Դիտել Մոհամմադ Ռեզա Փահլավի էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ}}
'''Մոհամմադ Ռեզա Փահլավի''' ({{lang-fa|محمدرضا پهلوی}}, {{ԱԾ}}), [[Իրան]]ի [[շահ]] 1941-1979 թվականներին։ [[Փահլավիների հարստություն|Փահլավիների դինաստիայից]]։ Հոր՝ [[Ռեզա-Շահ Փահլավի]]ի հրաժարականից հետո հռչակվել է Իրանի շահ։ Իրանի երեսունհինգերորդ և վերջին շահ։ Իշխել է 1941-1979 թվականներին<ref name="ReferenceA">Iranian Chamber Society. History of Iran. Mohammad Reza Shah Pahlavi.</ref>։ Շահը փորձել է հրաժարվել իսլամական մի շարք ավանդույթներից, նույնիսկ մտցրեց թվագրություն ոչ թե սկսած [[հիջրա]]յից, այլ [[Աքեմենյանների կայսրություն|Աքեմենյանների դինաստիայի]] սկզբից (Քրիստոսի ծննդից առաջ 1976 թվականիից, ավելի վաղ հաշվում էին հիջրայի 1355 թվականից, հռչակվեց շահական իշխանության 2535-րդ տարին), սակայն շուտով ստիպված եղավ հրաժարվել ժողովրդականություն չվայելող այդ նորարարությունից։ 1973 թվականին Իրանում հաստատվեց ամբողջատիրական, միակուսակցական համակարգ, բոլոր քաղաքացիներին հրամայվեց ընդգրկվել իշխող կուսակցության մեջ, իսկ մյուս բոլոր հասարակական միավորումները արգելվեցին, անգամ մտցվեց գաղտնի ոստիկանություն։ 1979 թվականի [[Իրանի իսլամական հեղափոխություն|Իսլամական հեղափոխությամբ]] գահընկեց եղավ շահը, ով ստիպված եղավ լքել երկիրը և մահացավ հաջորդ տարի վտարանդիության մեջ [[Կահիրե]]ում։ Վերջին շահերի բարեփոխումների դեմ իշխանության եկան իսլամական [[Ֆունդամենտալիզմ|ֆունդամենտալիստները]]՝ [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Այաթոլլահ Խոմեինու]] գլխավորությամբ։

== Կենսագրություն ==
Մոհամմադ Ռեզան ծնվել է 1919 թվականի հոկտեմբերի 26-ին Թեհրանում, գնդապետ Ռեզա խանի ընտանիքում, ով այդ ժամանակ Պարսկական կազակական դիվիզիայի, իսկ հետագայում Իրանի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար, ապա զինվորական նախարարն ու վարչապետն էր։ 1925 թվականի վերջին Ռեզա-խանը գահընկեց արեց Ահմեդ շահ Ղաջարին և իրեն հռչակեց Իրանի շահ՝ իր հարստության համար ընդունելով ''Փահլավի'' ազգանունը։

1925-1930 թվականներին Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին սովորել է Պարսկական կադետական կորպուսում, հետո Շվեյցարիայում Institut Le Rosey դպրոց-պանսիոնատում, 1936-1938 թվականներին Թեհրանի սպայական ինստիտուտում<ref name="ReferenceA"/>։

=== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ. կառավարման սկիզբ ===
1941 թվականի սեպտեմբերին՝ սովետական և բրիտանական զորքերի կողմից Իրանի օկուպացիայից և հոր՝ Ռեզա Փահլավիի գահընկեցություննից ու վտարումից հետո, Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին հռչակվեց Իրանի շահնշահ և իշխանությունների հետ ցանկություն հայտնեց դաշնակցել [[Մեծ Բրիտանիա]]յի և [[ԽՍՀՄ|ԽՍՀՄ-ի]] հետ՝ 1942 թվականին նրանց հետ կնքելով դաշնակցային պայմանագիր։ 1943 թվականի սեպտմեբերի 9-ին շահը իր հրամանով պատերազմ հայտարարեց [[նացիստական Գերմանիա]]յին։ 1946 թվականին խորհրդային զորքերը դուրս բերվեցին [[Իրան]]ի հյուսիսից։

Սկզբում շահը քիչ էր խառնվում երկրի կառավարմանը, կառավարությունը ենթակա էր մեջլիսին։ Ինքը շահը համարվում էր անփորձ և անվճռական իշխող։ Իրավիճակը փոխվեց 1949 թվականի փետրվարի 4-ին շահի նկատմամբ կատարված անհաջող մահափորձից հետո։ [[Թեհրանի համալսարան]]ում պաշտոնական արարողության ժամանակ երեք մետր հեռավորությունից նրա վրա կրակեց Ֆահր-Արայը, սակայն շահը միայն թեթևակի վիրավորվեց այտից։ Ֆահր-Արայը սպանվեց գործողության վայրում։ Իրանում մտցվեց ռազմական դրություն։ Իրանի ժողովրդական կուսակցությունը, որին հարում էր հանցագործը, հայտարարվեց օրենքից դուրս, հետաքննություն սկսվեց ընդիմադիր գործիչների նկատմամբ։ 1949 թվականին Սահմանադիր ժողովը հավանություն տվեց սահմանադրական փոփոխություններին՝ երկրի կառավարման գործում շահին տրամադրելով լայն լիազորություններ՝ մեջլիսը լուծարելու իրավունքը ներառյալ։

