]]յում՝ [[Հալիկառնաս]]ում (այդ ժամանակ պարսից տիրապետության տակ)։ Նա իր «Պատմությունը» գրել է մոտ մ․թ․ա 440-430 թվականներին՝ փորձելով ցույց տալ հույն-պարսկական պատերազմները սկսած ակունքներից․ այսինքն նա գրել է համեմատաբար վերջերս տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին (պատերազմն ավարտվել է մ․թ․ա․ 450 թվականին)<ref name="hxvi">[[Թոմ Հոլանդ (գրող)|Թոմ Հոլանդ]], գլուխներ ''xvi''–''xvii''.</ref>։ Հերոդոտոսի մոտեցումներն ամբողջովին նորարարական էին․ նա [[Արևմուտք (քաղաքականություն)|Արևմտյան հասարակության]] մեջ հայտնագործել է [[պատմագրություն]]ն այնպես, ինչպես այն ծանոթ է մեզ<ref name="hxvi" />։ Բրիտանացի հեղինակ [[Թոմ Հոլանդ (գրող)|Թոմ Հոլանդ]]ն այդ առիթով ասել է․ <!-- Վերստուգել--> «Առաջին անգամ ժամանակագիրը ձեռնամուխ է եղել հակամարտության ակունքների մասին պատմելուն, ոչ այնքան հեռավոր անցյալի մասին, որ լիովին հեքիաթային լինի, ոչ որևէ աստծո քմահաճույքներին ու ցանկությունների մասին և ոչ էլ ժողովրդի՝ ճակատագիրը բացահայտելու պահանջների մասին, այլ ավելի շուտ մեկնաբանություններ, որոնք նա կարող էր անձամբ հաստատել»<!-- Մինչև ստեղ--><ref name="hxvi" />։[[Պատկեր:Marble_bust_of_Herodotos_MET_DT11742.jpg|մինի|311x311փքս|Հերոդոտոսի մարմարե կիսանդրին]]Հետագա որոշ հին պատմիչներ՝ սկսած [[Թուկիդիդես]]ից, չնայած նույնպես գնացել են Հերոդոտոսի հետքերով, այնուամենայնիվ, քննադատել են նրան<ref>Thucydides, History of the Peloponnesian War, e.g. [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200&layout=&loc=1.22 I, 22] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154047/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0200 |date=2008-04-05 }}</ref><ref name = Fin15>Finley, էջ 15.</ref>։ Այնուամենայնիվ, Թուկիդիդեսն իր պատմությունը սկսել է այն տեղից, որտեղ ավարտել է Հերոդոտոսը (Սեստոսի պաշարում), ինչը ցույց է տալիս, որ Հերոդոտոսի պատմությունն այնքան ճշգրիտ է, որ կարիք չկար վերաշարադրելու կամ ուղղելու<ref name = Fin15/>։ [[Պլուտարքոս]]ն իր ակնարկի մեջ նույնպես քննադատել է Հերոդոտոսին՝ անվանելով նրան՝ ''«Philobarbaros»'', ինչը նշանակում է ''«բարբարոսներին սիրող»''․ նա կարծում էր, որ Հերոդոտոսը չի եղել բավականաչափ հունամետ, ինչից կարելի է ենթադրել, որ Հերոդոտոսն իսկապես ստեղծել է անաչառ և անկողմնակալ աշխատություն<ref>[[Թոմ Հոլանդ (գրող)|Թոմ Հոլանդ]], գլուխ ''xxiv''.</ref>։ Հերոդոտոսի մասին բացասական կարծիք էր տիրում նաև [[Վերածննդի դարաշրջան|Վերածննդի Եվրոպա]]յում, սակայն նրա աշխատությունը շարունակում էին շատ կարդացվող մնալ<ref>{{cite web|url= http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Pipes.htm|title=Herodotus: Father of History, Father of Lies|accessdate=2008 թ․ հունվարի 18|author=David Pipes|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080127105636/http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Pipes.htm |archivedate = 2008 թ․ հունվարի 27|url-status=dead}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, 19-րդ դարից ի վեր պատմիչի հեղինակությունը վերականգնվել է, քանի որ մի շարք հնագիտական բացահայտումներ հաստատել են, որ իրադարձությունների մասին տված իր նկարագրությունը ճիշտ է<ref name = h377>[[Թոմ Հոլանդ (գրող)|Թոմ Հոլանդ]], էջ 377.</ref>։ ժամանակակից գերակշռող տեսակետն այն է, որ Հերոդոտոսը, ընդհանուր առմամբ, ուշագրավ աշխատանք է կատարել իր «Պատմության» մեջ, բայց նրա հաղորդած որոշ մանրամասների (հիմնականում տարեթվեր, ամսաթվեր և զորքերի թվաքանակներ) պետք է թերահավատորեն նայել<ref name = h377/>։ Այնուամենայնիվ, դեռևս կան որոշ պատմաբաններ, որոնք հավատում են, որ Հերոդոտոսը հորինել է իր պատմության մեծ մասը<ref>Fehling, էջեր 1–277.</ref>։

[[Դիոդորոս Սիկիլիացի|Սիկիլիացի պատմիչ Դիոդորոսը]], որը մ․թ․ա․ 1-ին դարում գրել է իր «Պատմական գրադարանը», նույնպես նկարագրում է հույն-պարսկական պատերազմների իրադարձությունները՝ մասամբ օգտվելով առավել վաղ ժամանակներում ապրած հույն պատմիչ [[Էֆորոս]]ից։ Այս աղբյուրի հայտնած տեղեկությունները միանգամայն համընկնում են Հերոդոտոսի տեղեկությունների հետ<ref>Diodorus Siculus, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084&layout=&loc=11.28 Bibliotheca Historica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080924200952/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0084 |date=2008-09-24 }}</ref>։ Հույն-պարսկական պատերազմներն ավելի մակերեսայնորեն նկարագրվում են նաև մի շարք այլ անտիկ պատմիչների կողմից, որոնց թվում են [[Պլուտարքոս]]ը, [[Կտեսիաս Կնիդացի]]ն։ Նույն թեմայի մասին իր ստեղծագործությունների մեջ հիշատակում է նաև հույն ողբերգակ [[Էսքիլես]]ը։ Հնագիտական ապացույցները, որոնցից է, օրինակ, [[Օձերի սյուն]]ը, նույնպես պաշտպանում են Հերոդոտոսի որոշ պնդումներ<ref>Note to Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=9.81.1 IX, 81] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։

== Նախապատմություն ==
{{Հիմնական|Հույն-պարսկական պատերազմներ|Պարսկական առաջին ներխուժում Հունաստան}}
[[Պատկեր:Պարսիկների առաջին ներխուժումը Հունաստան.svg|thumb|աջից|Արշավանքի ժամանակ Հին Հունաստանը ցույց տվող քարտեզ|249x249փքս]]

[[Հին Հունաստան|Հունական]] [[քաղաք-պետություն]]ներից [[Հին Աթենք|Աթենքը]] և [[Երետրիա]]ն աջակցել էին մ․թ․ա․ 499-494 թվականներին ընթացած [[Հոնիական ապստամբություն|Հոնիական անհաջող ապստամբությանը]] ընդդեմ [[Աքեմենյան տերություն|Աքեմենյան տերության]] արքա [[Դարեհ I]]-ի։ Աքեմենյան տերությունը դեռևս համեմատաբար երիտասարդ էր և ի վիճակի էր ճնշել իր հպատակների ապստամբությունները<ref name="h47">Holland, p. 47&#x2013;55</ref><ref name="h203" />։ Ավելին, Դարեհը բռնակալ էր և իր իշխանության ժամանակի զգալի մասը անց էր կացրել իր դեմ ապստամբությունները ճնշելով։ Հոնիական ապստամբությունը սպառնացել էր իր տերության ամբողջականությանը, ինչի հետևանքով էլ Դարեհը երդվել էր վրեժ լուծել և պատժել նրանց, որոնք դեռևս իր տերության մաս չէին կազմում և օգնել էին ապստամբությանը<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=5.105 V, 105] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref><ref name = h171/>։ Նա նաև այդ արշանքի միջոցով ցանկանում էր իր տերության սահամնները ընդարձակել դեպի Հին Հունաստան<ref name = h171>Holland, 171&ndash;178</ref>։ Նախնական արշավանքը ղեկավարվում էր [[Մարդոնիոս]]ի կողմից։ Այն տեղի ունեցավ մ․թ․ա․ 492 թվականին և ավաևտվեց [[Թրակիա]]յի վերանվաճմամբ ու [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] ամբողջապես հպատակեցմամաբ, որը մ․թ․ա․ 6-րդ դարի սկզբից եղել էր [[Աքեմենյան Մակեդոնիա|աքեմենյան վասալ]]<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;layout=;query=chapter%3D%23946;loc=6.43.1 VI, 44] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150006/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>{{sfn|Roisman|Worthington|2011|pp=135-138, 342-345}}, սակայն պահանել էր իր ներքին ինքնիշխանությունը և ամբոջղությամբ չէր հպատակվել{{sfn|Roisman|Worthington|2011|pp=135-138, 342-345}}։

Մ․թ․ա․ 491 թվականին Դարեհը դեսպանություններ է ուղարկում դեպի հունական մի շարք քաղաք-պետություններ՝ պահանջելով իրեն [[հող և ջուր]] հանձնել, ինչը հնազանդության նշան էր<ref name = "h178">Holland, pp. 178&ndash;179</ref>։ Քանի որ նախորդ տարի Դարեհը ցուցարդել էր իր ուժը, հունական քաղաք-պետությունների մեծ մասը ընդունում է նրա պահանջը։ Այնուամենայնիվ, Աթենքում բանագնացները դատարանի առջև են կանգնեցվում և մահապատժի ենթարկվում, իսկ [[Սպարտա]]յում նրանք ուղղակի նետվում են հորի մեջ<ref name = "h178"/>։ Սա նշանակում էր, որ Սպարտան նույնպես Աքեմենյան տերության դեմ սպասվող պատերազմի կողմ էր լինելու<ref name = "h178"/>։ Այնուամենայնիվ, հետագայում Աքեմենյան տիրակալին հանդարտեցնելու համար երկու սպարտացիներ կամավոր կերպով մեկնեցին [[Շոշ]]՝ որպես պարսիկ դեսպանների սպանության մեղքի քավություն<ref>"Two Spartans of noble birth and great wealth, Sperthias son of Aneristus and Bulis son of Nicolaus, undertook of their own free will that they would make atonement to Xerxes for Darius' heralds who had been done to death at Sparta. Thereupon the Spartans sent these men to Media for execution." in {{cite book |title=LacusCurtius Herodotus Book VII: Chapter 134 |url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Herodotus/7B*.html |access-date=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ դեկտեմբերի 25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201225201249/http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Herodotus/7B%2A.html |url-status=live }}</ref>։

Դարեհը մ․թ․ա․ 490 թվականին արշավանքի հրամանատարությունը հանձնում է [[Դատիս]]ին և [[Արտափրենես (Արտափրենեսի որդի)|Արտափրենեսին]], որոնք հարձակվում են [[Նաքսոս]]ի վրա, ապա հպատակեցնում նաև [[Կիկլադներ]]ի մնացած կղզիները։ Դրանից հետո աքեմենյան զորքը շարժվում է Երետրիա, որը [[Երետրիայի պաշարում|պաշարվում]] և ավերվում է<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231007;layout=;loc=6.100.1 VI, 101] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200414135706/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-04-14 }}</ref>։ Ի վերջո պարսիկները սկսում են շարժվել դեպի Աթենք․ նրանք ափ են իջնում Մարաթոնում, որտեղ հանդիպում են աթենական բանակին։ Աթենական բանակը նշանավոր հաղթանակ է տանում, ինչը հանգեցնում է պարսկական բանակի նահանջին դեպի հետ՝ [[Ասիա]]<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=6.113 VI, 113] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։

Այս ամենից հետո Դարեհը սկսում է հավաքել մի հսկայական նոր բանակ, որի նպատակը Հունաստանը ամբողջությամբ հպատակեցնելն էր։ Այնուամենյնիվ, մ․թ․ա․ 486 թվականին ապստամբում է աքեմենյան հպատակ [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսը]]՝ անորոշ ժամանակով հետաձգելով հունական նոր արշավանքը<ref name = h203>Holland, p. 203</ref>։ Դարեհը մահանում է Եգիպտոսի դեմ ուղղվելիք արշավանքին նախապատրաստվելու ժամանակ՝ աքեմենայն գահը թողնելով [[Քսերքսես I]]-ին<ref>Holland, pp. 206&ndash;207</ref>։ Վերջինս ճնշում է եգիպտական ապստամբությունը և արագորեն վերսկսում հունական արշավանքի նախապատրաստությունները<ref name = h208>Holland, pp. 208&ndash;211</ref>։

{| class="graytable"
|+
Հերոդոտոսը Դարեհի ուղարկած դեսպանների ճակատագրի մասին
| width="25%" | <center>[[Պատկեր:Spartians_throw_Persian_envoys_into_a_well.jpg|251x251փքս]]
</center>
|
| width="65%" align="center" |<big>[[Պատկեր:Aquote1.png|ձախից|20x20փքս]] Երբ Դարեհը․․․ ուղարկել էր դեսպաններ, աթենացիները (հող և ջուր) պահանջողներին վիհը նետեցին, իսկ սպարտացիները՝ ջրհորի մեջ՝ պատվիրելով այդտեղից հող և ջուր տանել արքային։ ․․․Թե ինչպիսի՞ աղետ կրեցին աթենացիներն իրենց վարմունքի համար, ես չեմ կարող ասել․ այլ միայն այն, որ նրանց քաղաքն ու երկիրն ավերվեցին։ [[Պատկեր:Aquote2.png|աջից|20x20փքս]]</big>
{{right|'''''«[[Պատմություն (Հերոդոտոս)|Պատմություն]]», [[Հերոդոտոս]]'''''}}

|
|}

== Նախապատրաստություն ==
=== Պարսիկներ ===
{{Բազմապատիկ պատկերներ|գոտի=right|ուղղություն=horizontal|վերնագիր=|լայնություն=500|պատկեր1=Xerxer canal simulation.jpg|նկարագրություն1=<center>[[Քսերքսեսի ջրանցք]]ը, որը փորվել է Աթոսի պարանոցում 3 տարի շարունակ՝ սկսած մ․թ․ա․ 483 թվականից։ Այժմ այն լցված է։</center>|պատկեր2=Preparations of Xerxes.jpg|նկարագրություն2=<center>Քսերքսեսի զորքի ուղին մինչև Հունաստան ներխուժելը</center>}}
Քանի որ հարձակումը լինելու էր լայնամասշտաբ, դրա նախապատրաստության՝ նախագծման, պարենավորման և զորահավաքի համար անհրաժեշտ էր երկար ժամանակ<ref name = h208/>։ [[Քսերքսես I|Քսերքսեսը]] որոշել էր կամրջանավերով աքեմենյան զորքը անց կացնել [[Հելլեսպոնտոս]]ի վրայով, ինչպես նաև [[Աթոս]]ի պարանոցի շուրջ փորել [[Քսերքսեսի ջրանցք|ջրանցք]] (որտեղ մ․թ․ա․ 492 թվականին կործանվել էր պարսկական նավատորմը)<ref name = h213/>։ Այս երկուսն էլ բացառիկ փառասիրական ձգտումներ էին, որոնց իրականացումը նույնիսկ վեր է ժամանակակից պետությունների ուժերից<ref name = h213>Holland, pp. 213&ndash;214</ref>։ Այնուամենայնիվ, արշավանքը հետաձգվեց ևս մեկ տարով, ինչի պատճառը [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսում]] և [[Բաբելոն]]ում բարձրացված մեկ այլ ապստամբությունն էր<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.7 VII, 7] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։

