Դիտել Պալադիում էջի աղբյուրը

{{Քիմիական տարր
| անվանում =Պալադիում / Palladium (Pd)
| համար = 46
| սիմվոլ =  Pd
| վերևից = [[Նիկել|Ni]]
| ներքևից =[[Պլատին|Pt]]
| խումբ =7
| պարբերություն = 5
| բլոկ =
| արտաքին տեսք =[[Պատկեր:Palladium.jpg|150px]]<br />Արծաթափայլ փափուկ, մածուցիկ կռելի մետաղ
| պատկեր =
| ատոմային զանգված = 106,42(1)<ref name="iupac atomic weights">{{ռուսերեն հոդված|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02| issn = 0033-4545}}</ref>
| կոնֆիգուրացիա =[Kr] 4d<sup>10</sup>
| էլեկտրոնային թաղանթ =
| ատոմի շառավիղ =137
| կովալենտային շառավիղ =128
| Վան-դեր-Վալսի շառավիղ = 
| իոնի շառավիղ = (+4e) 65 (+2e) 80
| էլեկտրաբացասականություն =  2,20
| էլեկտրոդային պոտենցիալ = 0
| օքսիդացման աստիճան =  0, +1, +2, +3, +4, +5, +6
| իոնիզացման էներգիա 1 =  803,5(8,33)
| իոնիզացման էներգիա 2 =
| իոնիզացման էներգիա 3 =
| ֆազ =
| խտություն = 12,02
| խտություն2 =
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան =  1827
| եռման ջերմաստիճան =2940
| կրիտիկական կետ Կ =
| հալման ջերմունակություն =
| հալման ջերմունակություն2 =
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| ջերմունակություն =  25,8<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор          = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|часть          = 
|заглавие       = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал       = 
|ссылка         = 
|ответственный  = 
|издание        = 
|место          = Москва
|издательство   = Советская энциклопедия
|год            = 1992
|том            = 3
|страницы       = 440
|страниц        = 639
|серия          = 
|isbn           = 5-85270-039-8
|тираж          = 50 000
}}
</ref>
| ջերմունակության = 25,8<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор          = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|часть          = 
|заглавие       = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал       = 
|ссылка         = 
|ответственный  = 
|издание        = 
|место          = Москва
|издательство   = Советская энциклопедия
|год            = 1992
|том            = 3
|страницы       = 440
|страниц        = 639
|серия          = 
|isbn           = 5-85270-039-8
|тираж          = 50 000
}}
</ref>
| ջերմունակություն2 =
| մոլային ծավալ =8,9
| հագեցած գոլորշի =
| ճնշում հգ 1 =
| ճնշում հգ 10 =
| ճնշում հգ 100 =
| ճնշում հգ 1 k =
| ճնշում հգ 10 k =
| ճնշում հգ 100 k =
| բյուրեղացանցի կառուցվածք = Խորանարդ, վեցանկյուն
| բյուրեղացանցի տվյալներ =   3,890
| c/a հարաբերություն =  
| Դեբայի ջերմաստիճան = 274
| մագնիսական կառուցվածք =
| տեսակարար դիմադրություն =
| ջերմահաղորդականություն =71,8
| ջերմաստիճանահաղորդականություն =
| ջերմային ընդարձակում =
| ձայնի արագություն =
| Յունգի մոդուլ =
| cAS համար =
| արգելվող գոտի =
| իզոտոպներ =
| իզոտոպներ լրացումներ =
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=46}}
'''Պալադիում''' ({{lang-lat|''Palladium''}}), քիմիական տարր է, որի նշանն է ''Pd'', պարբերական համակարգի 5-րդ պարբերության 8-րդ խմբի քիմիական տարր։ [[Ազնիվ մետաղ]] է, պատկանում է պլատինային մետաղների շարքին։ Կարգահամարը՝ 46, ատոմական զանգվածը՝ 106,4։

d տարր է։ Ատոմի էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքն է 4s<sup>2</sup>4p<sup>6</sup>4d<sup>10</sup>5s°։ К, L, М թաղանթները լրացված են։ Պլատինային մետաղներից ամենաթեթևն ու դյուրահալն է։

== Պատմություն ==
Պալադիումը հայտնաբերել է անգլիացի գիտնական Ու․ Վոլաստոնը ({{lang-en|William Hyde Wollaston}}) [[1803]] թվականին, բնածին պլատինում։ Անվանվել է ի պատիվ Պալաս մոլորակի (հայտնաբերվել է [[1802]] թվականին)։