== Քաղաքական ճգնաժամ Իրանում։ 1950 ական թվականների սկիզբ ==
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմից]] հետո Իրանում ազդեցության տարածման համար թեժ պայքար ծավալվեց այստեղ գերակշռություն ունեցող [[Միացյալ Թագավորություն|Բրիտանիայի]] և նրանց Իրանից վտարել ձգտող [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ի միջև։ Բանակցությունների սկսվեցին բրիտանական բաժնետերերի և Իրանի միջև Անգլո-իրանական նավթային ընկերության եկամուտների բաժանման շուրջ։ Նույն ժամանակ Իրանում տարածվեցին [[նավթ]]ի ազգայնացման կոչեր։ 1951 թվականի մարտին վարչապետ Ալի Ռազմարը արտահայտվեց ազգայնացման դեմ, որից հետո չորս օր անց սպանվեց կրակոցից [[մզկիթ]]ից դուս գալու ժամանակ։

1951 թվականի ապրիլին շահը [[վարչապետ]] նշանակեց [[Մոհամմադ Մոսադեղ]]ին, ով հանդես էր եկել ազգայնացման կաղմնակից, իսկ մայիսի 1-ին օրենք ստորագրեց Անգլո-իրանական նավթային ընկերության ազգայնացման մասին, այն բանից հետո երբ օրենքը միձայն ընդունվեց մեջլիսում։ Ազգայնացումից հետո նավթի արդյունահանումը համարյա թե դադարեց՝ բրիտանացի մասնագետների հեռանալու, ինչպես նաև [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական]] նավթային ընկերության ընդունած էմբարգոյի պատճառով։ 1952 թվականի հուլիսի 16-ին, այն բանից հետո, երբ Մոսադեղը իր համար խնդրեց անսահմանափակ լիազորություններ և բանակի ենթարկություն, շահը նրան պաշտոնանկ արեց։ Դա հարուցեց համընդհանուր գործադուլ և ապստամբություն [[Թեհրան]]ում։ 1952 թվականի հուլիսի 22-ին շահը ստիպված էր Մոսադեղին կրկին նշանակել վարչապետ։

1952 թվականի հոկտեմբերին Մոսադեղի կառավարությունը խզեց կապերը [[Անգլիայի թագավորություն|Անգլիայի]] հետ։ 1953 թվականն փետրվարին Մոսադեղը առաջարկեց շահին լքել Իրանը, հայտարարելով, որ միապետը պետք է թագավորի, այլ ոչ թե կառավարի։ Այդ նույն ժամանակ բրիտանացիներին հաջողվեց ձեռք բերել ամերիկանցիների օգնությունը Մոսադեղի տապալման գործում, համաձայնության գալով նավթային եկամուտը կիսելու շուրջ։ Նախատեսվող իշխանափոխությունը ստացավ Այաքս անունը։ Օգոստոսի 16-18-ը շահը գտնվում էր ժամանակավոր վտարանդիության մեջ՝ [[Բաղդադ]]ում ([[Իրաք]]), օգոստոսի 18-22-ը [[Հռոմ]]ում ([[Իտալիա]])։ 1953 թվականի օգոստոսին գահի հետ կապ ունեցողզինվորականները գեներալ Ֆ. Զահիդի գլխավորությամբ անգլո-ամերիկյան աջակցությամբ իրականցրեցին պետական հեղաշրջում և տապալեցին Մոսադեղի Ազգային ճակատի կառավարությունը, ամբողջ իշխանությունը երկրում փաստորեն անցավ շահի ձեռքը։

1954 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Իրանի կառավարությունը կնքեց պայմանագիր [[Միջազգային նավթային ընկերություն|Միջազգային նավթային ընկերության]] հետ (հավանություն ստացավ մեջիսի կողմից հոկտեմբերի 21-ին)։ Այս համաձայնագրով Միջազգային նավթային ընկերության 95% բաժնետոմսերը պատկանում են 8 կազմակերպություններ. 40%-ը նախկին ԱԻՆԿ-ին, որը վերանվանվել էր [[BP|«British Petroleum»]], 14% -ը անգլո-հոլանդական [[Royal Dutch Shell|«Royal Dutch Shell»]] ընկերությանը, 35%-ը ամերիկյան «մեծ հնգյակին» («Ստանդարտ օիլ Նյու Ջերսիից», «Ստանդարտ օիլ Կալիֆորնիա», «Տեկսակո»«Գալֆ օիլ քորփորեյշն» ) և 6%-ը ֆրանսիական «Կամպանիյա ֆրանսեզ դե պետրոլ»։ Իրանը ստացավ 50% մաքուր եկամուտ։ Համաձայնագրի գործունեության ժամկետը սահմանված էր 25 տարի՝ մինչև 1979 թվականը, երկարաձգման հնարավորությամբ մինչև 1994 թվականը։ Համաձայնագիրը փաստացիորեն վերացնում էր 1951 թվականի նավթաարդյունաբերության ազգայնացման մասին որոշումը։