Մ․թ․ա․ 481 թվականին՝ նախապատրաստությունների սկզբից մոտ 4 տարի անց, Քսերքսեսը սկսում է [[Եվրոպա]] ներխուժելու համար պատրաստվող զորքի հավաքագրումը<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.62.1 VII, 62–80] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153822/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.62.1 |date=2008-05-06 }}</ref>։ Հերոդոտոսը տաիս է 46 ազգերի անուններ, որոնցից հավաքագրվել են զինվորներ։ Աքեմենյան բանակը մ․թ․ա․ 481 թվականի ամռանը և աշնանը հավաքվել է [[Փոքր Ասիա]]յում։ Արևելյան սատրապությունների զորքերը հավաքագրվել են [[Կապադովկիա]]յի [[Կրիտալլա]] քաղաքում, ինչից հետո Քսերքսեսի ղեկավարությմաբ այն մեկնել է [[Սարդես]] և ձմեռել այնտեղ<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.26 VII, 26] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Հաջորդ տարի վաղ գարնանը զորքը մեկնել է [[Աբիդոս]], միացել արևմտյան սատրապությունների զորքերին<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.37 VII, 37] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Այնուհետև աքեմենյան զորքը, երկու կամրջանավերի միջոցով անցնելով Հելլեսպոնտոսը, ներխուժել է Եվրոպա<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231100;layout=;loc=7.35.1 VII, 35] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150006/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։

==== Պարսից ուժերի թվաքանակ ====
===== Ցամաքային զորք =====

[[Պատկեր:Xerxes all ethnicities.jpg|thumb|400px|Քսերքսես I-ի զինվորները․<ref>[http://www.iranicaonline.org/uploads/files/Clothing/v5f7a014_f1_300.jpg Soldiers with names] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200917035945/https://iranicaonline.org/uploads/files/Clothing/v5f7a014_f1_300.jpg |date=2020-09-17 }}, after Walser</ref> Քսերքսեսի դամբարան, [[Նաղշե Ռոսթամ]]<ref>The Achaemenid Empire in South Asia and Recent Excavations in Akra in Northwest Pakistan Peter Magee, Cameron Petrie, Robert Knox, Farid Khan, Ken Thomas [https://repository.brynmawr.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1082&context=arch_pubs p.713] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200523141715/https://repository.brynmawr.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1082&context=arch_pubs |date=2020-05-23 }}</ref><ref>{{cite book |title=NAQŠ-E ROSTAM – Encyclopaedia Iranica |url=http://www.iranicaonline.org/articles/naqs-e-rostam |language=en |access-date=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ սեպտեմբերի 16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200916231949/https://iranicaonline.org/articles/naqs-e-rostam |url-status=live }}</ref>]]

[[Քսերքսես I|Քսերքսեսի]] դեպի [[Հին Հունաստան|Հունաստան]] կատարած արշավանքի համար հավաքած զորքերի թիվ անվեր բանավեճերի տեղիք է տալիս, քանի որ անտիկ սկզբնաղբյուրներում տրվող թվերը շատ մեծ են։ [[Հերոդոտոս]]ը պնդում է, որ զորքի թիվը եղել է 2,5 միլիոն զինվոր, որոնք ուղեկցվում էր համարժեք թվով օժանդակ անձնակազմի կողմից<ref name="VII, 186"/>։ Բանաստեղծ [[Սիմոնիդես Քիոսացի]]ն, որը դեպքերի ժամանակակիցն է, խոսում է 4 միլիոնի մասին, իսկ [[Կտեսիաս Կնիդացի]]ն, հիմնվելով պարսից աղբյուրների վրա, Քսերքսեսի հավաքագրած ընդհանուր զորքի համար տալիս է 800 հազար թիվը (բացի օժանդակ անձնակազմը)<ref name = ctes>Ctesias, [https://www.livius.org/ct-cz/ctesias/photius_persica2.html Persica] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201009092541/https://www.livius.org/ct-cz/ctesias/photius_persica2.html |date=2020-10-09 }}</ref>։ Ենթադրվում է, որ Հերդոտոսը կամ նրա աղբյուրները թույլտվություն են ունեցել օգտվել պարսից պաշտոնական արձանագրություններից, այնուամենայնիվ, ժամանակակից պատմաբանները հակված են ժխտել այս թվերը՝ հիմնվելով պարսկական ռազմական համակարգերի, նրանց նյութատեխնիկական կարողությունների, Հունաստանի ծայրամաս լինելու և արշավանքի ընթացքում պարենի մատակարարման մասին ունեցած տեղեկությունների վրա<ref name=souza/>։

Ժամանակակից գիտնականները այս թվերը համարում են անտիկ սկզբնաղբյուրներում հաղթողների կողմից բերված սխալ հաշվարկներ կամ չափազանցեցված թվեր, կամ պարսկական կողմի [[ապատեղեկատվություն]], որը տարածվել է պատերազմի նախօրեին<ref name = h237/>։ Թեման թեժ քննարկումների առարկա է դարձել, սակայն ժամանակակից համաձայնությունը մոտ 200 հազար{{sfn|Shahbazi|2012|p=129}} կամ 300-500<ref name=souza/><ref name = h237/> հազար զինվորներից կազմված զորքի թվաքանակի շուրջ է։ Այնուամենայնիվ, ակնառու է, որ Քսերքսեսը, հավաքելով անհամեմատ ավելի մեծ ցամաքային և ռազմածովային զորք<ref name=souza/>, ձգտում էր ապահովել արշավանքի հաջող ելքը։ Այդ բանակի մեծ մասը մահացել է սովից ու հիվանդություններից՝ այդպես էլ չվերադառնալով Ասիա<ref name = VIII115>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.+8.115.1 VIII, 115] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170106121455/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Hdt.+8.115.1 |date=2017-01-06 }}</ref>։

Հերոդոտոսը մեզ հայտնում է զորքերի հետևյալ թվաքանակի մասին․

{| class="wikitable" border="3"
|-
!rowspan=1 width="650"|'''Զորամասեր'''
!rowspan=1 width="100"|'''Թվեր'''
|-
|1,207 տրիերաներ, որոնք ունեին 200 հոգանոց անձնակազմ․ այն կազմված էր 12 էթնիկ խմբերից՝ [[փյունիկիա]]ցիներ, «Պաղեստինի սիրիացիներ» (հավանաբար [[հրեաներ]]), [[եգիպտացիներ]]<ref name="vii=89">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.89.1 VII, 89] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154207/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.89.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[կիպրոս]]ցիներ<ref name="vii-90">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.90.1 VII 90] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201353/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>, [[կիլիկիա]]ցիներ, [[պամփիլիա]]ցիներ, [[լիկիա]]ցիներ, Ասիայի [[դորիացիներ]], [[կարիա]]ցիներ, [[հոնիա]]ցիներ, [[Եգեյան ծով]]ի կղզիների բնակիչներ, [[էոլիա]]ցիներ, [[Պոնտոս]]ի հույներ
|241,400<ref name="vii-184">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.184 VII, 184] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502122803/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.184 |date=2008-05-02 }}</ref>
|-
|30 ծովայիններ յուրաքանչյուր տրիերայում{{r|group=Նշում|a}}՝ [[պարսիկներ]], [[մեդացիներ]], սակեր
|36,210<ref name="vii-184"/>
|-
|3,000 [[գալերա]]ներ, այդ թվում 50-թիանոց պենտեկոնտորներ (80 հոգանոց անձնակազմ), 30-թիանոց նավեր, թեթև գալերաներ և ձիեր փոխադրող երկար նավեր<ref name="VII, 97" />{{r|group=Նշում|b}}
|240,000<ref name="vii-184"/>
|-
| |'''Նավերի անձնակազմերի ընդհանուր թվաքանակ'''
| '''517,610'''<ref name="vii-184"/>
|-
| 47 էթնիկ խմբերի տրամադրած հետևակայիններ{{r|group=Նշում|c}}․ այդ ազգերն էին՝ մեդացիներ, [[կիսսիեցիներ]], [[վրկան]]ցիները<ref name="vii-62">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.62.1 VII, 62] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153822/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.62.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[ասորիներ]], [[խալդայներ]]<ref name="vii-63">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.63.1 VII, 63] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153833/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.63.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[բակտրիա]]ցիներ, [[սակեր]]<ref name="vii-64">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.64.1 VII, 64] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153846/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.64.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[հնդիկներ]]<ref name="vii-65">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.65.1 VII, 65] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153900/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.65.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, արիացիներ, [[պարթևներ]], [[խորեզմ]]ցիներ, [[Սողդիանա|սողդիա]]ցիներ, գանդարներ, դադիկներ<ref name="vii-66">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.66.1 VII, 66] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153916/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.66.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, կասպեր, սարանգներ, [[Աֆղաններ|պակտյուացիներ]]<ref name="vii-67">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.67.1 VII, 67] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153917/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.67.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, ուտիներ, մյուկեր, պարիկանիներ<ref name="vii-68">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.68.1 VII, 68] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080507060402/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.68.1 |date=2008-05-07 }}</ref>, [[արաբներ]], Աֆրիկայի [[եթովպացիներ]]<ref name="vii-69">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.69.1 VII, 69] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153952/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.69.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, Բելուջիստանի եթովպացիներ<ref name="vii-70">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.70.1 VII, 70] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154008/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.70.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[լիբիա]]ցիներ<ref name="vii-71">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.71.1 VII, 71] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154012/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.71.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, պափլագոնացիներ, լիգիացիներ, մատիեններ, մարիանդիններ, [[կապադովկիա]]ցիներ<ref name="vii-72">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.72.1 VII, 72] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154017/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.72.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[Փռյուգիա|փռյուգներ]], [[հայեր]],{{r|group=Նշում|d}}<ref name="vii-73">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.73.1 VII, 73] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506135017/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.73.1 |date=2008-05-06 }}</ref> լյուդիացիներ, [[մյուսիա]]ցիներ<ref name="vii-74">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.74.1 VII, 74] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154038/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.74.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, Ասիայի [[թրակիացիներ]]<ref name="vii-75">Herodotus, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.75.1 VII, 75] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154046/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.75.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, լասոնիներ, միլիացիներ<ref name="vii-77">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.77.1 VII, 77] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154111/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.77.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, մոսքեր, տիբարեններ, [[մակրոններ]], մոսսինոյկներ<ref name="vii-78">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.78.1 VII, 78] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154117/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.78.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, [[մարեր]], [[կոլխեր]], ալարոդներ, սասպեյրներ<ref name="vii=79">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.79.1 VII, 79] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154118/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.79.1 |date=2008-05-06 }}</ref> և [[Կարմիր ծով]]ի կղզիաբնակներ<ref name="vii-80">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.80.1 VII, 80] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154124/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.80.1 |date=2008-05-06 }}</ref>
| 1,700,000<ref name="vii-60">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.60 VII, 60] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080102000657/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.60 |date=2008-01-02 }}</ref>
|-
| Հեծելազոր՝ պարսիկներ<ref name="vii-84">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.84.1 VII, 84] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154130/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.84.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, սագարտիններ<ref name="vii-85">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.85.1 VII, 85] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154200/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.85.1 |date=2008-05-06 }}</ref>, մեդացիներ, կիսսիեցիներ, հնդիկներ, կասպեր և պարիկանիներ<ref name="vii-86">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.86.1 VII, 86] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506154202/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.86.1 |date=2008-05-06 }}</ref>
| 80,000<ref name="vii-87">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.87 VII, 87] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080102001951/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.87 |date=2008-01-02 }}</ref>
|-
| Ուղտերով արաբական զորք և լիբիական մարտակառքեր
| 20,000<ref name="vii-184"/>
|-
| |'''Ասիական ընդհանուր զորքեր (ցամաքային և ծավային)'''{{r|group=Նշում|e}}
|'''2,317,610'''<ref name="vii-61">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.61.1 VII, 61] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506153816/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.61.1 |date=2008-05-06 }}</ref>
|-
| 120 տրիերաներ, որոնք ունեին 200 հոգանոց անձնակազմ և հավաքագրված էին [[Թրակիա]]յի և մոտակա կղզիների հույներից։
| 24,000<ref name="vii-185">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.185.1 VII, 185] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502202410/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.185.1 |date=2008-05-02 }}</ref>
|-
| Բալկանյան հետևակ 13 ազգերից․ դրանք էին եվրոպական թրակիացիները, պայոնները, էորտները, բոտտիները, քաղկիդիկական ցեղերը, բրյուգները, պիերյանները, մակեդոնացիները, պերրեբոյները, էնիանները, դոլոպները, մագնեսյանները, աքայացիները։
| 300,000<ref name="vii-185"/>
|-
| |'''Հանրագումար'''
| '''2,641,610'''
|}
{{ծանցանկ|group=Նշում |refs=
<ref name=a>30 ծովային հետևակայինները, հավելումն 200 թվի, տրված են նավերի անձնակազմի համար։</ref>
<ref name=b>Որոշ հակասություն կա Հերոդոտոսի հաշվարկներում․ 240,000 թիվը ստացվում է 3,000 պենտեկոնտորների և անձնակազմի թվի բազմապատկումից։</ref>
<ref name=c>47-րդ ազգի անունը բացակայում է Հերոդոտոսի տեքստում։</ref>
<ref name=d>Բնագրում հայերը անվանվում են արմեններ։</ref>
<ref name=e>«Ասիական» տերմինը վերցված է Հերոդոտոսից, բայց այդ տերմինի ներքո նա անվանում է նաև արաբներին և հյուսիսի աֆրիկացիներին։</ref>
}}

Հերոդոտոսը կրկնապատկում է այս թիվը և ավելացնում դրան նույնքան օժանդակ անձնակազմ։ Նա ամբողջ զորքի թիվը համարում է 5,283,220 զինվոր<ref name="VII, 186">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.186 VII, 186]</ref>։ Այլ անտիկ սկզբնաղբյուրներ նույնպես նշում են նման հսկայական թվեր։ Բանաստեղծ Սիմոնիդես Քիոսացին, որը գրեթե ժամանակակից է դեպքերին, խոսում է 4 միլիոնի մասին, իսկ Կտեսիաս Կնիդացին [[Դորիսկոս]]ում հավաքված զորքի համար հայտնում է 800 հազար թիվը<ref name="ctes"/>։

[[Պատկեր:Xerxes crossing the Hellespont.jpg|thumb|Հելլեսպոնտոսի անցումը Քսերքսեսի կողմից իր հսկայական բանակի հետ միասին|257x257փքս]]

Վաղ ժամանակաշրջանի ազդեցիկ և ժամանակակից պատմաբան [[Ջորջ Գրոտ]]ը սկիզբ դրեց Հերոդոտոսի հայտնած թվերի հանդեպ անվստահությանը․ նա ասել է․ ''«Այս հսկայական թվերը կամ դրան մոտ ինչ-որ բան ընդունելը ակնհայտորեն անհնար է»''<ref name = grote>Grote, ch. 38</ref>։ Գրոտի հիմնական առարկությունը պարենի մատակարարման հետ կապված խնդիրն էր, սակայն նա մանրամասնորեն չէր վերլուծել խնդիրը։ Նա չէր մերժում Հերոդոտոսի բոլոր հաշվարկները՝ հղում անելով վերջինիս՝ պարսիկների մասին տված հաշվետվություններին, որտեղ ասվում է, որ պարսիկները 3 տարվա ընթացքում հետևողական կերպով անց էին կացնում զորքի հաշվառում և պատրաստում էին մթերային պահեստներ, այնուամենայինվ, նա ուշադրություն էր դարձնում անտիկ սկզբնաղբյուրներում տեղ գտած հակասություններին<ref name = grote/>։ Ավելի ուշ ժամանակների ազդեցիկ պատմաբան [[Ջոն Բագնել Բյուրի]]ն Հերոդոտոսի հայտնած թվերը անվանում է «ամբողջությամբ առասպելական» և կարծիք է հայտնում, որ աքեմենյան զորքը կարող է եղած լինել 180 հազար<ref>{{Cite book|title=A history of Greece to the death of Alexander the Great 3rd edition|last=Bury|first=J. B.|publisher=Oxford Uni|year=1956|isbn=|location=Oxford|pages=269}}</ref>։ Աքեմենյան բանակի թվաքանակի գլխավոր սահմանափակող գործոնը, որն առաջին անգամ առաջ է քաշվել սըր Ֆրեդերիկ Մորիսի (բրիտանացի տրանսպորտային սպայի) կողմից, ջրի մատակարարման խնդիրն է<ref name = Mau>Maurice (1930)</ref>։ Մորիսը կարծում էր, որ Հոնաստանի գետերի միջոցով կարող էին ջրի սեփական կարիքները բավարարել 200 հազար մարդ և 70 հազար կենդանի։ Հետագայում նա կարծիք է հայտնել, որ Հերոդոտոսը կարող է շփոթած լինել պարսկական ''«chiliarchy»'' (հազար զինվոր) և ''«myriarchy»'' (տաս հազար զինվոր) տերմինները, ինչի արդյունքում թվերը 10 անգամ մեծացել են<ref name = Mau/>։ Այլ վաղ ժամանակաշրջանի ժամանակակից պատմաբաններ կարծում են, որ ցամաքային զորքի զինվորների թիվը եղել է 100 հազար կամ ավելի քիչ՝ հիմնվելով անտիկ նյութատեխնիկական համակարգերի հասանելիության վրա<ref>Delbrück (1920)</ref><ref>Warry (1998)</ref><ref>Engels (1978)</ref><ref name=Scott>Scott (1915)</ref><ref>von Fischer</ref><ref>Cohen, p. 164</ref><ref>W. W. Tarn (1908)</ref><ref>Ernst Obst (1914)</ref>։