Ու․ Վոլաստոնը (1766-1828) - պալադիումի առաջին հայտնաբերողը։

== Ստացում ==
Պալադիումի ստացման հիմնական հումքը պլատինային [[մետաղներ]]ի կոնցենտրատն է, որն ստացվում է [[նիկել]]ի էլեկտրոլիզային ստացման անոդային շլամներից, երբեմն նաև [[հանքանյութ]]ից։ Կոնցենտրատը մշակում են արքայաջրով։

Պլատինը և [[իրիդիում]]ը լուծույթից անջատվելուց հետո պալադիումը նստեցնում են [Pd(NH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>] կոմպլեքսային աղի ձևով։ Այն մաքրում են [[ամոնիակ]]ի լուծույթի ավելցուկում լուծելով և [[Աղաթթու|աղաթթվով]] վերանսաեցնելով։ Այնուհետե շիկացնում են (800-900&nbsp;°C) և ստացված սպունգաձե պալադիումը մանրելուց հետո վերականգնում ջրածնի հոսանքում։ Ստացվում է 99,8-99,9 % մաքրության պալադիումի փոշի։ Հալում են [[վակուում]]ում կամ իներտ միջավայրում (Ar, Ne)։

== Բնության մեջ ==
Պալադիումը հազվագյուտ մետաղ է, պարունակությունը [[երկրակեղև]]ում՝ 1,3․10<sup>−6</sup> զանգված % ։ Բնածին պալադիումը հանդիպում է հազվադեպ՝ պլատինի և այլ մետաղների [[համաձուլվածքներ]]ի ձևով։ Հայտնի են նրա մոտ 13 [[միներալ]]ները (70-0,3 % Pd), որոնցից են՝ ալլոպալադիումը, պալադիումական պլատինը (մինչև 37 % Pd).
* պալադիտը՝ PdO,
* պոտարիտը՝ PdHg (34,9-35,9 % Pd),
* ծարիրա պալադինիտը՝ Pb<sub>3</sub>Sb,
* բրևգիտը՝ (Pd, Pt, Ni) S (18-20% Pd) և այլն։

== Հանքավայրեր ==
Հանդիպում է նիկելի և պղնձի սուլֆիդային հանքերում։ Հանդիպում է [[Ուրալ]]ում, [[Սիբիր]]ում, [[Հարավային Ամերիկա]]յում, [[Կանադա]]յում, [[ԱՄՆ]]-ում, [[Հարավային Աֆրիկա]]յում։

== Ֆիզիկական հատկություններ ==
Գեղեցիկ արծաթասպիտակ, պլաստիկ՝ հեշտ գլանվող և կռելի մետաղ է։ Մեխանիկական հատկությունները կախված են մաքրության աստիճանից։ Պլատինային մետաղներից ամենաթեթեն ու դյուրահալն է։ Հալման ջերմաստիճանը՝ 1552&nbsp;°C, եռմանը՝ 2937±30°С, [[խտություն]]ը՝ 12020 կգ/մ<sup>3</sup>։

Ջերմության և էլեկտրականության լավ հաղորդիչ է։ Քիմիական միացություններում երկարժեք է կամ քառարժեք, հազվադեպ՝ եռարժեք։ Ամենից կայուն է երկարժեք պալադիումը։

== Քիմիական հատկություններ ==
Քիմիապես ավելի ակտիվ է, քան մյուս պլատինային [[մետաղներ]]ը։ Լուծվում է արքայաջրում, [[Ազոտական թթու|ազոտական]] և տաք ծծմբական խիտ [[թթուներ]]ում, ''HCl+Cl<sub>2</sub>'' խառնուրդում։

:: <math>\mathsf{Pd + 4HNO_3 \rightarrow Pd(NO_3)_2 + 2NO_2\uparrow + 2H_2O}</math>

:: <math>\mathsf{Pd + 2HCl + Cl_2 \rightarrow H_2[PdCl_4]}</math>

:: <math>\mathsf{Pd + 2HCl + 2Cl_2 \rightarrow H_2[PdCl_6]}</math>

Ջրում, ալկալիներում, ֆտորաջրածնական թթվում չի լուծվում։ Ունի կատալիտիկ մեծ ակտիվություն։ Պալադիումին բնորոշ է ջրածին (և այլ գազեր) կլանելը՝ 1 [[ծավալ]] պալադիումը կլանում է մինչև 900 ծավալ H<sub>2</sub> (80&nbsp;°C-ի և 1 մթն ճնշման տակ), մետաղը դառնում է փխրուն, ծավալն աճում է։ Տաքացնելիս Н<sub>2</sub> հեռանում է մասամբ (վակուումում՝ լրիվ)։ Պալադիումի տաք թիթեղը թափանցիկ է ջրածնի համար։ 600-700 °С տաքացնելիս պատվում է օքսիդի շերտով։ Պալադիումի փոշին թթվածնի հոսանքում տաքացնելիս փոխարկվում է պալադիումի (II) օքսիդի՝ PdO, որը ջրում անլուծելի սե փոշի է, 875&nbsp;°C-ից բարձր քայքայվում է։