1957 թվականին [[Կենտրոնական հետախուզական վարչություն|Կենտրոնական հետախուզական վարչության]] և Մոսսադի կողմից ստեղծվեց գաղտնի քաղաքական ոստիկանություն (САВАК ):

[[Ջոն Փերկինս]]ը «onfessions of an Economic Hit Man» մեջբերում է հետևյալը.«1951 թվականին, երբ Իրանը ապստամբեց Իրանի բնական հարստությունները թալանաս ու հարստահարած բրիտանական նավթային ընկերության դեմ, նրա բնակչությունն ու նրա շատ հեղինակավոր, ու ժողովրդի կողմից ընտրված իրանական վարչապետ [[Մոհամմադ Մոսադեղ|Մոհամմադդ Մոսադեղը]] ([[Time]] թերթը նրան անվանել է 1951 թվականի տարվա մարդ) ազգայնացրեցին երկրի ամբողջ նավթարդյունաբերությունը։ Անգլիացիները դիմեցին [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ում իրենց դաշնակից [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ի]] օգնությանը։ Սակայն երկու տերություններն էլ երկյուղում էին, որ ռազմական միջամտությունների կարող են հրահրել [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային միությանը]] աջակցել Իրանին։

Այդ ժամանակ փոխանակ ծովային հետևակայինների Վաշինգտոնը Իրան ուղարկեց [[Կենտրոնական հետախուզական վարչություն|Կենտրոնական հետախուզական վարչությանը]] Քերմինտ Ռուզվելտին ([[Թեոդոր Ռուզվելտ|Թեոդորի]] թոռանը):Նա հրաշալի կատարեց իր հանձնարարությունը,իր կողմ գրավելով մարդականց ինչպես կաշառքով, այնպես էլ սպառնալիքներով։ Այնուհետև նրա նախաձեռնությամբ նրանք կազմակերպեցին փողոցային անկարգություններ, ցուցադրություններ, որոնք տպավորություն էին ստեղծում, որ Մոսադեղը եղել է ժողովրդականություն չվայելող և ոչ հարմար առաջնորդ։ Եվ վերջապես Մոսադեղը պարտվեց։ Կյանքի մնացած հատվածը նա անցկացրեց տնային կալվածքի տակ։ Մոհամեդ Ռեզան դարձավ բացարձակ իշխանություն ունեցող դիկտատոր<ref>John Perkins. Confessions of an Economic Hit Man (англ.) // Wikipedia. — 2018-10-17.</ref>։

== Իրանի արտաքին քաղաքականություն ==
=== 1950 ական թվականներ ===
1955 թվականի հոկտեմբերի 11-ին Իրանը միացավ Բաղդադի պակտին։ 1957 թվականին Իրանը իր տարածք հռչակեց նախկին բրիտանական գաղութ [[Բահրեյն]]ը։ 1971 թվականին Բահրեյնում հանրաքվեի անցկացումից հետո, որտեղ բնակչության մեծամասնությունը քվեարկեց Մեծ Բրիտանիայից անկախանալու օգտին, նաև դեմ Իրանի կազմի մեջ մտնելուն, կազմավորվեց նոր պետություն, որի հետ Իրանը հաստատեց դիվանագիտական կապեր։

=== 1960 և 1970 ական թվականներ ===
1960 և 1970 ական թվականներինն Իրանի արտաքին քաղաքականության մեջ նկատելի փոփոխություններ տեղի ունեցան և հայտնվեցին նոր ուղղություններ։ Առաջին հերթին շահը կտրուկ ընդլայնեց տնտեսական համագործակցությունը սոցիալիստական երկրների հետ։ Դա պայմանավորված էր [[Արևմուտք]]ի՝ Իրանի տնտեսության զարգացմանը նպաստելու ցանկության բացակայության հետ, ուստի առավել ձեռնտու էր Սոցիալիստական երկրների հետ տնտեսական համագործակցությունը։ [[Թեհրան]]ի ձգտումը հավասարակշռելու երկու հակառակորդ հասարակարգերի միջև, որն հնարավորություն կտար Իրանին առավել ինքնուրույն քաղաքականություն վարելու, հնարավորություն կտար ապահովել Իրանի թիկունքը հյուսիսային սահմաններում՝ [[Պարսից ծոց]]ի շրջանում հնարավոր կոնֆլիկտների առաջացման դեպքում, հույս ունենալով չեզոքացնել [[Բաղդադ]]ի ազդեցությունը [[Մերձավոր Արևելք]]ում սովետական քաղաքականության վրա (Middle East): Սովետա-իրանական համագործակցության հիմնական օբյեկտ դարձավ [[Սպահան]]ի մետալուրգիական կոմբինատը։ Երկու երկրների համար կարևոր նշանակություն ուներ «դարի գործարքը»՝ Տրանսիրանական գազատար խողովակով իրանական գազի անցկացումը [[Անդրկովկաս]] և իրանա-եվրոպական համաձայնագրերով մեծ քանակությամբ սիբիրյան գազի տեղափոխումը [[Արևմտյան Եվրոպա]], ինչը Թեհրանի համար բացեց «պատուհան դեպի Եվրոպա»։ Սովետա-իրանական հարաբերությունների զարգացմանն համընթաց ընդլայնվում էին նաև Իրանի հարաբերությունները [[Արևելյան Եվրոպա]]յի հետ, հատկապես [[Ռումինիա]]յի, որն ուներ լրացուցիչ կարողություններ նավթարդյունաբերության համար։

