Դիտել Մարտ (նկար, Լևիտան) էջի աղբյուրը

{{Այլ կիրառումներ|Մարտ (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ նկար
| անվանում = Մարտ
| բնագիր անուն = {{lang-ru|Март}}
| պատկեր = Mart levitan.jpg
| նկարիչ = Իսահակ Լևիտան
| տարի = 1895
| բարձրություն = 60
| լայնություն = 75
| նյութ = յուղաներկ, կտավ
| թանգարան = Տրետյակովյան պատկերասրահ
}}
'''Մարտ''' ({{lang-ru|Март}}), ռուս նկարիչ [[Իսահակ Լևիտան]]ի ({{lang-ru|Исаак Левитан}}, 1860-1900) բնանկարը՝ ստեղծված [[1895 թվական]]ին<ref>{{Ռուսերեն գիրք |автор=Григорий Стернин |заглавие=От Репина до Врубеля |год=2009 |издательство=Галарт |страницы=72 |страниц=280 |тираж=1500}}</ref>։ Պահվում է [[Տրետյակովյան պատկերասրահ]]ում ({{comment|ինվ.|ինվենտար համար}} 1489)։ Նկարի չափերը՝ 60 × 75 սմ<ref name="gtg_4_1">{{Ռուսերեն գիրք |заглавие=Государственная Третьяковская галерея — каталог собрания |ответственный=Я. В. Брук, Л. И. Иовлева |год=2001 |место=Москва |издательство=Красная площадь |том=4: Живопись второй половины XIX века, книга 1, А—М |страницы=362 |страниц=528 |isbn=5-900743-56-X}}</ref><ref name="gtg_march">{{Cite web |title=Левитан Исаак Ильич — Март |url=http://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/image/_id/293 |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BCh5BY6v?url=http://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/image/_id/293 |archivedate=2012 թ․ հոկտեմբերի 6 |accessdate=31.03.2015 |publisher=Государственная Третьяковская галерея, www.tretyakovgallery.ru |format=HTML}}</ref>։

Նկարն ստեղծվել է 1895 թվականի մարտին, երբ Լևիտանն ապրում էր Տվերի նահանգում՝ Գորկա կալվածքում։ Կտավը հանրությանն է ներկայացվել [[1896 թվական]]ի ցուցահանդեսում, և նույն թվականին այն գնել է [[Պավել Տրետյակով]]ը<ref name="gtg_4_1" />։

«Մարտ» նկարը համարվում է բնանկարի ամենահայտնի ու ամենավառ օրինակը Լևիտանի ստեղծագործական ժառանգության մեջ<ref name="iovleva_pdf" />։ Այն նաև նկարչի արվեստի վրա [[իմպրեսիոնիզմ]]ի ունեցած ազդեցության օրինակ է<ref name="gtg_levitan" />։

Այս կենսահաստատ բնանկարը, որում պատկերված են ձյուն, գարնանային երկինք ու ծառեր, համարվում է «հայտնագործություն ռուսական բնանկարային գեղանկարչության մեջ»։ Հետագայում այդ մոտիվը մեծ տարածում է գտել 20-րդ դարի ռուս շատ նկարիչների շրջանում, որոնցից են [[Իգոր Գրաբար]]ը, [[Կոնստանտին Յուոն]]ը և այլք<ref name="fd_book" /><ref name="isaak_fd" />։

== Պատմություն ==
1894-1895 թվականներին Լևիտանն ապրել է Գորկա դաստակերտում, որ գտնվում էր Տվերի նահանգի Վիշնեվոլոցկի գավառում՝ Օստրովնո գյուղից մեկուկես կիլոմետր հեռավորության վրա (ներկայում՝ [[Ռուսաստան]]ի [[Տվերի մարզ]] [[Ուդոմելսկի շրջան]]ում)։ Դաստակերտը պատկանում էր գաղտնի խորհրդական Իվան Նիկոլաևիչ Տուրչանինովին, և այնտեղ հաճախ էր լինում Աննա Տուրչանինովան իր դուստրերի՝ Վարվարայի, Սոֆյայի ու Աննայի հետ<ref name="ionina">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.nearyou.ru/100kartin/100karrt_74.html |автор={{comment|Н. А. Ионина|Ионина, Надежда Алексеевна}}. |заглавие=100 великих картин |год=2006 |место=Москва |издательство=Вече |страниц=510 |isbn=9785953311250}}</ref><ref name="usadba">{{Cite web |title=Исторические усадьбы России — Усадьбы Тверской области  — Усадьба Горка |url=http://hist-usadba.narod.ru/links5-31.html |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BA9psGOI?url=http://hist-usadba.narod.ru/links5-31.html |archivedate=2012 թ․ հոկտեմբերի 4 |accessdate=30.03.2015 |publisher=hist-usadba.narod.ru |format=HTML}}</ref><ref name="tvercult">{{Cite web |title=Антон Павлович Чехов  — Имение Горка |url=http://litmap.tvercult.ru/chehov/gorka.html |url-status=dead |archiveurl=https://www.webcitation.org/6AzRfbcwx?url=http://litmap.tvercult.ru/chehov/gorka.html |archivedate=2012 թ․ սեպտեմբերի 27 |accessdate=30.03.2015 |publisher=Литературная карта Тверского края, litmap.tvercult.ru |format=HTML}}</ref>։ Կալվածքի գլխավոր շինությունը երկհարկանի տուն էր, որն ուներ կիսավերնահարկ և ներկված էր դեղնավուն գույնով։ Հենց այդ շինությունն է պատկերված «Մարտ» կտավում, ինչպես նաև Լևիտանի՝ ավելի վաղ ստեղծված «Աշուն։ Դաստակերտ» ({{lang-ru|«Осень. Усадьба»}}, 1894) նկարում<ref name="tvercult" />, որը ներկայում Օմսկի Մ. Վրուբելի անվան կերպարվեստի մարզային թանգարանի հավաքածուի մի մասն է<ref name="art-catalog2">{{Cite web |title=Левитан Исаак Ильич — Осень. Усадьба, 1894 |url=http://www.art-catalog.ru/picture.php?id_picture=63 |accessdate=31.03.2015 |publisher=www.art-catalog.ru |format=HTML}}</ref><ref name="album15">{{Ռուսերեն գիրք |автор=С. Королёва. |заглавие=Исаак Ильич Левитан (Великие художники, том 15) |год=2009 |место=Москва |издательство=Директмедиа Паблишинг и Комсомольская правда |страницы=29, 48 |страниц=48 |isbn=978-5-87107-188-5}}</ref>։