Մունրոն և Մականը նշում են, որ Հերոդոտոսը տալիս է 6 հիմնական հրամանատարների և 29 բյուրապետերի անուններ (հետևակի 10 հազարանոց գնդերի հրամանատարներ<ref>Papademetriou (2005)</ref><ref>Sekunda & Chew (1992)</ref>), ինչից կարելի է ենթադրել, որ ցամաքային զորքերը եղել են մոտավորապես 300 հազար մարդ<ref>Munro (1929)</ref><ref>Lazenby, p. 90</ref>։ Մեծ թվերին հակված այլ գիտնականներ կարծում են, որ այդ թիվը տատանվում է 250-700 հազարի միջակայքում<ref>{{Cite web |title=The size of the Persian Army |url=http://www.metrum.org/perwars/persize.htm |accessdate=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ ապրիլի 30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200430164146/http://www.metrum.org/perwars/persize.htm |url-status=live }}</ref><ref>E Istorika, 19 October 2002</ref>։

===== Նավատորմ =====

Աքմենյան նավատորմի թվաքանակը նույնպես վիճարկելի են, թեև ավելի քիչ<ref name = h394>Holland, p. 394</ref>։ Ըստ [[Հերոդոտոս]]ի՝ աքեմենյան նավատորմը կազմված է եղել 1207 [[տրիերա]]ներից և 3000 փոխադրական և պարենավորման համար նախատեսված նավերից, որոնք իրենց մեջ ներառում էին 50 թիականի [[գալերա]]ներ (պենտեկոնտորներ, {{lang-gr|πεντηκοντήρ}})<ref name="VII, 97">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.97 VII, 97] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Հերոդոտոսը տալիս է մանրամասն տեղեկութուններ նավատորմի քանակի և ազգությունների մասին<ref>{{cite book |last1=Romm |first1=James |title=Histories |date=2014 |publisher=Hackett Publishing |isbn=9781624661150 |page=381 |url=https://books.google.com/books?id=JK7xAgAAQBAJ&pg=PA381 |language=en |access-date=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ հուլիսի 17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200717122031/https://books.google.com/books?id=JK7xAgAAQBAJ&pg=PA381 |url-status=live }}</ref>․

{| class="wikitable"
!|Տարածք!!Նավերի <br /> թվաքանակ|!!Տարածք!!Նավերի <br /> թվաքանակ|!!Տարածք!!Նավերի <br /> թվաքանակ
|-
| [[Փյունիկիա]]
և [[Սիրիա]] 
| 300 || [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոս]] || 200 || [[Կիպրոս (կղզի)|Կիպրոս]] || 150
|-
| [[Կիլիկիա]] || 100 || [[Հոնիա]] || 100 || [[Պոնտոս]] || 100
|-
| [[Կարիա]] || 70 || [[Էոլիա]] || 60 || [[Լյուկիա]] || 50
|-
| [[Պամփիլիա]] || 30 || [[Փոքր Ասիա]]յի
[[դորիացիներ]] 
| 30 || [[Կիկլադներ]] || 17
|-
|  ||  || || ||'''Ընդհանուր'''||'''1207'''
|}

Չնայած Սեպիասի և [[Եվբեա]]յի մոտ տեղի ունեցած փոթորիկների ժամանակ և [[Արտեմիսիոնի ճակատամարտ]]ում կրած կորուստներին՝ Հորոդոտոսը նույն թվաքանակի մասին է հայտնում նաև [[Սալամինի ճակատամարտ]]ը նկարագրելիս։ Նա պնդում է, որ վնասված կամ կորսված նավերի փոխարեն նավատորմը համալրվել է նոր նավերով՝ չնայած նա նշում է [[Թրակիա|Թարակիա]]յի հույների կողմից տրամադրված միայն 120 տրիերաների և հունական կղզիներից անորոշ թվաքանակով նավերի մասին։ [[Էսքիլես]]ը, որը նույնպես մասնակցել է Սալամինի ճակատամարտին, նույնպես նշում է 1207 նավերի մասին, որոնցից 1000-ը տրիերաներ էին, իսկ 207-ը՝ արագընթաց նավեր<ref name = Aesch>Aeschylus, ''The Persians''</ref>։ [[Դիոդորոս Սիկիլիացի|Դիոդորոսը]]<ref>Diodorus Siculus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084&layout=&loc=11.3 XI, 3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080924200952/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0084 |date=2008-09-24 }}</ref> և [[Լիսիաս]]ը<ref>Lysias II, 27</ref> անկախորեն պնդում են, որ Դորիսկոսում եղել են 1200 նավեր։ [[Էֆորոս]]ը արշավանքի սկզբում եղած նավերի թվաքանակի մասին հայտնում է 1207 թիվը<ref>Ephorus, Universal History</ref>, իսկ նրա ուսուցիչ [[Իսոկրատես]]ը հայտնում է Դորիսկոսի մոտ 1300 և Սալամինի մոտ 1200 նավերի մասին<ref>Isocrates, Oration VII, 49</ref><ref>Isocrates, Oration IV, 93</ref>։ [[Կտեսիաս Կնիդացի]]ն տալիս է մեկ այլ թիվ՝ 1000 նավ<ref name = ctes/>, իսկ [[Պլատոնական սեր|Պլատոն]]ը՝ 1000 և ավելի նավ<ref>Plato, ''Laws'' III, 699</ref>։

Անտիկ աղբյուրներում բերված այս թվաքանակները նույնանման և կայուն են, ինչից ենթադրվում է, որ մոտ 1200 նավերի թվաքանակը ճշմարիտ է։ Ժամանակակից գիտնականներից ոմանք ընդունում են այս թիվը, թեև ենթադրվում է, որ Սալամինի ճակատամարտում այդ թիվը պետք է ավելի փոքր եղած լինի<ref>Köster (1934)</ref><ref>Holland, p. 320</ref><ref name = L93>Lazenby, pp. 93&ndash;94</ref>։  [[Հույն-պարսկական պատերազմներ]]ին նվիրված ժամանակակից որոշ հետազոտություններ ժխտում են 1207 նավեր ունենալու մասին պնդումը՝ այն համարելով [[Իլիական]] պոեմում նկարագրված միասնական հունական նավատորմի թվաքանակ։ Այդ աշխատություններում պնդվում է նաև, որ պարսիկները [[Եգեյան ծով]] կարող էին դուրս բերել 600-ից ոչ ավել նավ<ref name = L93/><ref>Green, p. 61</ref><ref>Burn, p. 331</ref>։

{| class="graytable"
|+
Քսերքսեսի հրամանը Հելլեսպոնտոսը մտրակելու մասին
| width="25%" | <center>[[Պատկեր:Xerxes lash sea.JPG|239x239փքս]]</center>
|
| width="65%" align="center" |<big>[[Պատկեր:Aquote1.png|ձախից|20x20փքս]] ․․․Բայց երբ նեղուցն արդեն կամրջված էր, ուժեղ փոթորիկը քանդեց այդ կառույցը և ոչնչացրեց։ Լսելով այդ մասին՝ Քսերքսեսը խիստ զայրացավ և հրամայեց պատժել Հելլեսպոնտոսը մտրակի երեք հարյուր հարվածով, և ծովը նետել մի զույգ ապանք։ Ես նույնիսկ լսել եմ, որ նա ուղարկել է խարանողների՝ Հելլեսպոնտոսը խարանելու համար։ Իրոք, նա հրամայել է, որ (Հելլեսպոնտոսը) մտրակելու ժամանակ նրանք արտասանեն այսպիսի բարբարոսական և անօրեն խոսքեր․ «Ով դառն ջուր, մեր տերը քեզ պատժում է այսպես, որովհետև դու անարգեցիր նրան, թեև նա քեզ երբեք չի անարգել։ Այնուամենայնիվ, Քսերքսես արքան կանցնի քո վրայով, կցանկանաս դու այդ, թե ոչ։ Եվ արդարացի կերպով ոչ մի մարդ քեզ զոհեր չի մատուցի, որպես պղտոր և աղի գետի»։ Քսերքսեսը հրամայեց այսպես պատժել այդ ծովը, իսկ Հելլեսպոնտոսի կամրջման վերակացուներին՝ գլխատել։ [[Պատկեր:Aquote2.png|աջից|20x20փքս]]</big>
{{right|'''''«[[Պատմություն (Հերոդոտոս)|Պատմություն]]», [[Հերոդոտոս]]'''''}}

|
|}

=== Հույներ ===

[[Պատկեր:Vix crater hoplite circa 500 BCE.jpg|thumb|Հավանաբար սպարտացի [[հոպլիտ]], մոտ մ․թ․ա․ 500 թվական|309x309փքս]]

Աթենացիները պարսիկների հետ պատերազմին նախապատրաստվում էին մ․թ․ա․ 480-ական թվականների կեսից, իսկ մ․թ․ա․ 482 թվականին որոշվել էր քաղաքական գործիչ Թեմոստոկլեսի գլխավորությամբ կառուցել տրիերաներից կազմված խոշոր նավատորմ, որը կօգտագործվեր պարսիկների դեմ պատերազմի ժամանակ<ref name = "h217">Holland, p. 217&ndash;223</ref>։ Աթենացիները բավականաչափ մարդկային ուժ չունեին, որպեսզի պայքարեին ցամաքում և ծովում, դրա պատճառով պարսիկների դեմ պայքարելու համար նրանց պետք էր գալու մի քանի հունական քաղաք-պետությունների դաշինք։ Մ․թ․ա․ 481 թվականին Քսերքսեսը դեպի Հունաստանի տարբեր շրջաններ է ուղարկել դեսպաններ և պահանջել իրեն հանձնել ''[[հող և ջուր]]'', սկայան գիտակցաբար անտեսել է [[Աթենք]]ին և [[Սպարտա]]յին<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.32.1 VII, 32] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502122904/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.32.1 |date=2008-05-02 }}</ref>։ Այսպիսով պաշտպանողական կողմը սկսում է համախմբվել այդ երկու պետությունների շուրջ։

==== Հունական դաշինք ====

Քաղաք պետությունների կոնգրեները մ․թ․ա․ 481 թվականին հանդիպեցին [[Կորինթոս]]ում, որտեղ ստեղծվեց [[Հին Հունաստան|հունական]] [[քաղաք-պետություն]]ների դաշինքը<ref name="vii-145">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.145.1 VII, 145] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502122753/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.145.1 |date=2008-05-02 }}</ref>։ Այս դաշինքի անդմաները իրավունք ունեին դեսպաններ ուղարկել իրենց դաշնակիցներին և օգնական զորքեր խնդրել։ Հերոդոտոսը հստակորեն չի նշում միության անվանումը, այլ նրանց պարզապես անվանում է ''«οἱ Ἕλληνες»'' («հելլեններ») կամ «Պարսիկի դեմ միություն կնքած հելլեններ»<ref>Herodotus, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.148.1 VII, 148] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502202256/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.148.1 |date=2008-05-02 }}</ref>։ Հետագայում նրանք անվանվում են «դաշնակիցներ»։ [[Սպարտա]]ն և [[Աթենք]]ը կոնգրեսում ունեին առաջատար դիրք, սակայն բոլոր պետությունների շահերը պաշտպանական ռազմավարության որոշման գործում դեր են խաղացել<ref name="vii-160">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.161.1 VII, 161] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502202302/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.161.1 |date=2008-05-02 }}</ref>։ Կանգրեսի ներքին գործերի և դրա հանդիպումների ընթացքում տեղի ունեցած քննարկումների մասին քիչ բան է հայտնի։ Մոտ 700 հունական քաղաք-պետություններից միայն 70-ն էին ներկայացուցիչներ ուղարկել։ Այնուամենայնիվ, այդ փաստը ուշագրավ էր հունական մասնատված աշխարհի համար, առավել ևս, որ այնտեղ ներկա գտնվող քաղաք-պետություններից շատերը դեռևս պատերազմի մեջ էին միմյանց դեմ<ref name = h226>Holland, p. 226</ref>։

Մնացած քաղաք-պետությունների մեծամասնությունը պատերազմական գործողությունների ժամանակ քիչ թե շատ չեզոք է մնացել՝ սպասելով դիմակայության ելքին<ref name="Holland, p225">Holland, p. 225</ref>։ [[Թեբե (Հունաստան)|Թեբեն]] հիմնական բացակայող ուժերից մեկն էր և կասկածվում էր պարսիկների ժամանելու դեպքում նրանց օժանդակելու պատրաստակամություն ունենալու մեջ<ref name="Holland, p225"/><ref name = h263>Holland, p. 263</ref>։ Ոչ բոլոր թեբեացիներն էին համաձայն այս քաղաքականության հետ, ինչի ապացույց է այն, որ 400 «հավատարիմ» հոպլիտենր միացան դաշնակիներին [[Թերմոպիլեի ճակատամարտ]]ի ժամանակ<ref name = h263/>։ Պարսիկներին օգնություն ցույց տվող ամենանշանավոր քաղաքն էր [[Արգոս]]ը, որը գտնվում էր [[Պելոպոնես]]ում, որտեղ գերիշում էին սպարտացիները<ref>Holland, pp. 246&ndash;247</ref><ref name = h168>Holland, pp. 168&ndash;169</ref>։ Այնուամենայնիվ, արգոսցիները մ․թ․ա․ 494 թվականից հետո շատ էին թուլացել, քանի որ [[Կլոմենես I]]-ը սպարտական բանակով արշավել էր նրանց դեմ, [[Սեպեի ճակատամարտ]]ում ոչնչացվեց արգոսյան բանակը, ապա նաև դասալիքներին<ref name = h168/>։

==== Դաշնակից զորքերի թվաքանակ ====
{{Տես նաև|Թերմոպիլեի ճակատամարտ|Արտեմիսիոնի ճակատամարտ|Սալամինի ճակատամարտ|Պլատեայի ճակատամարտ|Մյուկալեի ճակատամարտ}}

Հույն դաշնակիցները չունեին մշտական բանակ և կարիք էլ չկար այն ձևավորելու, քանի որ նրանք կռվում էին իրենց հայրենիքում․ անհրաժեշտության դեպքում նրանք կարող էին զորք հավաքագրել։ Այսպիսով, ամբողջ ներխուժման ժամանակ ի հայտ են եկել հույների տարբեր թվաքանակ ունեցող զորքեր։ Այս թվաքանակները ներկայացված են հոդվածի յուրաքանչյուր ճակատամարտի բաժնում։

== Ռազմական գործողություններ ==
=== Մ․թ․ա․ 480 թվականի գարուն․ Թրակիա, Մակեդոնիա և Թեսալիա ===
[[Պատկեր:Persian fort at Eion seen from Amphipolis.jpg|thumb|Էիոնի անտիկ աքեմենյան ամրոցը (ձախի բլուր) և  Ստրյումոն գետի գետաբերանը (աջում)|268x268փքս]]