Երկրորդ հերթին Թեհրանը ակտիվ մասնակցություն ունեցավ [[Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն]] ստեղծման և [[Արևմուտք]]ի [[նավթ]]ի արդյունաբերությամբ զբաղվող երկրների միջև հավասար հարաբերությունների հաստատման պայքարի մեջ։ Պայքարն ընթանում էր նավթի գնի բարձրացման և նավթի ստացման իրավունք ձեռք բերելու իրավունքների ընդլայման համար։ 1973 թվականին ՄՆԿ-ի ամբողջ ունեցվածքը տրվեց Իրանի ազգային նավթային ընկերությանը՝ 20 տարի ժամկետով և վերջինիս կողմից 60% եկամուտը [[Թեհրան]]ին փոխանցելու պայմանով։ Նավթի գնի բարձրացման և ՄՆԿ-ի եկամուտների՝ հոգուտ Նավթային ազգային ընկերության փոխանցման արդյունքում Իրանի նավթային եկամուտները 1972 թվականից մինչև 1974 թվականը աճեցին 2,4 միլիարդ դոլլարով։

Երրորդ հերթին շահի արտաքին քաղաքականության մեջ հայտնվեց նաև իմպերիալիստական գծեր։ Իրանի զինվորական ներուժը գնալով աճում էր (1970 ական թվականներին ռազմական ծախսերը աճեցին 20 անգամ)։ Իրանը նպատակ ուներ սահմանել վերահսկողություն հաստատել աշխարհի «նավթային տակառի»՝ [[Պարսից ծոց]]ի վրա, ինչը համաշխարհային [[Կապիտալիզմ|կապիտալիստական]] տնտեսությունը կդներ [[Թեհրան]]ից որոշակի կախվածության մեջ։ Ստեղծելով աշխարհում ամենահզոր նավատորմը օդային հարթակում, [[երրորդ աշխարհ]]ում ամենակատարյալ հրթիռային համակարգը և [[ՆԱՏՕ|ՆԱՏՕ-ի]] անդամ երկրների մեջ (բացի ԱՄՆ-ից) ինքնաթիռային կայան, Իրանը ձգտում էր վերահսկողություն հաստատել աշխարհի նավթային տրանսպորտի զարկերակ համարվող [[Հորմուզի նեղուց]]ին։ Ձգտելով հաստատվել նեղուցի մյուս ափին, շահը խառնվեց [[Օման]]ի ներքին կոնֆլիկտին և իր զորքերը ուղարկեց այս սուլթանություն [[պարտիզանական պայքար]]ի դեմ հանդես գալու համար։ Մյուս արաբական պետությունների հետ [[Թեհրան]]ը ունեցավ լարված հարաբերություններ։ Շահը վախենալով բելուջների անջատողական ձգտումներից, մեծ ջանքեր էր գործադրում [[Պաղեստին]]ի և [[Աֆղանստան]]ի հետ բարեկամական հարաբերությունների պահպանման համար։

1971 թվականի դեկտեմբերի 1-ին [[Պարսից ծոց]]ից անգլիական զորքերի դուրսբերումից ու [[Արաբական Միացյալ Էմիրություններ]]ի կազմավորումից հետո իրանական զորքերը [[Հորմուզի նեղուց]]ում զբաղեցրեցին երեք կղզի՝ [[Աբու-Մուսա կղզի|Աբու-Մուսա]], Տոմբե Բոզորգ և Տոմբե Քուչեկ, պատճառաբանելով, որ այս կղզիները մինչև անգլիացիների գալը եղել էին իրանական (անգլո-իրանական բանակցություններն ու մի շարք արաբական երկրների մերժողական դիրքորոշումը այս հարցում շարունակվում էին մինչև 1972 թվականի հոկտեմբեր)։

Շահը պպաշտպանում էր [[Պարսից ծոց]]ի միապետություններին։ [[Եմեն]]ում բռնկված քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում (1962—1970) Իրանը աջակցում էր միապետականներին։ Նման քաղաքականություն իրականացվեց նաև Օմանում, ուր 1973 թվականին ուղարկվեց արշավախումբ, որը մեծ դեր խաղաց [[Դոֆար]] նահանգում բռնկված հակամիապետական պարտիզանական պայքարում։