:: <math>\mathsf{2Pd + O_2 \rightarrow PdO}</math>

Պալադիումի (II) հիդրօքսիդը՝ Pd(OH)<sub>2</sub>, թույլ հիմք է։ Պալադիումի (III) օքսիդը՝ Pd<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, սև շագանակագույն փոշի է, անկայուն է և օքսիդիչ, օքսիդացնող [[թթուներ]]ում չի լուծվում, լուծվում է աղաթթվում անջատելով քլոր։ Պալադիումի (IV) օքսիդը՝ PdO<sub>2</sub>, մուգ կարմիր փոշի է, ուժեղ օքսիդիչ, դանդաղ քայքայվում է։

Ի՚ոնավ [[հալոգեններ]]ի հետ պալադիումի միանում է սենյակային ջերմաստիճաններում ([[յոդ]]ի հետ՝ տաքացնելիս)։

:: <math>\mathsf{Pd + Br_2 \rightarrow PdBr_2}</math>

:: <math>\mathsf{2Pd + 3F_2 \rightarrow PdF_3}</math>

Պալադիումի (II) քլորիդի՝ PdCl<sub>2</sub> կարմիր բյուրեղները խոնավածուծ են, լավ են լուծվում ջրում։ Այն կամրջային տիպի միացություն է։

:: <math>\mathsf{Pd + Cl_2 \rightarrow PdCl_2}</math>

PdCl<sub>2</sub> միանում է CO-h և NO-ի հետ՝ առաջացնելով կարբոնիլ և նիտրոզիլ։ Տաքացնելիս պալադիումը միանում է ծծմբի, [[սելեն]]ի, [[տելուր]]ի, [[ֆոսֆոր]]ի, [[արսեն]]ի և [[սիլիցիում]]ի հետ։ Մետաղների հետ առաջացնում է [[համաձուլվածքներ]]։ Պալադիումի (II) նիտրատը՝ Pd(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>, դեղնաշագանակագույն, ջրում լուծելի բյուրեղական նյութ է, լուծույթը եռացնելիս լրիվ [[հիդրոլիզ]]վում է։ Պալադիումի (II) սուլֆատի՝ PdSՕ<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>Օ) կարմրաշագանակագույն բյուրեղները նույնպես լուծելի են ջրում։ Հայտնի են նաև ցիանիդները՝ Pd(CN)<sub>2</sub> և Pd(CN)<sub>4</sub>։

== Իզոտոպներ ==
Բնական պալադիումը բաղկացած է 6 կայուն իզոտոպներից՝ <sup>102</sup>Pd (0,96 %), <sup>104</sup>Pd (10,97%), <sup>105</sup>Pd (22,23%), <sup>106</sup>Pd (27,33%), <sup>108</sup>Pd (26,71%) և <sup>110</sup>Pd (11,81%)։ Հայտնի են 98-115 զանգվածային թվերով 14 ռադիոակտիվ [[իզոտոպներ]], որոնցից շատերն առաջանում են միջուկային ռեակտորներում՝ ուրանի և պլուտոնիումի տրոհման հետևանքով։ <sup>107</sup>Pd (T<sub>1/2</sub>= 7,5•10<sup>6</sup> տարի) համարվում է «մեռած» տարր, ենթադրվում է, որ այն եղել է [[Արեգակնային համակարգ]]ի նախկին բաղադրիչներից մեկը։

== Կիրառություն ==
Հալում են վակուումում կամ իներտ միջավայրում (Ar, Ne)։ Մաքուր Pd օգտագործվում է էլեկտրոնային կոնտակտներ, ֆիլտրներ (ջրածնի մաքրման) պատրաստելու, պաշտպանիչ և գեղագիտական պա լադի ումապ ատ ման համար։ Պալադիումի համաձուլվածքները այլ մետաղների (Pt, Zn, Os, Ru, Rh, Cu, Ag, Au, Ni) հետ օգտագործվում են որպես կատալիզատորներ (օրինակ, ամոնիակի ստացում), ռեզիստորներ, էլեկտրոնային կոնտակտներ (ճշգրիտ սարքաշինություն), հրակայուն զոդանյութեր են։ Նրանցից պատրաստում են նաև խողովակներ, ապակու հալման անոթներ, սինթետիկ մանրաթելերի ֆիշերներ, աշխատանոցային սարքեր, բժշկական գործիքներ, ատամնապրոթեզներ, ոսկերչական իրեր։

== Տես նաև ==
* [[Պարբերական աղյուսակ]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}

[[Կատեգորիա:Անցումային մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Պլատինի խմբի մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Պալադիում]]