Մ․թ․ա․ 480 թվականի ապրիլին անցնելով [[Եվրոպա]]՝ աքեմենյան բանակը սկսել է իր արշավանքը դեպի [[Հին Հունաստան|Հունաստան]]։ Ճանապարհին կազմվել էին 5 մեծ պարենային պահեստներ․ դրանք էին Սպիտակ ափ՝ [[Թրակիա]]յում, [[Տյուրոդիզա]]՝ Պերինթյան երկրում, [[Դորիսկոս]]՝ Մարիցա գետի գետաբերանում, որտեղ ասիական բանակը միավորվեց բալկանյան դաշնակիցների բանակի հետ, [[Էիոն]]՝ [[Ստրումա (գետ)|Ստրյումոն գետի]] վրա և Թերմե՝ ժամանակակից [[Թեսալոնիկե]]։ Ուտելիքը այդ պահեստներ էր ուղարկվել Ասիայից արշավանքի նախապատրաստության մի քանի տարիների ընթացքում։ Գնվել էին կենդանիներ և կերակրվել, իսկ տեղի բնակչությանը կարգարդվել էր մի քանի ամսվա ընթացքում ցորենը վերածել ալյուրի<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.25 VII, 25] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Աքեմենյան բանակից մոտ 3 ամիս պահանջվեց [[Հելլեսպոնտոս]]ից Թերմե հասնելու համար։ Այդ ճանապարհի երկարությունը մոտ 600 կմ էր (360 մղոն)։ Առաջխաղացումը դադարեցվել է Դորիսկոսում, որտեղ ցամաքային զորքին է միացել նաև նավատորմը։ [[Քսերքսես I|Քսերքսեսը]] զորքերի՝ ավելի վաղ երթի ժամանակ օգտագործված ազգային կազմավորումները վերակազմավորել է մարտավարական ստորաբաժանումների<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.100 VII, 100] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։

Հույն դաշնակիցների կոնգրեսը մ․թ․ա․ 480 թվականի գարնանը նորից խորհուրդ է գումարել։ [[Թեսալիա]]կան պատվիրակությունը առաջարկել էր, որ դաշնակից զորքերը հավաքվեն [[Թեմպե կիրճ]]ում՝ Թեսալիայի սահմանին, և փակեն Քսերքսեսի անցումը դրանով<ref name = "h248">Holland, 248&ndash;249</ref>։ Հույն դաշնակիցների 10 հազրանոց զորքը, որը ղեկավարվում էր սպարտացի պոլեմարքոս Եվայնետոսը և աթենացի [[Թեմիստոկլես]]ը, փակեց անցումը։ Այնուամենայնիվ, նրանք շուտով զգուշացում ստացան [[Ալեքսանդր I Մակեդոնացի|Ալեքսանդր I Մակեդոնացու]] կողմից, որ աքեմենյան բանակը շրջանցելու է իրենց, և որ Քսերքսեսի բանակը հսկայական է, ուստի հույները որոշում են նահանջել<ref name="VII173">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.173.1 VII, 173] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502202305/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.173.1 |date=2008-05-02 }}</ref>։ Հենց այս ամենից որոշ ժամանակ անց էլ հայտնի է դառնում, որ Քսերքսեսը անցել է [[Հելլեսպոնտոս]]ը<ref name="VII173"/>։ Թեմպե կիրճից նահանջելու արդյունքում ամբողջ Թեսալիան հպատակցում է պարսիկներին․ նույնը տեղի ունեցավ նաև Թերմոպիլեի կիրճից հյուսիսում գտնվող մի շարք քաղաքների դեպքում, քանի որ թվում էր, որ օգնություն չի գալու<ref name="VII174">Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;layout=;query=chapter%3D%231238;loc=7.173.1 VII, 174] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201353/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>։

Այդժամ [[Թեմիստոկլես]]ը առաջարկում է երկրորդ ռազմավարությունը։ Հարավային Հունաստան՝ [[Բեոտիա]], [[Ատտիկա]] և [[Պելոպոնես]], հասնելու համար Քսերքսեսը ստիպված էր լինելու անցնել Թերմոպիլեի շատ նեղ կիրճով։ Այդ կիրճը հեշտությամբ կարող էր արգելափակվել հույն դաշնակիցների կողմից՝ չնայած հակառակորդի ճնշող մեծաքանակությանը։ Բացի այդ, [[Թերմոպիլե|Թերմոպիլեի կիրճը]] ծովով շրջանցել թույլ չտալու համար դաշնակիները կարող էին արգելափակել նաև [[Արտեմիսիոնի նեղուց]]ը։ Այս երկակի ռազմավարությունը ընդունվել է կոնգրեսում<ref name = "h255">Holland pp. 255&ndash;257</ref>։ Այնուամենայնիվ, Պելոպոնեսի քաղաքները ունեին պահեստային պլան․ ըստ դրա՝ պետք էր ամրացնել [[Կորնթոսի պարանոց]]ը, իսկ [[Աթենք]]ի կանանց և երեխաներին տարհանել [[Տրեզեն]]<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231343;layout=;loc=8.39.1 VIII, 40] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201317/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>։

=== Մ․թ․ա․ 480 օգոստոս․ Թերմոպիլե և Արտեմիսիոն ===
{{Հիմնական|Թերմոպիլեի ճակատամարտ|Արտեմիսիոնի ճակատամարտ}}
[[Պատկեր:Battle of Thermopylae and movements to Salamis, 480 BC.gif|thumb|Թերմոպիլեի ճակատամարտը և պարսկական նավատորմի ուղին, մ․թ․ա․ 480 թվական|280x280փքս]]

Երբ հույն դաշնակիցները իմացան, որ [[Քսերքսես I|Քսերքսեսը]] մաքրում է [[Օլիմպոս]]ի լեռան շուրջ գտնվող ուղիները և պատրաստվում է շարժվել դեպի [[Թերմոպիլե]], [[օլիմպիական խաղեր]]ի և [[Սպարտա]]յի Կարնեի տոնակատարության ժամանակաշրջանն էր, որոնց ժամանակ պատերազմելը համարվում էր սրբապղծություն<ref name = h257>Holland, pp 257&ndash;259</ref>։ Այնուամենայնիվ, սպարտացիները սպառնալիքը այնքան լուրջ համարեցին, որ [[Լեոնիդաս I]]-ը և իր՝ 300 հոգուց բաղկացած անձնական պահակախումբը մեկնում է հակառակորդին ընդառաջ՝ մինչ այդ երիտասարդ զինվորներին փոխարինելով վետերաններով, որոնք ունեին իրենց սերունդը շարունակողներ<ref name = h257/>։ Լեոնիդասի անձնական պահակախմբին միանում են նաև [[Պելոպոնես]]ի մնացած քաղաքների որոշ զորախմբեր, Թերմոպիլեի ճանապարհին հավաքագրվում են նաև այլ զորքեր<ref name = h257/>, ինչի արդյունքում դաշնակիցների թիվը հասնում է շուրջ 4000 զինվորի։ Հույները զբաղեցնում են անցումը, վերակառուցում այն պատը, որը փոկայացիները կառուցել էին անցման ամենանեղ հատվածում, և սկսում են սպասել Քսերքսեսի ժամանելուն<ref name = h262>Holland, pp. 262&ndash;264</ref>։

[[Պատկեր:Thermopylae ancient coastline large.jpg|300px|left|thumb|Թերմոպիլեի անցման ժամանակակից տեսքը]]

Երբ պարսիկները օգոստոսի կեսին ժամանում են Թերմոպիլե, նրանք սկզբնապես սպասում են 3 օր՝ հուսալով որ հույները կցրվեն։ Երբ Քսերքսեսը ի վերջո համոզվեց, որ դաշնակիցները շարունակելու են պաշտպանել անցումը, նա իր զորքերին ուղարկում է գրավելու այն<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231274;layout=;loc=7.211.1 VII, 210] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150052/http://www.perseus.tufts.edu/hopper?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։ Այնուամենայնիվ, հույների դիրքը իդեալական էր [[հոպլիտ]]ների կողմից մարտ վարելու համար, քանի որ պարսից զորամասերը ստիպված էին հոպլիտների դեմ մարտեր մղել նեղ տարածքում<ref>Holland, p. 274</ref>։ Ուստի հույները կարողանում են երկու ամբողջական օր դիմակայել հակառակորդին, իսկ Քսերքսեսը իր ձեռքի տակ ունեցած բոլոր միջոցներով շարունակում էր փորձել գրավել անցումը։ Այնուամենայնիվ, երկրորդ օրվա ավարտին հույներից մեկը՝ [[Էֆիալթես]]ը դավաճանում է իր հայրենակիցներին և Քսերքսեսին ցույց տալիս լեռնային մի ճանապարհ, որով հնարավոր էր շրջանցել կիրճը և դուրս գալ հույների թիկունք։ Քսերքսեսը ուղարկում է իր էլիտար ջոկատին՝ [[Անմահների գունդ (Աքեմենյան Պարսկաստան)|անմահների գնդին]], որը գիշերը անցնում է լեռնային ճանապարհը և դուրս գալիս հույների թիկունք։ Երբ անմահների գունդը դեռևս ճանապարհին էր, Լեոնիդասը իմանում է այդ մասին և ազատ արձակում դաշանակից զորքի հիմնական մասին՝ իր մոտ պահելով միայն 300 սպարտացիներ, 700 [[թեսպիա]]ցիներ, 400 [[Թեբե (Հունաստան)|թեբեացիներ]] և մի քանի այլ հարյուր զինվորներ։ Ճակատամարտի երրորդ օրը հույների մնացած զորքերը պատի մոտից դուրս եկան հակառակորդին ընդառաջ և հնարավորինս շատ թշնամի սպանեցին<ref name=VII223>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.223 VII, 223] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Ի վերջո հույները ամբողջովին ոչնչացվել են, ինչից հետո պարսիկների դիմաց բացվել է Թերմոպիլեի կիրճը<ref name=VII225>Herodotus, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.225.1 VII, 225] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080502202440/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.225.1 |date=2008-05-02 }}</ref>։

[[Պատկեր:Achaemenid king killing a Greek hoplite.jpg|thumb|Աքեմենյան տիրակալը սպանում է հույն [[հոպլիտ]]ի, մոտ մ․թ․ա․ 500-475 թվականներ, [[Քսերքսես I]]-ի օրոք|269x269փքս]]

[[Թերմոպիլեի ճակատամարտ]]ին զուգահեռ 271 տրիերաներից բաղկացած հունական նավատորմը պարսիկներից պաշտպանում էր [[Արտեմիսիոնի հրվանդան|Արտեմիսիոնի նեղուցը]]<ref name = VIII2>Herodotus, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=8.2 VIII, 2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Անմիջապես [[Արտեմիսիոնի ճակատամարտ|Արտեմիսիոնից]] առաջ պարսկական նավատորմը [[Մագնեսիա (նոմոս)|Մագնեսիայի]] ափերի մոտ ընկել էր փոթորիկի մեջ՝ կորցնելով մեծ թվով նավեր, բայց ճակատամարտի սկզբում կարողացել էր հավաքագրել ավելի քան 800 նավ<ref name = h276>Holland, pp. 276&ndash;281</ref>։ Ծովային ճակատամարտի առաջին օրը (զուգահեռաբար նաև Թերմոպիլեի ճակատամարտի առաջին օրը) պարսիկները 200 նավ են առանձնացրել և դրանք ուղարկել են [[Եվբեա]]յի արևելյան ափի շուրջ նավարկության։ Այս նավատորմին հանձնարարված էր շրջանցել Եվբեան և արգելափակել հունական նավատորմի նահանջի ուղին<ref name = h276/>։ Միևնույն ժամանակ հունական և պարսկական նավատորմները երեկոյան սկսել են ճակատամարտել միմյանց դեմ, ինչի արդյունքում հույները հաջողություն են ունենում և գրավում 30 նավ<ref name = h276/>։ Երեկոյան մեկ այլ փոթորիկ է բարձրանում և խորտակում պարսկական նավատորմը, որն ուղարկվել էր Եվբեա<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=8.8 VIII, 8] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։

Ճակատամարտի երկրորդ օրը հույները իմանում են, որ իրենց նահանջի ուղին այլևս վտանգի տակ չէ, ինչից հետո որոշում են պահպանել իրենց դիրքերը։ Նրանք հանկարծակի հարձակում են իրականացնում կիլիկյան նավերի վրա՝ գրավելով և ոչնչացնելով դրանք<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231317;layout=;loc=8.15.1 VIII, 14] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150117/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։ Երրորդ օրը պարսկական նավատորմը իր ամբողջ ուժերով հարձակվում է հույների վրա։ Դաժան մարտերի ժամանակ հույները կարողացել են պահպանել իրենց դիրքը, սակայն ծանր կորուստներ են կրել<ref name = VIII16>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231319;layout=;loc=8.17.1 VIII, 16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314145903/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref> (վնասվել էր աթենական նավատորմի կեսը<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231321;layout=;loc=8.17.1 VIII, 18] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150150/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>), այնուամենայնիվ, հունական նավատորմը պարսիկներին պատճառել էր հավասարազոր վնասներ<ref name = VIII16/>։ Երեկոյան հույներին լուրեր են հասնում Լեոնիդասի ճակատագրի և Թերմոպիլեի ճակատամարտի ելքի մասին։  Քանի որ նավատորմը ծանրորեն վնասվել էր, և այլևս անհրաժեշտ չէր պաշտպանել Թերմոպիլեի կիրճը շրջանցելու ուղիները, հունական նավատորմը Արտեմիսիոնից նահանջում է դեպի [[Սալամին]] կղզի<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231324;layout=;loc=8.20.1 VIII, 21] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150218/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։

{| class="graytable"
|+
Հերոդոտոսը Դիենեկեսի մասին
| width="25%" | <center>[[Պատկեր:Leónidas_en_las_Termópilas,_por_Jacques-Louis_David.jpg|310x310փքս|310x310փքս]]</center> <br> <center><small>Թերմոպիլեի ճակատամարտ</small></center>
|
| width="65%" align="center" |<big>[[Պատկեր:Aquote1.png|ձախից|20x20փքս]] ․․․բայց բոլորից առավել արիաբար կռվել է սպարտացի Դիենեկեսը։ Ասում են, թե մեդացիների դեմ մարտն սկսելուց առաջ նա ոմն տրաքիսցուց լսել է, որ եթե բարբարոսներն արձակեն իրենց աղեղները, ապա նետասլաքների շատությունից արևը կծածկվի․ այնքան մեծաթիվ է թշնամու բազմությունը։ Բայց Դիենեկեսը, ինչպես պատմում են, առանց ահաբեկվելու մեդացիների բազմությունից, անհոգաբար պատասխանում է․ «Մեր տրաքիսցի բարեկամը մե լավ լուրեր է հաղորդում։ Եթե մեդացիները ծածկեն արևը, ապա մենք ստվերի տակ կկռվենք»։ [[Պատկեր:Aquote2.png|աջից|20x20փքս]]</big>
{{right|'''''«[[Պատմություն (Հերոդոտոս)|Պատմություն]]», [[Հերոդոտոս]]'''''}}
|
|}

=== Մ․թ․ա․ 480 սեպտեմբեր․ Աթենքի գրավում և Սալամինի ճակատամարտ ===

[[Պատկեր:The Capture of the Acropolis by the Persians.jpg|thumb|Փոքրաթիվ աթենացիներ մնացել էին [[Աթենքի Ակրոպոլիս|Ակրոպոլիսը]] պաշտպանելու, որը գրավվեց և հրդեհվեց Քսերքսեսի աքեմենյան բանակի կողմից։]]{{Հիմնական|Աթենքի ավերում|Սալամինի ճակատամարտ}}[[Թերմոպիլեի ճակատամարտ]]ում տարած հաղթանակից հետո պարսիկների ձեռքն ընկավ ամբողջ [[Բեոտիա]]ն․ երկու քաղաքները, որոնք դիմադրում էին [[Քսերքսես I|Քսերքսեսին]]՝ [[Թեսպիա]]ն և [[Պլատեա]]ն գրավվում են և հրդեհվում։ Դեպի [[Ատտիկա]] տանող ճանապահը նույնպես բաց էր պարսիկների համար։ [[Հին Աթենք|Աթենքի]] մնացյալ բնակչությունը հունական նավատորմի օգնությամբ հիմնականում տարհանվում է [[Սալամին]]<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231344;layout=;loc=8.42.1 VIII, 41] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150249/http://www.perseus.tufts.edu/hopper?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։ [[Պելոպոնես]]ի հույները սկսում են պատրաստվել և ամրացնել [[Կորնթոսի պարանոց]]ը՝ կառուցելով պատ և քանդելով [[Մեգարա]]յից եկող ճանապարհը։ Այս ամենի արդյունքում Աթենքը ամբողջությամբ թողնվում է պարսիկներին<ref>Holland, p. 300</ref>։