Շահը ընկերական հարաբերություններ էր պահպանում [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Սովետական միության]] հետ։ Մոհամմադ Ռեզա Փահլավին երեք անգամ այցելեց [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]] 1956, 1965 և 1972 թվականներին։

1963, 1966 և 1972 թվականներին ԽՍՀՄ-ի և Իրանի միջև կնքվեցին համաձայնագրեր տնտեսական, տեխնիկական, տարբեր արդյունաբերական ձեռնարկությունների կառուցման և այլ բնագավառներում։

Մոհամմադ Ռեզան մուսուլման առաջին առաջնորդներից էր, ով դիվանագիտական կապեր հաստատեց [[Իսրայել]]ի հետ, ինչն արմատական իսլամական հոգևորականների կողմից օգտագործվեց շահին քննադատելու համար որպես «սիոնիստների քաղաքականության մեղսակից»։

Բավականին լարված էին հարաբերությունները [[Իրաք]]ի հետ։ 1975 թվականին [[Սադդամ Հուսեյն|Սադամ Հուսեյնի]] հետ կնքվեց Ալժիրյան պայմանագիրը։ Կոնֆլիկտը, սակայն բացահայտ պատերազմի վերաճեց միայն շահի գահընկեցությունից հետո, երբ [[Իրանի իսլամական հեղափոխություն|հեղափոխությունն]] ու ռեպրեսիաները այնքան թուլացրեցին [[Իրանական բանակի օր|իրանական բանակը]], որ [[Սադդամ Հուսեյն|Սադամ Հուսեյնը]] որոշեց հարձակվել [[Իրան]]ի վրա։

== Շահի ներքին քաղաքականություն և արմատական բարեփոխումներ ==
1963 թվականին շահը սկսեց խոշոր արմատական բարեփոխումներ իրականացնել տնտեսական, սոցիալական կյանքում, ինչը ստացավ «Սպիտակ հեղափոխություն» անունը։ Սկզբնապես ծրագիրն ներառում էր 6 կետ, որոնց հետո ավելացվեցին ևս 13-ը։ Ծրագրի կարևոր մաս էր համարվում հողային բարեփոխումը, որի ընթացքում պետությունը նավթի արտահանումից ստացած եկամուտով գնում էր կալվածատերերից հողատարածքներ և հետո վերավաճառում դրանք գյուղացիներին մաս-մաս վճարելու պայմանով, շուկայականից 30% էժան գնով։ 1970 թվականին հող տացավ 1,2 մլն գյուղացիական ընտանիք (Իրանի գյուղացիների մոտ կեսը)։ Ազգայնացվեցին անտառներն ու արոտավայրերը։ Երկրում սկսվեց [[ինդուստրացում]], պետական հովանավորությամբ կառուցվում էին ժամանակակից [[մետալուրգիա]]կան, մեքենաշինական, նավթաքիմիական, նավաշինական, ինքնաթիռաշինական ձեռնարկություններ։ Նույն ժամանակ պետական ձեռնարկությունների կեսը սեփականաշնորվեցին։

Արմատական բարեփոխումները հարուցեցին լուրջ դժգոհություններ պահպանողական հայացքներ ունեցող ժողովրդական լայն զանգվածների և շիա մուսուլման հոգևորականների շրջանում։ Ինքը շահը փորձեց հրաժարվել մի շարք իսլամական ավանդույթներից։

== Շահի վտարում և մահ ==
1979 թվականի [[Իրանի իսլամական հեղափոխություն|Իսլամական հեղափոխությունը Իրանում]] տապալեց շահին, և վերջինս լքեց երկիրը։ Վերջին շահերի բարեփոխումների դեմ ուղղված գործողությունների հողի վրա, իշխանության եկան իսլամական արմատականները [[Ռուհոլլա Խոմեինի|Այաթոլլահ Խոմեյնու]] գլխավորությամբ։ Սկզբում Մոհամմադ Ռեզան մեկնեց [[Եգիպտոս]], հետո ապրեց վտարանդիության մեջ [[Մարոկկո]]յում, [[Բահամյան Կղզիներ|Բահամյան կղզիներում]], [[Մեքսիկա]]յում։ Իսլամական իշխանությունները պահանջեցին նրան հանձնել, այդ ժամանակ նախկին միապետի առողջությունը վատացավ։ Նրա մոտ հայտնաբերվեց [[Հոջկինի լիմֆոմա]]։ Մոհամմադ Ռեզայի բուժման նպատակով [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] գալը 1979 թվականի նոյեմբերին պատճառ դարձավ [[Իրանում ամերիկյան դեսպանատան պատանդներ|Իրանում ամերիկյան դեսպանատան գրավմանն]] ու միջազգային ճգնաժամի։ Գահընկեց եղած շահը լքեց ԱՄՆ-ն և տեղափոխվեց [[Պանամա]], ապա նորից Եգիպտոս, որտեղ նրան ցույց տրվեց բժշկական օգնություն, այդ թվում և [[սպլենէկտոմիա]] բժիշկ [[Մայքլ Դեբեյկի]] կողմից, սակայն ի վերջո մահացավ Վալդենստրեմի մակրոգլոբուլինեմիայից 1980 թվականի հուլիսի 27-ին 60 տարեկան հասակում։ [[Եգիպտոս]]ի նախագահ [[Անվար Սադաթ|Անվար Սադատը]] հայտարարեց ազգային սուգ և կարգադրեց կատարել պետական թաղման արարողություն։ Թաղման թափորում [[Կահիրե]]ում [[Փահլավիների հարստություն|Փահլավի]] ընտանիքի հետ միասին, մասնակցեցին նաև [[Անվար Սադաթ|Անվար Սադատը]], [[Ռիչարդ Նիքսոն]]ը, Կոնստանտինոս II, Հունաստանի թագավորը։ Իրանի վերջին շահնշահը թաղված է [[Կահիրե]]ի մզկիթներից ար-Ռիֆայում, կնոջ եղբոր՝ [[Եգիպտոս]]ի և [[Սուդան]]ի նախավերջին թագավոր [[Ֆարուկ I|Ֆարուկ I-ի]] կողքին։