Աթենքը առաջին անգամ գրավվում է մ․թ․ա․ 480 թվականի սեպտեմբերին<ref name="KL">{{cite book |last1=Lynch |first1=Kathleen M. |title=The Symposium in Context: Pottery from a Late Archaic House Near the Athenian Agora |date=2011 |publisher=ASCSA |isbn=9780876615461 |pages=20-21, and Note 37 |url=https://books.google.com/books?id=lCAwBt2tF6AC&pg=PA20 |language=en |access-date=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ օգոստոսի 12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200812194711/https://books.google.com/books?id=lCAwBt2tF6AC&pg=PA20 |url-status=live }}</ref>։ Փոքրաթիվ աթենացիներ, որոնք մնացել էին [[Աթենքի Ակրոպոլիս|Ակրոպոլիսում]], որպեսզի պաշտպանեն այն, վերջ ի վերջո պարտություն են կրում, ինչից հետո Քսերքսեսը հրամայում է հրդեհել Աթենքը<ref>Holland, pp. 305&ndash;306</ref>։ Ավերվել են Ակրոպոլիսը և [[Հին Պարթենոն]]ը<ref>{{cite book |last1=Barringer |first1=Judith M. |last2=Hurwit |first2=Jeffrey M. |title=Periklean Athens and Its Legacy: Problems and Perspectives |date=2010 |publisher=University of Texas Press |isbn=9780292782907 |page=295 |url=https://books.google.com/books?id=_cN7AAAAQBAJ&pg=PT295 |language=en |access-date=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ հուլիսի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200728135353/https://books.google.com/books?id=_cN7AAAAQBAJ&pg=PT295 |url-status=live }}</ref>։

Այդժամ պարսիկների ձեռքում էր գտնվում [[Հին Հունաստան|Հունաստանի]] մեծ մասը, բայց Քսերքսեսը հավանաբար չէր սպասում հույների կողմից նման դիմադրության․ նա այդժամ ցանկանում էր ինչքան հնարավոր է շուտ ավարտել պատերազմը<ref name = "h327">Holland, pp. 327&ndash;329</ref>, քանի որ հսկայական ուժերով հարձակումը չէր կարող անվերջ պարենավորվել, և հնարավոր է՝ Քսերքսեսը չէր ցանկանում երկար ժամանակ մնալ իր կայսրությունից այդքան հեռու<ref name = h308>Holland, pp. 308&ndash;309</ref>։ Թերմոպիլեի ճակատամարտը ցույց էր տվել, որ պարսիկների ճակատային հարձակումը լավ պաշտպանված հունական դիրքի վրա հաջողելու փոքր շանսեր ուներ<ref name = h310/>․ այդժամ, երբ հույները ամրացրել էին Կորնթոսի պարանոցում, պարսիկները մնացյալ Հունաստանը ցամաքից գրավելու քիչ շանսեր ունեին։ Այնուամենայնիվ, եթե հնարավոր լիներ շրջանցել Կորնթոսի պարանոցի պաշտպանական գիծը, ապա հույները ամբողջապես պարտության կմատնվեին<ref name="Holland, p294">Holland, p. 294</ref><ref name = L157/>։ Այդպիսի շրջանցման համար պետք էր օգտագործել պարսից նավատորմը և չեզոքացնել հունական ռազմածովային ուժերին<ref name = h308/><ref name = L157>Lazenby, pp. 157&ndash;161</ref>։ Այսիպիսով, եթե Քսերքսեսը կարողանար հաղթանակի հասնել հակառակորդի նավատորմի նկատմամբ, ապա նա ուժեղ դիրք կգրավեր և կկարղանար ստիպել հակառակորդին հանձնվել։ Այս մարտավարությունը պատերազմը տարվա այդ եղանակին իր ավարտին հասցնելու միակ հույսն էր համարվում<ref name = h308/>։ Ի վերջո երկու կողմերն էլ պատրաստ էին ամեն ինչ ներդնել ծովային ճակատամարտում հաղթանակի հասնելու համար՝ ունենալով  այն հույսը, որ դա վճռականորեն կփոխի պատերազմի ընթացքը<ref name = h303>Holland, p. 303</ref>։

[[Պատկեր:Battle of salamis.png|thumb|left|300px|[[Սալամինի ճակատամարտ|Սալամինի ծովային ճակատամարտի]] սխեմա]]

Չնայած պարսիկների մոտենալուն՝ հունական նավատորմը դեռևս գտնվում էր Սալամինի ափերի մոտ։ Նույնիսկ Աթենքի անկումից հետո հունական նավատորմը շարունակում էր պահպանել իր դիրքը Սալամինի ափերի մոտ՝ փորձելով պարսիկներին ներքաշել ծովային ճակատամարտի մեջ<ref name = h303/><ref>Holland, p. 319</ref>։ Մասամբ [[Թեմիստոկլես]]ի խորամանկության արդյունքում պարսկական նավատորմը վերջապես մտել Է Սալամինի նեղուց<ref name = h310>Holland, pp. 310&ndash;315</ref>։ Այստեղ պարսից նավատորմի մեծաթիվ լինելը լուրջ խոչընդոտ էր, քանի որ նրանք չէին կարողանում մանևրել և դառնում էին անկազմակերպ<ref name = VIII89>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231398;layout=;loc=8.88.1 VIII, 89] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314145923/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։ Օգտվելով առիթից՝ հունական նավատորմը գրոհում և վճռական հաղթանակ է տանում՝ խորտակելով կամ գրավելով առնվազն 200 պարսկական նավ և այսպիսով ապահովելով, որ պարսիկները չկարողանան շրջանցել Պելոպոնեսը<ref name = h320>Holland, pp. 320&ndash;326</ref>։

[[Պատկեր:Foundations of the Old Athena Temple (foreground).jpg|thumb|Աթենքի հին տաճարի մնացորդները Ակրոպոլիսի վրա, [[Աթենքի ավերում|Աթենքի գրավման]] ժամանակ ավերվել է Քսերքսեսի բանակների կողմից։|273x273փքս]]

Ըստ Հերոդոտոսի՝ կրած կորուստներից հետո Քսերքսեսը փորձել է հողապատնեշ բարձրացնել ցամաքից դեպի Սալամին (չնայած [[Ստրաբոն]]ը և [[Կտեսիաս Կնիդացի]]ն նշում են, որ դա տեղի է ունեցել ճակատամարտից առաջ)։ Այնուամենայնիվ, այս նախագիծը իրականություն չի դարձել։ Քանի որ պարսկական ծովային գերիշխանութունը այլևս կորսված էր, Քսերքսեսը մտավախություն ուներ, որ հույները կնավարկեին դեպի [[Հելլեսպոնտոս]] և կոչնչացնեին իր կամուրջները, ինչից հետո ինքը [[Ասիա]]յից կտրված կմնար [[Եվրոպա]]յում<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231406;layout=;loc=8.98.1 VIII, 97] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201317/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>։ Ըստ [[Հերոդոտոս]]ի՝ [[Մարդոնիոս]]ը կամավոր կերպով առաջարկել է, որ ինքը ընտրյալ զորքերով մնա Հունաստանում և ավարտի երկրի հպատակեցումը, ինչպես նաև խորհուրդ է տվել Քսերքսեսին զորքերի հիմնական մասով հեռանալ Ասիա<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231409;layout=;loc=8.99.1 VIII, 100] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Պարսկական զորքերը լքեցին Ատտիկան, իսկ Մարդոնիոսը իր զորքերի հետ ձմեռեց Բեոտիայում և [[Թեսալիա]]յում<ref name="h327"/>։ Այսպիսով, որոշ աթենացիներ կարողանում են ձմռանը վերադառնալ իրենց այրված քաղաք<ref name="h327" />։ Հետագայում՝ մ.թ.ա. 479 թվականի հունիսին, երբ Մարդոնիոսը պատրաստվում էր նորից հարձակվել Աթենքի վրա, նրանք պետք է կրկին տարահանվեին<ref name="KL"/>։

=== Մ․թ․ա 480/479 աշուն/ձմեռ ===
==== Պոտիդեայի պաշարում ====

Ըստ [[Հերոդոտոս]]ի՝ պարսից հրամանատար [[Արտաբազոս I Փռյուգիացի|Արտաբազոսը]] 60 հազար զինվորներով ուղեկցել է [[Քսերքսես I|Քսերքսեսին]] մինչև [[Հելլեսպոնտոս]]։ [[Թեսալիա]] վերադարձի ճանապարհին, երբ նա գտնվում էր Պալլենե երկրում, «չուզեց բաց թողնել արքայի դեմ ապստամբած պոտիդեացիներին ստրկության վաճառելու հնարավորությունը»<ref name = VIII126>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231435;layout=;loc=8.127.1 VIII, 126] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Չնայած [[Պոտիդեա]]ն դավաճանության միջոցով գրավելու փորձերին<ref name = VIII128>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231437;layout=;loc=8.129.1 VIII, 128] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314145826/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>՝ պարսիկները ստիպված էին 3 ամիս շարունակ պաշարած պահել քաղաքը<ref name = VIII129>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231438;layout=;loc=8.128.1 VIII, 129] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200414134722/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-04-14 }}</ref>։ Այնուհետև պարսիկները փորձում են օգտագործել անսովոր ցածր [[Մակընթացություն և տեղատվություն|մակընթացությունը]], որպեսզի ծովի կողմից հարձակվեն քաղաքի վրա, սակայն պարսից բանակը կործանվում է հանկարծակի սկսված ուժեղ մակընթացության հետևանքով։ Շատերը խեղդվում են, իսկ ողջ մնացածների վրա հարձակվում են նավակներով վրա հասած պոտիդեացիները<ref name = VIII129/>։ Այս ամենից հետո Արտաբազոսը ստիպված թողնում է քաղաքի պաշարումը և վերադառնում Թեսալիա՝ [[Մարդոնիոս]]ի մոտ՝ իր հետ տանելով ողջ մնացածներին<ref name = VIII129/>։

==== Օլինթոսի պաշարում ====

[[Պոտիդեա]]յի պաշարման ընթացքում [[Արտաբազոս I Փռյուգիացի|Արտաբազոսը]] որոշում է պաշարել նաև Օլինթոսը, որը նույնպես ապստամբել էր<ref name = VIII127>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231436;layout=;loc=8.128.1 VIII, 127] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200111050610/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-01-11 }}</ref>։ Այդ քաղաքին տիրում էին [[բոտտիացիներ]]ը, որոնց մակեդոնացիները քշել էին Թերմեյան ծոցի ափերից<ref name = VIII127/>։ Գրավելով քաղաքը՝ նա պաշարվածներին տանում է լճի մոտ և սրի քաշում բոլորին, իսկ քաղաքը հանձնում [[Քաղկեդոնյան թերակղզի|քաղկիսցիներին]]<ref name = VIII127/>։

=== Մ․թ․ա 479․ Պլատեա և Միկալե ===
{{Հիմնական|Պլատեայի ճակատամարտ|Միկալեի ճակատամարտ}}

[[Պատկեր:Battle of Plataea part 2.PNG|thumb|270x270px|left|Պլատեայի հիմնական ճակատամարտը․ հույների նահանջը դառնում է անկազմակերպ, ինչից հետո պարսիկները անցնում են հարձակման]]

Ձմռան ընթացքում հույն դաշնակիցների հարաբերությունների մեջ լարվածություն է մտնում։ Մասնավորապես [[Հին Աթենք|աթենացիները]], որոնք պաշտպանված չէին [[Կորնթոսի պարանոց]]ում ստեղծված ամրություններով և գտնվում էին դրանից հյուսիս, դժգոհում էին, սակայն նրանց նավատորմը [[Պելոպոնես]]ի պաշտպանության համար առանցքային դեր ուներ։ Նրանք մնացած դաշնակիցներից պահանջում են հաջորդ տարի շարժվել հյուսիս<ref name = h333>Holland, pp. 333&ndash;335</ref>։ Երբ Պելոպոնեսի հույները հրաժարվում են կատարել նրանց պահանջը, ի պատասխան դրան՝ աթենական նավատորմը հրաժարվում է հաջորդ գարնանը միանալ հունական ընդհանուր նավատորմին<ref name = h336/>։ Այդժամ հունական նավատորմը, որի հրամանատարությունը արդեն անցել էր [[Լևտիքիդես]]ին, թաքնված էր [[Դելոս]]ում, իսկ պարսկական զորքի մնացորդները՝ [[Սամոս (կղզի)|Սամոսում]]․ երկու նավատորմերն էլ ռիսկի չէին դիմում և մարտի մեջ չէին ներքաշվում<ref name = h336/>։ [[Մարդոնիոս]]ը մնում էր [[Թեսալիա]]յում՝ իմանալով, որ Կարնթոսի պարանոցի վրա հարձակվելը անիմաստ է, իսկ հույն դաշնակիցները հրաժարվում էին Պելոպոնեսից դուրս զորքեր ուղարկել<ref name = h333/>։

Այդժամ Մարդոնիոսը փորձում է դուրս գալ փակուղուց․ նա աթենացիներին առաջարկում է խաղաղություն, ինքնիշխանություն և տարածքային ընդլայնում (դրա նպատակը աթենացիների նավատորմը ընդհանուր նավատորմից հանելն էր)։ Այս առաջարկությունը որպես միջնորդ Աթենք է հասցնում [[Ալեքսանդր I Մակեդոնացի]]ն<ref name = h336>Holland, pp. 336&ndash;338</ref>։ Իմանալով այդ մասին՝ [[սպարտա]]ցիները նույնպես դեպսանություն են ուղարկում՝ աթենացիներին կոչ անելով չընդունել հակառակորդի պահանջները։ Աթենացիները մերժում են պարիկների առաջարկը<ref name = h336/>, իսկ սպարտացիներին կոչ անում անմիջապես զորք ուղարկել [[Ատտիկա]]ն պաշտպանելու։ Աթենքի բնակչությունը կրկին տարհանվում է, պարսիկները արշավում են հարավ և գրավում նախկին դիրքը<ref name = h336/>։ Մարդոնիոսը, գրավելով Աթենքը, ավելի հիմնավոր ավերեց այն<ref name="KL"/>։ Ըստ [[Հերոդոտոս]]ի՝ Մարդոնիոսը «կրակի մատնեց Աթենքը և ամբողջությամբ ավերեց ցանկացած պատ, տուն կամ տաճար, որը մնացել էր կանգուն»<ref name="KL"/>։

Այդ ժամանակ Մարդանիոսը կրկնել է իր խաղաղության առաջարկը՝ դիմելով [[Սալամին]]ում գտնվող աթենացի փախստականներին։ Աթենքը, [[Մեգարա]]յի և [[Պլատեա]]յի հետ միասին դեսպանություններ ուղարկեցին Սպարտա՝ պահանջելով օգնություն, հակառակ դեպքում նրանք սպառնում էին ընդունել պարսիկների խաղաղության առաջարկը<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231461;layout=;loc=9.7A%201 IX, 7] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201305/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>։ Սպարտացիները, որոնք այդ ժամանակ տոնում էին Յակինթիա տոնը, 10 օր շարունակ հետաձգում էին որոշում ընդունելը<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231465;layout=;loc=9.10.1 IX, 6&ndash;9] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201310/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>։ Սպարտայում որոշվում է զորք ուղարկել աթենացիներին օգնության։ Անտեղյակ լինելով այս որոշմանը՝ աթենացի դեսպանները վերջնագիր են ներկայացնում սպարտացիներին։ Իմանալով, որ զորքը արդեն շարժվում է պարսիկներին ընդառաջ՝ աթենացիները արագորեն մեկնում են նրանց հետևից<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231467;layout=;loc=9.10.1 IX, 10]</ref>։

[[Պատկեր:Disposition of Achaemenid troops at the Battle of Plataea 479 BCE.jpg|thumb|Պլատեայի ճակատամարտի աքեմենյան զորքերը․ հույն դաշնակիցներ, [[սակեր]], [[հնդիկներ]], [[Բակտրիա|բացտրիացիներ]], [[Մարաստան|մարեր]] և [[պարսիկներ]], հրամանատար՝ [[Մարդոնիոս]]|289x289փքս]]

Երբ Մարդոնիոսը իմանում է հույն դաշնակիցների զորքերի՝ իր վրա արշավելու մասին, նա նահաջնում է [[Բեոտիա]]՝ Պլատեայի մոտ՝ փորձելով հույներին ներքաշել մի ազատ տեղանք, որպեսզի կարողանա օգտագործել իր հեծելազորը<ref name = h339>Holland, p. 339</ref>։ Բայց դաշնակիցների բանակը, որի հրամանատարությունն իր վրա էր վերցրել սպարտացի [[Պավսանիաս (հրամանատար)|Պավսանիասը]], Պլատեայի մոտ զբաղեցնում է բարձրադիր տեղանք, ինչի հետևանքով հակառակորդի ռազմավարությունը չի աշխատում<ref name = h342>Holland, pp. 342&ndash;349</ref>։ Մարդոնիոսը հրամայում է հեծելազորային հանկարծակի հարձակում իրականացնել հույների վրա<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=9.20 IX, 20] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>, սակայն դա պսակվում է անհաջողությամբ, սպանվում է հեծելազորի հրամանատարը<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231479;layout=;loc=9.22.1 IX, 23] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150344/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։ Այս հարձակման արդյունքը դրդում է հույներին փոխել իրենց դիրքերը և պարսիկների ռազմաճամբարին ավելի մոտ դիրք զբաղեցնել, որը նույնպես բարձունքի վրա էր<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;layout=;query=chapter%3D%231481;loc=9.24.1 IX, 25] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200414134256/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-04-14 }}</ref>։ Այս զորաշարժի արդյունքում հույների հաղորդակցության ուղիները բացահայտնվում են պարսիկների համար, ինչի արդյունքում վերջիններիս հեծելազորը կարողանում է կտրել հույների պարենամատակարարումը և ոչնչացնել նրանց ջրի միակ աղբյուրը<ref name = h342/>։ Քանի որ այդ իրադարձություններից հետո հունական դիրքերը թուլացել էին, Պավսանիասը հրամայում է գիշերը նահանջել դեպի նախանական դիրքեր<ref name = h342/>։ Սակայն այս նահանջը տեղի է ունենում անկանոն․ աթենացիներին, սպարտացիներին և տեգեացիներին թողնելով տերբեր բլուրների վրա՝ հունական մնացած զորախմբերը ցրվում են ավելի հեռու՝ Պլատեայի մոտ։ Հասկանալով, որ հարձակվելու համար ավելի հարմար հնարավորություն չէր լինելու՝ Մարդոնիոսն իր ամբողջ բանակին հրամայում է առաջ շարժվել<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231515;layout=;loc=9.58.1 IX, 59] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200414140623/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-04-14 }}</ref><ref name = h350>Holland, pp. 350&ndash;355</ref>։ Սակայն ինչպես Թերմոպիլեում, այնպես էլ այստեղ պարսկական հետևակայինները չեն կարողանում դիմակայել ծանրազեն հույն [[հոպլիտ]]ներին<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231518;layout=;loc=9.61.1 IX, 62] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200414140628/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-04-14 }}</ref>, ինչի արդյունքում սպարտացիները կարողանում են ներխուժել Մարդոնիոսի թիկնազոր և սպանել նրան<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231519;layout=;loc=9.62.1 IX, 63] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200111050736/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-01-11 }}</ref>։ Այսպիսով, պարսկական բանակը գլխովին պարտություն է կրում, 40 000 զինվոր կարողացանում են փախչել Թեսալիա<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231522;layout=;loc=9.65.1 IX, 66] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150434/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>, իսկ մյուսները փախչում են պարսից ճամբար, որտեղ նրանք թակարդն են ընկնում  էին և սպանվում հույն դաշնակիցների կողմից՝ դրանով էլ ամբողջացնելով իրենց հաղթանակը<ref name = h350/><ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231521;layout=;loc=9.64.1 IX, 65] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200314150434/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/?redirect=true |date=2020-03-14 }}</ref>։

{| class="graytable"
|+
Հերոդոտոսը Մարդոնիոսի վախճանի մասին
| width="25%" | <center>[[Պատկեր:Scene of the Battle of Plataea.jpg|310x310փքս]]</center>
|
| width="65%" align="center" |<big>[[Պատկեր:Aquote1.png|ձախից|20x20փքս]] Այնտեղ, ուր գտնվում էր Մարդոնիոսը, սպիտակ ձի նստած, կռվում հազար ընտրյալների հետ, որոնք պարսիկների մեջ լավագույն էին, հելլենները առավել նեղվեցին։ Քանի Մարդոնիոսը կենդանի էր, պարսիկները դիմանում էին և պաշտպանվելով սպանում մեծ թվով լակեդեմոնացիների։ Բայց երբ Մարդոնիոսն սպանվեց և նրա թիկնապահների ընտրյալ ջոկատը, որն առավել ուժեղ էր, ջախջախվեց այդժամ մնացյալները շարժվեցին և լակեդեմոնացիների առաջ դիմեցին փախուստի։ [[Պատկեր:Aquote2.png|աջից|20x20փքս]]</big>
{{right|'''''«[[Պատմություն (Հերոդոտոս)|Պատմություն]]», [[Հերոդոտոս]]'''''}}
|
|}

[[Պլատեայի ճակատամարտ]]ի օրը՝ կեսօրից հետո, ըստ Հերոդոտոսի, հույների տարած հաղթանակի մասին լուրը հասնում է նաև հունական նավատորմին, որը այդ ժամանակ գտնվում էր [[Միկալե լեռ]]ան մոտ՝ [[Հոնիա]]յում<ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231556;layout=;loc=9.99.1 IX, 100] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200111050754/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-01-11 }}</ref>։ Արդյունքում բարձրացել է նրանց բարոյահոգեբանական վիճակը և հույն ծովային հետևակայինները նույն օրը տեղի ունեցած ճակատամարտում վճռական հաղթանակ են տարել Միկալի ճակատամարտում՝ ոչնչացնելով պարսից նավատորմի մնացորդները<ref name = h357>Holland, pp. 357&ndash;358</ref>։ Հենց պելոպոնեսյան ուժերը Կորնթոսի պարանոցից շարժվել էին հյուսիս, աթենական նավատորմը [[Քսանթիպպոս]]ի ղեկավարությամբ միացել էր հունական ընդհանուր նավատորմին։ Նավատորմը, որն այժմ կարող է դիմակայել պարսիկներին, սկզբից նավում է դեպի Սամոս, որտեղ տեղակայված էր պարսից նավատորմը<ref name = IX96>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231552;layout=;loc=9.95.1 IX, 96] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200414134219/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-04-14 }}</ref>։ Պարսիկները, որոնց նավերը գտնվում էին վերանորոգման վատ վիճակում, որոշում են ռիսկի չդիմել և մարտի չբռնվել՝ փոխարենը նավերը տեղափոխելով Միկալեի ծովափ։ Քսերքսեսի կողմից Հոնիայում թողնված էր 60-հազարանոց մի զորքը, որի պաշտպանությանն էլ ապավինում է պարսկական նավատորմը։ Պարսիկները իրենց և նավերի ապահովության համար կառուցում են պաշտպանական ամրություններ<ref name = IX96/>։ Լևտիքիդեսը, այնուամենայնիվ, որոշում է ծովային հետևակայիններով հարձակվել պարսիկների ճամբարի վրա<ref name = h357/>։ Տեսնելով հունական դաշնակից զորքերի սակավությունը՝ պարսիկները դուրս են գալիս ճամբարից, բայց հոպլիտները ևս մեկ անգամ ավելի ուժեղ են գտնվում և ոչնչանում են պարսկական զորքերի մեծ մասը<ref name = h357/>։ Պարսիկների նավատորմը հայտնվում է հույների ձեռքում, որոնք այրում են դրան՝ վերացնելով [[Քսերքսես I|Քսերքսեսի]] ռազմածովային ուժերը և իրենց գերիշխանությունը հաստատելով ծովում<ref name = h357/>։

== Հետևանքներ ==
{{Հիմնական|Հույն-պարսկական պատերազմներ|Աթենական ծովային միության պատերազմներ}}
[[Պատկեր:Freshfield Album, Serpent Column (fol 6) (cropped).jpg|thumb|right|341x341px|[[Օձերի սյուն]]ը, որը կանգնեցվել է ի պատիվ հաղթանակած հույների]]

[[Պլատեայի ճակատամարտ|Պլատեայի]] և [[Միկալեի ճակատամարտ]]երի արդյունքում Պարսկական երկրորդ ներխուժումը Հունաստան ավարտվել է։ Դեռ ավելին, հետագա ներխուժումների սպառնալիքը վերացել է, չնայած հույները անհանգստանում էին, որ [[Քսերքսես I|Քսերքսեսը]] նորից կփորձի գրավել Հունաստանը, բայց ժամանակի ընթացքում ակնհայտ է դարձել, որ [[Հին Հունաստան|Հունաստանը]] գրավելու պարսիկների ցանկությունը զգալիորեն նվազել է<ref name="h358"/>։

Միկալեի ճակատամարտը նոր փուլ է բացել Հույն-պարսկական պատերազմի մեջ, որը հայտնի է որպես Հունական հակահարձակում<ref>Lazenby, p. 247</ref>։ Միկալեի ճակատամարտից հետո հունական նավատորմը նավում է դեպի [[Հելլեսպոնտոս]]՝ ավերելու պարսիկների կամուրջները, սակայն պարզվում է, որ այն արդեն ավերված էր<ref name = IX114>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231570;layout=;loc=9.115.1 IX, 114] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200708023247/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0126&redirect=true |date=2020-07-08 }}</ref>։ [[Պելոպոնես]]ցիները վերադառնում են հայրենիք, սակայն աթենացիները մնում են [[Գալիպոլի|Խերսոնեսոսը]] գրավելու, որը դեռևս գտնվում է պարսիկների վերահսկողության տակ<ref name = IX114/>։ Այս տարածքում գտնվող պարսիկները ամրանում են տարածաշրջանի ամենաամուր քաղաքում՝ [[Սեստոս]]ում, որը [[Սեստոսի պաշարում|պաշարվում]] է աթենացիների կողմից։ Երկարատև պաշարումից հետո այն գրավվել է<ref name = h359/>։ [[Հերոդոտոս]]ի պատմությունը ավարտվում է հենց այս պաշարմամբ։

Հաջորդ 30 տարիների ընթացքում հույները՝ հինականում աթենացիների գերիշխանությամբ գործող Դելոսյան միությունը, պարսիկներին դուրս է մղել [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայից]], [[Թրակիա]]յից, [[Եգեյան ծով]]ի կղզիներից և [[Հոնիա]]յից<ref name = h359>Holland, pp. 359&ndash;363</ref>։ Աքեմենյանները մինչև մոտ մ․թ․ա․ 465 թվականը պահպանում էին իրենց ուժեղ ներկայությունը Հունաստանի «շեմքին»՝ Թրակիայում։ Մ․թ․ա․ 477-455 թվականների ընթացքում, ըստ [[Թուկիդիդես]]ի, հույները արշավել են ընդդեմ [[Էիոն]]ի, որը գտնվում էր [[Ստրումա (գետ)|Ստրյումոն գետի]] վրա<ref name = TI98>Thucydides [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;query=chapter%3D%2398;layout=;loc=1.97.1 I, 98] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154047/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0200 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Էիոնը և [[Դորիսկոս]]ը աքեմենյան կայազորի միակ կենտրոններն էին, որոնք պահպանվել էին հունական երկրորդ ներխուժման ժամանակ և դրանից հետո<ref name = VII107>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231171;layout=;loc=7.108.1 VII, 107] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Հերոդոտոսը իր պատմության ընթացքում հիշատակում է նաև մի քանի անհաջող դեպքեր, որոնք հիմնականում կազմակերպվել էին աթենացիների կողմից, և որոնց նպատակն էր Դորիսկոսի աքեմենյան կառավարչի՝ [[Մասկամես]]ի պաշտոնազրկումը<ref name = VII107/>։ Աքեմենյանները ի վերջո մ․թ․ա 465 թվականին հեռացրել են Մասկամեսին իր պաշտոնից և վերացրել իրենց կայազորը քաղաքում։

Ի վերջո մ․թ․ա․ 449 թվականին [[Շոշ]]ում կնքվում է պարսիկների հետ հաշտության պայմանագիրը, որով վերջանում է կես դար շարունակվող [[Հույն-պարսկական պատերազմներ|պատերազմը]]<ref name = h359/>։

== Մարտավարություն ==
{{Հիմնական|Հոպլիտ|Փաղանգ}}

[[Պատկեր:Hoplite1.gif|thumb|352x352px|right|Հունական հոպլիտի սպառազինության վերակառուցված տարբերակ]]

Պատերազմելու հունական ոճը զարգացել է նախորդ դարերում<ref name = h69>Holland, pp. 69&ndash;72</ref><ref name = L256/>։ Այդ մարտավարությունը հիմնված է [[հոպլիտ]]ների վրա, որոնք միջին դասի քաղաքացիներ էին և հնարավորություն ունեին զենք ու զրահ կրել, ինչը այս ոճի մարտիկների համար պարտադիր էր<ref>Holland, p. 217</ref>։ Հոպլիտները այդ ժամանակվա չափանիշներին համապատասխան ծանր զրահավորված էին [[լինոթորաքս]]ով կամ [[լանջապանակ]]ով (սկզբնապես [[բրոնզ]], բայց այդ անգամ հավանաբար պատրաստված օրգանական նյութերից՝ [[վուշ]]ից կամ [[Կաշի|կաշվից]]), {{comment|ոտքի զրահ|ծնկից մինչև կոճը առևից և հետևից պաշտպանող զրահ}}, ամբողջական [[սաղավարտ]] և մեծ կլոր [[Վահան (զինատեսակ)|վահան]]<ref name = L256/>։ Հոպլիտները զինված էին երկար [[նիզակ]]ով, որ ակներևաբար համեմատաբար ավելի երկար էր պարսիկների նիզակից, ինչպես նաև սրով<ref name = L256/>։ Հոպլիտները կռվում էին [[փաղանգ]]ի կազմում, ճշգրիտ մանրամասները այնքան էլ պարզ չեն, բայց այն իրար շատ մոտ կռվող մարտիկների զորաշարվածք էր, որի առաջնագծում զինվորները վահաններով ծածկում էին միմյանց, իսկ նիզակները ուղղում առաջ՝ դեպի թշնամին<ref name = h69/>։ Պատշաճ կերպով կազմված փաղանգը հարձակողական և պաշտպանողական նշանակալի ուժ էր<ref name = L39>Lazenby, pp. 39&ndash;41</ref><ref>Holland, p. 74</ref>․ այն դեպքերում, որի ժամանակ հակառակորդը կարողացել է հաղթել փաղանգին, պահանջվել է հսկայական թվաքանակի թեթևազեն մարտիկներ, որպեսզի հնարավոր լինի հաղթել ծանրազեն հոպլիտներից կազմված սակավաթիվ փաղանգին<ref name = L39/>։ Հնարավոր է նաև, որ «կաշվե զրահը» իրականում եղել է չդաբաղված կամ մասամբ դաբաղված չմշակված կաշի, ոչ թե ամբողջովին [[Դաբաղում|դաբաղված]]․ ժամանակակից փորձարկումները ցույց են տալիս, որ այն զգալիորեն ավելի լավ նյութ էր զրահ պատրաստելու համար, քան դաբաղված կաշին<ref>{{Cite web |url=https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.529983 |title=«Non-metallic armour prior to the first world war», Cheshire, E. J. |accessdate=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-date=2020 թ․ հուլիսի 26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726101608/https://ethos.bl.uk/OrderDetails.do?uin=uk.bl.ethos.529983 |url-status=live }}</ref>։