Ջոն Փերկինսը "Confessions of an Economic Hit Man" գրքում այս տեսարանը նկարագրում է այսպես․ «Շահը փախավ Եգիպտոս 1979 թվականի հունվարին, իսկ հետո քաղցկեղի ախտորոշմամբ մեկնեց նյույորքյան հիվանդանոց»։ Այաթոլլահ Խոմեյնու հետևորդները պահանջեցին նրա վերադարձը։ 1979 թվականի նոյեմբերին զինված իսլամիստների խումբը վերցրեց ԱՄՆ-ի դեսպանատունը և 444 օր 52 ամերիկացու պատանդ պահեց։ Նախագահ [[Ջիմի Քարթեր]]ը փորձեց պատանդների ազատ արձակման մասին։ Իսկ երբ բանակցությունները ավարտվեցին անհաջողությամբ, նա հավանություն տվեց ռազմական գործողության, որն սկսվեց 1980 թվականին։

Ամերիկացիների կողմից գործադրված քաղաքական մԵծ ճնշումը քաղցկեղով հիվանդ շահին լքել ԱՄՆ։ Իրանից իր փախուստի հենց սկզբում նրա համար դժվար էր գտնել ապաստան, բոլոր նախկին ընկերները երես թեքեցին նրանից։ Միայն գեներալ [[Օմար Թորիխոս]]ը առաջարկեց քաղաքական ապաստան տրամադրել [[Պանամա]]յում, չնայած որ դեմ էր շահի քաղաքականությանը։ Շահը եկավ և ապաստան գտավ...

Մոլաները պահանջեցին շահին փոխանակել ամերիկյան դեսպանատանը պահվող պատանդների հետ։ Նրանց, ովքեր Վաշինգտոնում հանդես եկան այս պայմանավորվածության դեմ, մեղադրեցին Թորիխոսին կաշառակերության և շահի հետ դաշինքի մեջ, որ նա վտանգի է ենթարկում Ամերիկայի քաղաքացիների կյանքին։ Նրան նաև պահանջեցին, որ շահին հանձնեն Խոմեյնուն։ Զարմանալի է, որ մի քանի տարի առաջ նրանցից շատերը շահի մոլի կողմնակիցներից էին։ Վերջապես հպարտ արքայից արքան վերադարձավ Եգիպտոս, որտեղ և մահացավ քաղցկեղից<ref>Confessions of an Economic Hit Man (англ.) // Wikipedia. — 2018-10-17.</ref>։

Հետաքրքիր է, որ գտնվելով վտարանդիության մեջ Մոհամմադ Ռեզան հույս ուներ ապաստան գտնել [[Միացյալ Թագավորություն|Անգլիայում]]։ Մեծ Բրիտանիայի թագուհին գտնում էր, որ Բրիտանիան չպետք է նրան մերժի այս հարցում հաշվի առնելով [[Մերձավոր Արևելք]]ում նրա ցույց տված աջակցությունը բրիտանական շահերի պաշտպանման գործում։ Վարչապետ [[Մարգարետ Թետչեր]]ը կարեկցանքով էր արտահայտվում շահի մասին՝ ով իր կարծիքով եղել է «Բրիտանիայի համար վստահելի ու օգտակար ընկեր»։ Սակայն [[Ֆորինս Օֆիս]]ի կողմից որոշվեց, որ նրան Անգլիայում ապաստան տալը կլիներ քաղաքականապես սխալ, քանի որ այս քայլը կարող էր բացասական ազդեցություն ունենալ բրիատանական ու նոր իսլամական պետության հարաբերությունների վրա։ Իրանում նոր անգլիական դեսպան Դենիս Ռայթի վրա դրված էր հատուկ առաքելություն՝ թաքուն հանդիպել շահին [[Բահամյան Կղզիներ|Բահամյան կղզիներում]] և համոզել նրան ընդունել բրիտանական կառավարության որոշումը (Թետչերի կառավարությունը չէր ուզում հայտնվեր մի իրադրության մեջ, որտեղ շահին պետք էր մերժել մուտք գործել սահման), ինչը Դենիս Ռայթին հաջողվեց։ Ոչինչ չէր կարող վերացնել շահի հիասթափությունը<ref>[http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1490427/Sir-Denis-Wright.html][https://www.independent.co.uk/news/obituaries/sir-denis-wright-493602.html]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>[http://www.guardian.co.uk/news/2005/may/23/guardianobituaries.politics Денис Райт: человек, которого Тэтчер послала сказать шаху держаться подальше]</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2009/12/091230_iran_secret_files.shtml BBC Russian — В мире — Лондон побоялся принять свергнутого шаха Ирана<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>։