{{քաղվածք|Նրանց պարտության գլխավոր պատճառն այն էր, որ նրանց թիկնոցի վրա զրահ չկար և նրանք հոպլիտների դեմ կռվում էին թեթև զինված։|Հերոդոտոսը Պլատեայի ճակատամարտում պարսիկների պարտության մասին}}

Փաղանգի խոցելի կողմը այն էր, որ այն կարող էր շրջանցվել [[հեծելազոր]]ի կողմից, եթե հայտնվեր սխալ տեղանքում<ref>Holland, pp. 187&ndash;192</ref>։ Հոպլիտների ծանրազեն լինելը և երկար նիզակներ կրելը հատկապես մոտ, դեմ դիմաց մարտերի ժամանակ նրանց դարձնում էր գերազանց<ref name="L256" /> և թեթև զորքերի ու նետաձիգների հեռահար հարձակումներից  նրանց տալիս էր զգալի առավելություն։ Նույնիսկ եթե վահանը չէր կանգնեցնում նետը, ապա մեծ հավանականություն կար, որ դա կաներ զրահը<ref name="L256" />։

Աքեմենյան հետևակը, որն օգտագործվել է ներխուժման ժամանակ, կազմված է եղել տարբեր ազգերից և հավաքագրվել է ողջ կայսրությունից։ Այնուամենայնիվ, ըստ [[Հերոդոտոս]]ի, նրանց զենք ու զրահի, ինչպես նաև կռվելու ոճի մեջ կար առնվազն համապատասխանություն<ref name = L23>Lazenby, pp. 23&ndash;29</ref>։ Զորքերը, ընդհանուր առմամբ, զինված էին աղեղներով, «կարճ նիզակներով» և սրերով, կրում էին հյուսված վահան և կաշվե կամզոլ<ref name = L23/><ref>Holland, p. 196</ref>։ Հավանաբար բացառություն էին կազմում միայն էթնիկ պարսկական զորքերը, որոնք հավանաբար կրում էին թեփուկավոր զրահ<ref name = L23/>։ Որոշ զորակազմեր հնարավոր է, որ զինված լինեին այլ կերպ<ref name = L23/>․ օրինակ՝ [[սակեր]]ը հառչակավոր կացնահարներ էին<ref>Holland, pp. 17&ndash;18</ref>։ Պարսկական հետևակի «էլիտար» զորակազմերը, ըստ երևույթին, եղել են էթնիկ [[պարսիկներ]]ը, [[մարեր]]ը, [[կիսսիեցիներ]]ը և սակերը<ref name = L23/>։ Հետևակի հիմնական կորիզը կազմում էր արքայական գունդը՝ [[Անմահների գունդ (Աքեմենյան Պարսկաստան)|անմահները]], չնայած նրանք ևս զինված էին վերոնշյալ ոճով<ref name = L23/><ref name = h274>Holland, p. 274&ndash;275</ref>։ Հեծելազորը կազմված էր պարսիկներից, բակտրիացիներից, մարերից, կիսսիեցիներից և սակերից, որոնց մեծ մասը հավանաբար կռվում էր որպես թեթևազեն աղեղնավոր հեծյալներ<ref name = L23/><ref>Lazenby, p. 232</ref>։ Պարսիկների կռվելու ոճը հավանաբար հետևյալն էր․ նրանք խուսափում էին թշնամու հետ մոտ կռվի բռնվելուց, հեռվից նետահարում էին նրանց՝ փորձելով այդպես հոգնեցնել թշնամուն, ապա մոտենում էին ու նիզակով կամ սրով սպանում նրան<ref name = L23/>։

[[Պատկեր:Archers frieze Darius palace Louvre AOD487.jpg|thumb|left|Պարսիկ զինվոր, հավանաբար անմահների գնդից, հայտնաբերված Շոշից՝ Դարեհի պալատից, մ․թ․ա․ 510 թվական, Լուվր]]

Պարսիկները նախկինում՝ [[Եփեսոսի ճակատամարտ]]ում, արդեն կռվել էին հոպլիտների դեմ, որտեղ պարսկական հեծելազորը հեշտությամբ հաղթանակ էր տոնել (հավանաբար հյուծված) հույերի դեմ<ref>Holland, pp. 160&ndash;161</ref>։ Այնուամենայնիվ, [[Մարաթոնի ճակատամարտ]]ում աթենացի հոպլիտները ցույց էին տվել իրենց գերազանցությունը պարսկական հետևակի հանդեպ, թեև առանց որևէ հետևակի ներկայության<ref>Holland, pp. 192&ndash;197</ref>։ Ոստի ինչ-որ չափով զարմանալի է, որ Մարաթոնից հետո պարսիկները իրենց ենթակայության տակ գտնվող հունական տարածքներից՝ հատկապես [[Հոնիա]]յից, չէին հավաքագրել հոպլիտներ<ref name = L23/>։ Հերոդոտոսը նշում է, որ եգիպտացի ծովայինները լավ զինված էին և հույն ծովայինների դեմ մարտերում իրենց լավ են դրսևորել, բայց ոչ մի եգիպտական զորամաս չի ծառայել ցամաքային զորքերի կազմում<ref name = L256/>։ Հնարավոր է, որ պարսիկները չէին վստահում հոնիացիներին և եգիպտացիներին, քանի որ երկուսն էլ վերջին շրջանում ասպատամբել էին իրենց դեմ։ Այնուամենայնիվ, հոնիացիները և եգիպտացիները ծառայում էին պարսկական նավատորմում։ Հույն դաշնակիցները փորձեր էին արել հոնիացիներին իրենց կողմը գրավելու<ref name = VIII22>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231325;layout=;loc=8.23.1 VIII, 22]</ref><ref name = IX98>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=chapter%3D%231554;layout=;loc=9.97.16 IX, 98] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201225201304/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&redirect=true |date=2020-12-25 }}</ref>, սակայն նրանք հավատարիմ եմ մնացել պարսիկներին<ref name = L23/>։ Այսպիսով, հնարավոր է, հոնիացիներւժի և եգիպտացիները ցամաքային զորքերում չներառվելու պատճառը եղել է այն, որ նրանք ծառայում էին նավատորմում (կայսրության ափամերձ տարածքներից ոչ մի ազգություն չի ներառվել ցամաքային զորքերի կամում)<ref name = L23/>։

Ներխուժման ընթացքում տեղի ունեցած երկու հիմնական ճակատամարտտերի ընթացքում էլ հույն դաշնակիցները հստակորեն կազմել են մարտավարություն, որպեսզի հավասարակշռեն պարսիկների ունեցած թվային և հեծելազորային առավելությունները․ [[Թերմոպիլեի ճակատամարտ|Թերմոպիլեում]] նրանք զբաղեցրին նեղ կիրճ, իսկ [[Պլատեայի ճակատամարտ|Պլատեայում]]՝ բարձրադիր տեղանք<ref>Holland, p. 343</ref>։ Թերմոպիլեի ճակատամարտում մինչ պարսիկների կողմից կիրճի շրջանցումը պարսիկները ակնհայտորեն չեն կարողացել հարմարեցնել իրենց մարտավարությունը ստեղծված իրավիճակին, չնայած հույները այնպիսի դիրք էին բռնել, որ սահմանափակեն հակառակորդի մարտավարական տարբերակները<ref name = h274/><ref>Lazenby, p. 138</ref>։ Պլատեայի ճակատամարտում պարսկական հեծելազորի կողմից հույն դաշնակիցների դիրքերի հետապնդումը հաջող մարտավարություն էր, ինչի արդյունքում հույները նահանջել են, սակայն դրանից հետո հիմանակն բախումը տեղի է ունեցել երկու զորքերի հետևակայինների միջև, որտեղ պարսիկները պարտություն են կրել<ref name = L254/>։ [[Միկալեի ճակատամարտ|Միկալեում]] տեղի է ունեցել նույնանման իրադարձություններ․ պարսկական հետևակը բախվել է հունական հոպլիտների հետ, ինչը աղետալի ելք է ունեցել նրանց համար<ref name = h357/>։ Ենթադրովում է, որ [[Հույն-պարսկական պատերազմներ]]ի ընթացքում բարդ մարտավարություններ չեն կիրառվել<ref name = L258>Lazenby, p. 258</ref>։ Այնուամենայնիվ, ինչքան էլ պարզ էր հույների մարտավարությունը, դրանում էր կայանում նրանց ուժը, իսկ պարսիկները, հնարավոր է, թերագնահատել էին հոպլիտների ուժը։ Հույն դաշնակիցների հետևակի հետ բախմանը հարմարվելու պարսիկների անկարողությունը նպաստել է նրանց վերջնական պարտությանը պատերազմում<ref name = L23/><ref name = L258/><ref name = L258/>։

<center>
<gallery perrow="4" widths="300px" heights="300px">
File:Greek soldiers of Greco–Persian Wars.png|Պատերազմի հույն զինվորներ։ Ձախից աջ՝ հույն պարսատիկավոր, երկու հոպլիտներ։
File:Soldiers_of_Xerxes_army_2.png|Քսերքսեսի բանակի պարսատիկավոր զինվորներ։ Ձախից աջ՝ եթովպացի նետաձիգ, խորեզմյան հետևակային, բակտրիացի հետևակային, ասիացի հեծելազորային։
File:Greek_soldiers_of_Greco%E2%80%93Persian_Wars2.png|Հույն թեթևազեն զինվորներ Թեսալիայից՝ զինված տեգերով և քարերով։
</gallery>
</center>

== Ռազմավարություն ==

[[Պատկեր:Xerxes detail Scythian.jpg|thumb|[[Սկյութներ]]ը (''[[Սակեր]]'') աքեմենյան բանակի մեծ մասն էին կազմում, Քսերքսեսի դամբարանի մի հատված, [[Նաղշե Ռոսթամ]], մոտ մ․թ․ա․ 480 թվական|303x303փքս]]

Ներխուժման սկզբում պարզ էր, որ պարսկական կողմը ունի հսկայական առավելություններ<ref name = L248>Lazenby, p. 248&ndash;253</ref>։ Անկախ իր իրական չափերից՝ ակնհայտ է, որ պարսիկները [[Հին Հունաստան|Հունաստան]] են ներխուժել հսկայական քանակությամբ զորքերով և նավերով<ref name = souza/><ref>Lazenby, p. 29</ref>։ Պարսիկները ունեին միասնական հրամանատարական համակարգ, և բոլորը պատասխանատու էին թագավորի առջև<ref>Lazenby, p. 21</ref>։ Նրանք ունեին չափազանց արդյունավետ ազնվականություն, որը թույլ էր տալիս նրանց կատարել պլանավորման հրաշալի աշխատանքներ<ref name = h213/><ref>Lazenby, pp. 17&ndash;18</ref><ref>Lazenby, p. 30</ref>։ Պարսից հրամանատարները էական փորձ ունեին․ նրանք 80 տարիների պատերազմների արդյունքում հիմնադրել էին [[Աքեմենյան տերություն]]ը<ref>Lazenby, p. 31</ref>։ Բացի այդ պարսիկները պատերազմների մեջ օգտագործում էին նաև խելքը և դիվանագիտությունը՝ փորձելով (գրեթե հաջողությամբ) բաժանել և տիրել հույներին<ref>Lazenby, pp. 29&ndash;30</ref><ref>Holland, pp. 311&ndash;313</ref><ref>Holland, pp. 344&ndash;345</ref>։ Ի տարբերություն պարսիկների՝ հույները մասնատված էին, միայն 30 քաղաք-պետություններ էին ակտիվորեն դիմադրում պարսկական ներխուժմանը, և նույնիսկ նրանք հակված էին միմյանց հետ վիճելուն<ref>Lazenby, pp. 21&ndash;22</ref>։ Նրանք մեծամասշտաբ պատերազմների փոքր փորձ ունեին և մասնակցում էին միայն տեղական փոքրամսշտաբ պատերազմների<ref>Lazenby, p. 33</ref>։ Նրանց հրամանատարները հիմնականում ընտրվում էին ըստ քաղաքական և սոցիալական դիրքի և ոչ թե ըստ փորձի կամ գիտելիքների<ref>Lazenby, pp. 37&ndash;38</ref>։

Մ․թ․ա․ 480 թվականին պարսիկների ռազմավարությունը մեծ զորքով պարզապես Հունաստանի միջով առաջ շարժվելն էր<ref name =L254/>։ Ցանկացած տարածաշրջանի քաղաք, որով անցնում էր զորքը, պետք է կամ հպատակվեր, կամ էլ կործանվեր․ այդ ամենը տեղի ունեցան [[Թեսալիա]]յի, [[Փոկիս]]ի և [[Լոկրիս]]ի քաղաքների հետ, որի բնակիչները սկզբում դիմադրում էին պարսիկներին, սակայն հետո ստիպված էին հնազանդվել<ref>Herodotus, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=9.17.1 IX, 17] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref><ref>Herodotus [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126&layout=&loc=7.172 VII, 172] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080405154032/http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.01.0126 |date=2008-04-05 }}</ref>։ Հույների՝ այս ամենին հակազդելու ռազմավարությունը հետևյալն էր․ փորձել կանգնեցնել պարսկական առաջխաղացումը և նրանց պահել ինչքան հնարավոր է հյուսիսում<ref name = L248/>։ Բացի այդ, թվում է, որ հույները, հաշվի առնելով պարսիկների զորքի ճնշող թվաքանակը, հասկացել էին, որ բաց դաշտում քիչ շանսեր ունեն, ուստի նրանք դիրքավորվում էին աշխարհագրական այնպիսի դիրքերում, որտեղ պարսիկների թվաքանակը էական չէր լինի<ref name = L248/>։ Այս համատեքստում կարելի է դիտարկել հույն դաշնակիցների մ․թ․ա․ 480 թվականին տեղի ունեցած բոլոր ռազմական արշավանքները։ Սկզբում նրանք փորձել են պաշտպանել [[Թեմպեի կիրճ]]ը, որպեսզի կանխեն Թեսալիայի կորուստը<ref name = L248/>։ Հասկանալով, որ այդ դիրքը նրանք չեն կարող պահել՝ նրանք որոշում են դիրքավորվել հաջորդ հարմար տեղանքում՝ [[Թերմոպիլե]]ում և [[Արտեմիսիոն]]ում<ref name = L248/>։ Հույների ռազմագործողությունները Թերմոպիլեում սկզբնապես արդյունավետ էին, սակայն Թերմոպիլեն շրջանցող ճանապարհը պատշաճ կերպով պաշտպանելու անկարողությունը խաթարել է նրանց ռազմավարությունը և հանգեցրել պարտության<ref name = L248/>։ Արտեմիոսիոնում հունական նավատորմը նույնպես հաջողությամբ է գործել, սակայն նահանջել է կրած կորուստների և Թերմոպիլեում կրած [[Թերմոպիլեի ճակատամարտ|պարտության]] պատճառով<ref>Lazenby, pp. 149&ndash;150</ref>։ Մինչ այդ ժամանակ պարսկական ռազմավարությունը հաջող էր, իսկ հույն դաշնակիցների ռազմավարությունը, թեև աղետալի չէր, բայց անհաջողություն էր կրում։

[[Պատկեր:Xerxes I tomb Persian soldier circa 480 BCE.jpg|thumb|Աքեմենյան բանակի զինվոր, Քսերքսեսի դամբարանի մի հատված, [[Նաղշե Ռոսթամ]], մոտ մ․թ․ա․ 480 թվական|326x326փքս]]