== Ընտանիք ==
Ամուսնացած է եղել երեք անգամ։ Նրա առաջին կինը եղել է [[Եգիպտոս]]ի թագավոր [[Ահմադ Ֆուադ I|Ֆուադ I]] դստեր՝ [[Ֆավզիա Ֆուադ]]ի հետ։ Մուհամմադ Ռեզայի երկրորդ կինը՝ [[Սորայա Էսփանդիյարի-Բախտիյարի]] (կիսով չափ գերմանուհի) իր ժամանակի հայտնի կանանցից մեկն է եղել։ Առաջին երկու կանանցից շահը ամուսնալուծվեց, քանի որ նրանցից չուներ արու զավակներ։ Շահն ու առաջին կինը՝ Ֆավզին ունեին դուստր Շահնազ Փահլևին։

Շահի երրորդ կինը՝ [[Ֆարահ Փահլավի]]ն, ադրբեջանուհի էր [[Թավրիզ]]ից, ով շահին պարգևեց երկու որդի և երկու դուստր, 1967 թվականին թագադրվեց որպես [[Իրան]]ի շահբանի (կայսրուհի)։ Նրա ավագ որդին [[Ռեզա Փահլավին]], ում անվանակոչել էին ի պատիվ [[Կյուրոս Բ Մեծ|Կյուրոս Մեծի]] պատվին, հոր մահից հետո հանդիսանում էր Փահլավիների տան գլխավոր և իրանական թագի ժառանգորդ։ Փոքր որդին Ալի Ռեզա Փահլավին ինքնասպան եղավ 2011 թվականի հունվարի 4-ին [[Բոստոն]]ի իր տանը։

== Պարգևներ ==
* {{Դրոշավորում |Իրան|1964}} — Մեծ ժապավեն Պարսկական թագի շքանշան (1926)
* {{Դրոշավորում |Իրան|1964}} — ՄԵծ ժապավեն Փահլավիների շքանշան(1932)
* {{Դրոշավորում |Իրան|1964}} — Զուլֆիքար 1-ին աստիճանի շքանշան
* {{Դրոշավորում |Իրան|1910}} — «Երրորդ էսֆահանդի» հուշամեդալ
* {{Դրոշավորում |Եգիպտոս|1922}} — [[Մուհամմադ Ալի փաշա]]յի մեդալ(1939)
* {{Դրոշավորում |Մեծ Բրիտանիա}} — Մեծ խաչի ասպետ (GCB) (1942)
* {{Դրոշավորում |Չեխոսլովակիա}} — ՄԵծ խաչ Սպիտակ առյուծի շքանշան (1943)
* {{Դրոշավորում |Ֆրանսիա}} — Զինվորական խաչ արմավենու ճյուղով (1945)
* {{Դրոշավորում |Չինաստան}} — Խոշոր ժապավեն հատուկ աստիճանի Բարյացակամ ամպերի (1946)
* {{Դրոշավորում|ԱՄՆ|1912}} — Գլխավոր հրամանատարի «Պատվո նշան» (1947)
* {{Դրոշավորում|Վատիկան}} — Ասպետ Ոսկե խթանի շքանշան (1948)
* {{Դրոշավորում|Անգլիա}} — Թագավորական Վիկտորյա թագուհու կախազարդ (RVC) (1948)
* {{Դրոշավորում|Իրան|1964}} — Զուլֆիքարի շքանշան (1949)
* {{Դրոշավորում|Հորդանան}} — Հուսեյին Իբն Ալի կախազարդ (1949)
* {{Դրոշավորում|Հորդանան}} — Մեծ ժապավեն Հորդանանի վերածննդի շքանշան (1949)
* {{Դրոշավորում|Սաուդյան Արաբիա|1938}} — Աբդել Ազիզ թագավորի առաջին աստիճանի շքանշան (1955)
* {{Դրոշավորում|Գերմանիա}} — ՄԵծ խաչ «Գերմանիայի Ֆեդերատիվ հանրապետությանը մատուցած ծառայությունների համար» հատուկ աստիճանի շքանշան (1955)
* {{Դրոշավորում|Լիբանան}} — ՄԵծ ժապավեն Ձեռքբերումների շքանշան (1956)
* {{Դրոշավորում|Իսպանիա|1945}} —Մեծ կախազարդ (1957)
* {{Դրոշավորում|Իտալիա}} — Մեծ Խաչ՝ ձևավորված շքանշանի մեծ ժապավենով «Իտալական պետությանը մատուցած ծառայությունների համար» (1957)
* {{Դրոշավորում|Լիբանան|1951}} — Իդրիս [[Орден Идриса I|I]]-ի կախազարդ (1958)
* {{Դրոշավորում|Ճապոնիա}} — Քրիզանթեմի շքանշան կախազարդ (1958)
* {{Դրոշավորում|Ավստրիա}} — Պատվո նշանի մեծ աստղ (1958)
* {{Դրոշավորում|Դանիա}} — Փղի շքանշանի Ասպետ (1959)
* {{Դրոշավորում|Նիդերլանդներ}} — Նիդերլանդական առյուծի մեծ խաչ (1959)
* {{Դրոշավորում|Պաղեստին }} —Պաղեստինի շքանշան առաջին աստիճան (1959)
* {{Դրոշավորում|Նեպալ}} —Օյսվի Ռայանի շքանշան (1960)
* {{Դրոշավորում|Հունաստան|1828}} — Փրկչի շքանշանի մեծ խաչ (1960)
* {{Դրոշավորում|Բելգիա}} — Լեոպոլդ 1-ի ՄԵծ խաչ (1960)
* {{Դրոշավորում|Նորվեգիա}} — Սուրբ Օլաֆի շքանշան (1961)
* {{Դրոշավորում|Եթովպիա|1897}} — Սողոմոնի շքանշանի մեծ շղթա (1964)
* {{Դրոշավորում|Աֆղանստան|1930}} — Արևի շքանշանի մեծ ժապավեն (1965)
* {{Դրոշավորում|ՄԱՀ}} — Նիլա շքանշանի Մեծ Կախազարդ (1965)
* {{Դրոշավորում|Արգենտինա}} —Սան-Մարտի ազատագրության շքանշան (1965)
* {{Դրոշավորում|Թունիս }} — Անկախության շքանշանի Մեծ կախազարդ (1965)
* {{Դրոշավորում|Բրազիլիա}} —Հարավային Խաչի Մեծ շղթա (1965)
* {{Դրոշավորում|Մարոկո}} —Մուհամեդի հատուկ աստիճանի շքանշան (1966)
* {{Դրոշավորում|Բահրեյն}} —Ալ-Խալիֆայի շքանշան (1966)
* {{Դրոշավորում|Կատար}} — Անկախության շքանշան (1966)
* {{Դրոշավորում|Սաուդյան Արաբիա|1938}} —Մեծ Բադրայի շքանշան (1966)
* {{Դրոշավորում|Սուդան|1956}} — Պատվո նշան (1966)
* {{Դրոշավորում|Հարավսլավիա}} —Մեծ Հարավսլավական Աստղի շքանշան (1966)
* {{Դրոշավորում|Շվեդիա}} — Սերաֆիմովների շքանշան (1967) (Knight-1960)
* {{Դրոշավորում|Պորտուգալիա}} —Ինֆանտ դոն Էնրիկեի շքանշան (27.07.1967)
* {{Դրոշավորում|Մալազիա}} —Մալազիական թագի շքանշան (DMN) (1968)
* {{Դրոշավորում|Թաիլանդ}} — Չակրի շքանշանի Ասպետ (1968)
* {{Դրոշավորում|Ֆինլանդիա}} — Ֆինլանդիայի առյուծ շքանշանի Մեծ խաչ (1970)
* {{Դրոշավորում|Օման }} —Օմանի առաջին կարգի զինվորական շքանշան (1973)
* {{Դրոշավորում|Իսպանիա|1945}} — Կարլոս 3-ի Մեծ խաչի շքանշան (1975)
* {{Դրոշավորում|Մեքսիկա}} — Ացտեկների արծվի շքանշան կախազարդ (1975)<ref>[http://www.royalark.net/Persia/pahlavi3.htm RoyalArkc.net], The Royal Ark</ref>

== Շահը թղթադրամներում ==
Մոհամմադ Ռեզա Փահլևին պատկերված էր Իրանի տարբեր ժամանակներում թողարկված բոլոր թղթադրամների վրա՝ սկսած 1944 թվականից։ Դրամների վրա նրա նկարները արտահայտում էին տարիքը և փոփոխվում էին՝ սկզբում մեծանում, հետո ծերանում նրա հետ միասին։

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
{{Արտաքին հղումներ}}

{{DEFAULTSORT:Փահլավի, Մոհամմադ_Ռեզա}}
[[Կատեգորիա:Իրանի շահեր]]
[[Կատեգորիա:Քաղցկեղից մահացածներ]]
[[Կատեգորիա:«Իտալիայի Հանրապետությանը մատուցած ծառայությունների համար» շքանշանի մեծ խաչի ասպետներ]]
[[Կատեգորիա:Իրանցի հակակոմունիստներ]]
[[Կատեգորիա:Իրանի քաղաքական գործիչներ]]
[[Կատեգորիա:Վիկտորիանական թագավորական շղթայի ասպետներ]]
[[Կատեգորիա:Բաղնիքի շքանշանի Մեծ Խաչի ասպետներ]]