[[Կորնթոսի պարանոց]]ի պաշտպանությունը հույն դաշնակիցների կողմից փոխել է պատերազմի բնույթը։ Պարսիկները չեն փորձել ցամաքի կողմից հարձակվել Կորնթոսի պարանոցի վրա՝ հասկանալով, որ նրանք դժվար թե կարողանան ճեղքել այն<ref>Lazenby, p. 197</ref><ref>Holland, p. 310</ref>։ Դա հանգեցրել է ռազմածովային բախման<ref name = L248/>։ Այդժամ [[Թեմիստոկլես]]ը կատարել է ճարպիկ մի հնարք՝ ներաքշելով պարսկական նավատորմը [[Սալամին]]ի նեղուց<ref name = L248/><ref>Holland, p. 316&ndash;317</ref>։ Ենթադրվում է, որ պարսիկները կամ շատ ինքնավստահ էին կամ էլ ցանկանում էին արագորեն ավարտել արշավանքը<ref name = L248/><ref>Holland, pp. 307&ndash;308</ref>։ Ուստի հույների տարած [[Սալամինի ճակատամարտ|հաղթանակը Սալամինում]] պետք է գոնե կիսով չափ վերագրել պարսիկների թույլ տված ռազմավարական սխալներին<ref name = L248/>։ Սալամինի ճակատամարտից հետո պարսկական ռազմավարությունը փոխվել է։ [[Մարդոնիոս]]ը փորձում էր օգտագործել հույների միջև եղած տարաձայնությունները և պառակտել նրանց<ref name = L254>Lazenby, 254&ndash;255</ref>։ Նա մասնավորապես ձգտում էր [[Հին Աթենք|աթենացիներին]] իր կողմը գրավել և նրան նավատորմը դուրս բերել հունական ընդհանուր նավատորմի կազմից, ինչի արդյունքում պարսիկները կկարողանային գրավել [[Պելոպոնես]]ը ծովից<ref name = h333/>։ Չնայած [[Հերոդոտոս]]ը հայտնում է, որ Մարդոնիոսը ձգտում էր [[վճռական ճակատամարտ]]ի, վերջինիս գործողությունները Պլատեայի ճակատամարտից առաջ չեն համապատասխանում Հերոդոտոսի պնդմանը<ref name = L248/>։ Նա, թվում է, պատրաստ էր իր ուզած պայմաններում մարտը ընդունել և ճակատամարտել, սակայն նա սպասում էր հակառակորդների հարձակմանը կամ նրանց դաշինիք փլուզմանը<ref name = L248/>։ Հույների մ․թ․ա․ 479 թվականին կատարած ռազմագործողությունների ռազմավարությունը խառնաշփոթ է․ պելոպոնեսցիները համաձայնում են արշավել հյուսիս, որպեսզի պահպանեն դաշինքը։ Թվում է՝ հունական հրամանատարությունը քիչ պատկերացումներ ունեին, թե ինչպես կարելի է մարտ պարտադրել հակառակորդին, որում իրենք կարող էին հաղթանակի հասնել<ref name = L248/>։ [[Պլատեա]]յից կատարած նահանջն էր, որը վերջապես հույներին թույլ տվեց իրենց ուզած պայմաններում մարտի բռնվել հակառակորդի հետ<ref name = L254/>։ Մարդոնիոսը, հնարավոր է, անհամբեր էր հաղթանակի հասնելու հարցում, քանի որ այդ հարձակումով նա հույներին թույլ էր տալիս կռվել մոտ մարտում, որտեղ նրանք ավելի ուժեղ էին<ref name = L254/>։ Հույների՝ [[Պլատեայի ճակատամարտ|Պլատեայում տարած հաղթանակը]] նույնպես կարող է դիտվել որպես պարսիկների սխալի արդյունք<ref name = L254/>։

Այսպիսով, պարսիկների անհաջողությունները մասամբ կարող է դիտվել որպես սեփական ռազմավարական երկու սխալների արդյունք, որոնց հետևանքով հույները ստացել են ռազմավարական առավելություն և կարողացել են վճռական հաղթանակի հասնել հակառակորդի նկատմամբ<ref name = L254/>։ Հույների հաջողությունը հաճախ դիտվում է որպես ''«իրենց ազատության համար ազատ մարդկանց պայքարի»'' արդյունք<ref>Green, p. 36</ref>։ Սա նույնպես կարող է դեր խաղացած լինել հաղթանակի մեջ, իսկ հույները հենց այդ բառերով էլ մեկնաբանում են իրենց հաղթանակը<ref>{{Cite web|url=http://victorhanson.com/articles/hanson101106.html |title=VDH's Private Papers::History and the Movie "300" |date=2009 թ․ փետրվարի 16 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 28 |url-status=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090216132658/http://victorhanson.com/articles/hanson101106.html |archivedate=2009 թ․ փետրվարի 16 }}</ref>։ Հույն դաշնակիցների հաջողության վճռորոշ գործոններից մեկն այն էր, որ նրանք, ստեղծելով միություն, թեկուզ ոչ մշտական, անկախ ամեն ինչից միշտ հավատարիմ էին մնում դրան<ref name = L254/>։ Պատերազմի ընթացքում եղել են մի շարք դեպքեր, որոնց ժամանակ միությունը թվացել է ոչ միասնական, սակայն ամեն դեպքում այն պահպանվել է<ref name = L248/>։ Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ Հունաստանի մեծ մասը գարվված էր, աթենացիները, թեսպիացիները և պլատեացիները նախընտրել են շարունակել պայքարը նույնիսկ տարհանումից հետո, ոչ թե հպատակվել պարսիկներին<ref>Lazenby, pp. 259&ndash;261</ref>։ Ի վերջո հույները հաջողության են հասել, քանի որ կարողացել էին խուսափել աղետալի պարտություններից<ref name = L248/>, հավատարիմ էին մնացել սեփական միությանը<ref name = L254/>, պարսիկների թույլ տված սխալների արդյունքում ստացել էին առավելություն<ref name = L254/> և հոպլիտները իրենց կարգով ավելի հզոր էին, քան հակառակորդի հետևակայինները (սա միակ առավելությունն էր ներխուժամ սկզբում), որը հույներին թույլ տվեց Պլատեայի մոտ վերջնականապես ջախջախել պարսիկների ուժերը<ref name = L256>Lazenby, p. 256</ref>։

== Նշանակություն ==

[[Պատկեր:Greek-Persian duel.jpg|thumb|right|240x240px|Հույն հոպլիտը և պարսիկ զինվորը մարտի ժամանակ, մ․թ․ա․ 5-րդ դար]]

Պարսկական երկրորդ ներխուժումը Հունաստան եղել է [[Եվրոպայի պատմություն|եվրոպական պատմության]] կարևորագույն իրադարձություններից մեկը։ Մեծ թվով պատմիչներ վկայում են, որ եթե Հունաստանը գրավվեր, ապա [[Հին Հունաստանի մշակույթ|հին հունական մշակույթը]], որը կազմում է [[Արևմտյան մշակույթ|Արևմտյան քաղաքակրթության]] հիմքը, երբեք չէր զարգանա (և արդյունքում չէր զարգանա նաև Արևմտյան մշակույթը)<ref name = hanson2>Hanson, ''Carnage and Culture: Landmark Battles in the Rise of Western Power''</ref><ref>Strauss, pp. 1–294</ref><ref>Holland, pp xvii–xix</ref>։ Թեև սա կարող է չափազանցություն լինել, բայց պարզ է, որ նույնիսկ այն ժամանակվա հույները հասկանում էին, որ տեղի է ունենում շատ կարևոր մի բան<ref>Holland, pp xvi</ref>։

Ռազմական տեսանկյունից դիտելով՝ կարելի է ասել, որ պարսկական ներխուժման ժամանակ չի եղել ռազմավարական և մարտավարական նորամուծություններ․ մի մեկնաբան ենթադրել է, որ դա «զինվորական պատերազմի» նման մի բան էր (այսինքն՝ պատերազմը հաղթել են ոչ թե հրամանատարները, այլ զինվորները)<ref>Lazenby, pp. 257–258</ref>։ [[Թերմոպիլեի ճակատամարտ|Թերմոպիլեն]] համարվում է զորքերի ուժի բազմապատկաման համար նպաստավոր տարածքի լավ օրինակ<ref name=usarmy>Eikenberry (1996)</ref>, իսկ [[Թեմիստոկլես]]ի հնարքը [[Սալամինի ճակատամարտ]]ից առաջ լավ օրինակ է պատերազմի մեջ խորամանկության օգտագործման համար։ Ինչպես Մարաթոնի ճակատամարտը, այնպես էլ այս ներխուժումը վերասատատել են ծանրազեն [[հոպլիտ]]ների գերազանցությունը թեթևազեն պարսկական հետևակի հետ մոտ մարտում<ref name = h358>Holland, p. 358–359</ref><ref name = L256/>։ Քաղելով այս դասը՝ [[Աքեմենյան տերություն]]ը [[Պելոպոնեսյան պատերազմ]]ից հետո սկսել է հավաքագրել հույն վարձկաններ և հենվել նրանց ուժի վրա<ref>Xenophon, [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0202;query=chapter%3D%231;layout=;loc=1.2.1 Anabasis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200110083739/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0202&redirect=true |date=2020-01-10 }}</ref>։

== Գրականություն ==

=== Անտիկ աղբյուրներ ===
*[[Հերոդոտոս]], [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?layout=;doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;query=toc;loc=1.6.1 ''Պատմություն'']
** Macan translation of books 7&ndash;9 of [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0038&layout=&loc=8.25 The Histories] (The Perseus Digital Library) (1908)
** Macauley translation of [http://www.gutenberg.org/etext/2707 The Histories]
* [[Դիոդորոս Սիկիլիացի]], [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0084;layout=;query=toc;loc=11.5.1 ''Biblioteca Historica'']
* [[Ctesias]], [https://www.livius.org/ct-cz/ctesias/photius_persica2.html ''Persica''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201009092541/https://www.livius.org/ct-cz/ctesias/photius_persica2.html |date=2020-10-09 }} (from [[Photios I of Constantinople|Photius]]'s ''Epitome'')

=== Ժամանակակից աղբյուրներ ===
{{Սյուն}}
*[[Թոմ Հոլանդ (գրող)|Թոմ Հոլանդ]] (2006). ''Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West''. Abacus, {{ISBN|0-385-51311-9}}.
*Green, Peter (1996). ''The Greco-Persian Wars''. University of California Press.
*de Souza, Philip (2003). ''The Greek and Persian Wars'', 499–386 BC. Osprey Publishing, ({{ISBN|1-84176-358-6}})
*Lazenby, JF (1993). ''The Defence of Greece 490&ndash;479 BC''. Aris & Phillips Ltd., ({{ISBN|0-85668-591-7}})
*Burn, A.R., "Persia and the Greeks" in ''The Cambridge History of Iran'', Volume 2: ''The Median and Achaemenid Periods'', Ilya Gershevitch, ed. (1985). Cambridge University Press.
*Sekunda, N & Chew, S (1992). ''The Persian Army (560–330&nbsp;BC)'', Elite series, Osprey Publishing.
* {{cite book|last=Shahbazi|first=A. Shapour|authorlink=Alireza Shapour Shahbazi|chapter=The Achaemenid Persian Empire (550–330 BCE)|title=The Oxford Handbook of Iranian History|publisher=Oxford University Press|year=2012|isbn=978-0190208820| editor-given1 = Touraj | editor-surname1 = Daryaee | editor-link1 = Touraj Daryaee | postscript = .}}
*Bradford, E. ''Thermopylae: The Battle for the West''. Da Capo Press, {{ISBN|0-306-81360-2}}.
* Strauss, Barry. ''The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece—and Western Civilization''. New York: Simon and Schuster, 2004 (hardcover, {{ISBN|0-7432-4450-8}}; paperback, {{ISBN|0-7432-4451-6}}).
*Bury, J. B. & Meiggs, R. (2000). ''A History of Greece to the Death of Alexander the Great'' (4th Revised Edition). Palgrave Macmillan.
*Grote, G. ''A History of Greece: Part II''
*Maurice, F (1930). "The size of the army of Xerxes in the invasion of Greece 480 BC". ''Journal of Hellenic Studies'' vol. 50, pp.&nbsp;115&ndash;128.
*Delbrück, Hans (1920). ''History of the Art of War''. University of Nebraska Press. Reprint edition, 1990. Translated by Walter, J. Renfroe. 4 Volumes.
*Warry, J. (1998). ''Warfare in the Classical World''. {{ISBN|1-84065-004-4}}.
*Engels, DW. (1978). ''Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army''. Berkeley/Los Angeles/London.
*{{cite book|last1=Roisman|first1=Joseph|last2=Worthington|first2=Ian|title=A Companion to Ancient Macedonia|publisher=John Wiley and Sons|year=2011|isbn=978-1-44-435163-7|url=https://books.google.nl/books?id=QsJ183uUDkMC&pg=PA345&lpg=PA345&dq=Achaemenid+Persians+ruled+balkans&source=bl&ots=K7qasgPG1K&sig=lkiajbVuNcHEbI5Lz3MnvIUBG1U&hl=nl&sa=X&ei=sb6RVP2qHoPUaqeGgZgE&ved=0CEkQ6AEwBQ#v=onepage&q=Achaemenid%20Persians%20ruled%20balkans&f=false}}
*Scott, JA (1915). "Thoughts on the Reliability of Classical Writers, with Especial Reference to the Size of the Army of Xerxes", ''The Classical Journal'' '''10''' (9).
*von Fischer, R. ''Das Zahlenproblem in Perserkriege 480–479 v. Chr.'' ''Klio'', N. F., vol. VII.
*Cohen, R (1934). ''La Grece et l'hellenization du monde antique''
*Tarn, WW. (1908). "The Fleet of Xerxes", ''The Journal of Hellenic Studies'' v.28
*Obst, E. (1914). ''Der Feldzug des Xerxes''. Leipzig
*Munro, JAR (1929). ''Cambridge Ancient History vol. IV''
*Köster, AJ (1934). ''Studien zur Geschichte des Antikes Seewesens''. Klio Belheft 32
*Οι δυνάμεις των Ελλήνων και των Περσών (The forces of the Greeks and the Persians), ''E Istorika'' no. 164 19 October 2002.
*Papademetriou, K (2005). "Περσικό Πεζικό: Η δύναμη που κατέκτησε τη νοτιοδυτική Ασία" (Persian Infantry: The force that conquered southwest Asia), ''Panzer magazine'', Issue 22 September–October 2005, Periscopio editions Athens.
*Fehling, D (1989). ''Herodotus and His "Sources": Citation, Invention, and Narrative Art''. Translated by J. G. Howie. Leeds: Francis Cairns.
* {{Cite book | last=Finley | first=Moses | title=Thucydides &ndash; History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner) | chapter=Introduction | publisher=Penguin | year=1972 | isbn=0-14-044039-9 | url=https://archive.org/details/historyofpelopo000thuc }}
*{{Cite journal|last=Eikenberry |first=Lt. Gen. Karl W. |title=Take No Casualties |journal=Parameters: US Army War College Quarterly |volume=XXVI |issue=2 |pages=109–118 |date=Summer 1996 |url=http://www.carlisle.army.mil/usawc/Parameters/96summer/eiken.htm |accessdate=2007 թ․ հոկտեմբերի 17 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609122813/http://www.carlisle.army.mil/usawc/parameters/96summer/eiken.htm |archivedate=2007 թ․ հունիսի 9 }}
{{Սյուն ավարտ}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանտուփ}}

== Արտաքին հղումներ ==
{{Commons category|Greco–Persian Wars}}
* [https://web.archive.org/web/20101124175454/http://iranchamber.com/history/articles/persian_wars1.php The Persian Wars at History of Iran on Iran Chamber Society]
* [https://web.archive.org/web/20071020061207/http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=13917&m=Y08&aa=1 Հունարեն հոդվածներ Սալամիսիս և Մարաթոնի ճակատամարտերի, Քսերքսեսի արշավանքի մասին]

{{Պորտալ|Հին Հունաստան|Պատմություն|գույն=1}}

[[Կատեգորիա:Հույն-պարսկական պատերազմներ]]
[[Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 479]]
[[Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 480]]
[[Կատեգորիա:Քսերքսես I]]