[[Պատկեր:Левитан Осень. Усадьба.jpg|thumb|left|230px|''Աշուն։ Դաստակերտ'', Իսահակ Լևիտան (1894)]]

Լևիտանն Աննա Նիկոլաևնա Տուրչանինովայի հետ ծանոթացել է [[1894 թվական]]ի ամռանն Օստրովնոյում, որտեղ ինքը նկարչուհի Սոֆյա Կուվշիննիկովայի հետ հյուրընկալվել էր Ուշակովների կալվածքում։ Լևիտանի ու Տուրչինինովայի միջև սկիզբ է առնում սիրավեպ, ինչի պատճառով նկարիչը գժտվում է Սոֆյա Կուվշիննիկովայի հետ։ Վերջինիս հետ հարաբերությունները խզելով՝ Լևիտանը տեղափոխվում է Գորկա կալվածք և ապրում այնտեղ 1894 թվականի օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին, ապա վերադառնում հաջորդ տարվա վաղ գարնանը<ref name="chizhmak_pdf">{{Cite web |author={{comment|Маргарита Чижмак|Чижмак, Маргарита Сергеевна}} |title=Хроника жизни и творчества Исаака Левитана |url=http://www.tg-m.ru/img/mag/2010/058-071.pdf |accessdate=30.03.2015 |publisher=журнал «Третьяковская галерея», 2010, №{{nbsp|1}}3, с.58—71 |format=PDF}}</ref><ref name="vedtver">{{Cite web |author=Илья Сергеев |date=24 августа 2012 |title=Гений русского пейзажа — Исаак Левитан и тверские страницы его биографии |url=http://www.vedtver.ru/news/8623 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304074252/http://www.vedtver.ru/news/8623 |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=30.03.2015 |publisher=«Тверские ведомости» — www.vedtver.ru |format=HTML}}</ref>։ Հատուկ նրա համար կալվածքի տարածքում կառուցվում է երկհարկանի տուն-արվեստանոց, որ տեղակայված էր լճի ափին<ref name="tvercult" />։

Այդ ժամանակ՝ 1895 թվականի մարտին, ստեղծվում է «Մարտ» կտավը։ Այն ամբողջովին նկարվել է բնօրինակից, առանց նախնական էտյուդների, մի քանի կատարահերթով։ Նկարի ստեղծման ականատեսն է եղել Տուրչանինովների կրտսեր դուստրը՝ Աննան (ում ընտանիքում անվանում էին Լյուլյու), ով նկարչին օգնում էր տանել ներկերի արկղը, լսում էր նրա պատմությունները բնության գեղեցկության մասին և հիանում նրանով, թե ինչպես է ստեղծվում ապագա գլուխգործոցը<ref name="prorokova">{{Ռուսերեն գիրք |автор={{comment|С. А. Пророкова|Пророкова, Софья Александровна}}. |заглавие=Левитан |год=1960 |место=Москва |издательство=Молодая гвардия |страниц=240 |серия=Жизнь замечательных людей}}</ref>։

[[Պատկեր:Левитан Весна. Последний снег.jpg|thumb|right|230px|''Գարուն։ Վերջին ձյունը'', Իսահակ Լևիտան (էտյուդ, 1895)]]
Այդ նույն ժամանակաշրջանում Լևիտանը նկարել է ևս մեկ կտավ՝ «Գարուն։ Վերջին ձյունը» ({{lang-ru|«Весна. Последний снег»}}), որը հետագայում գտնվել է մոսկվացի մեկենաս Վլադիմիր Շմարովինի հավաքածուում։ Ներկայում նրա գտնվելու վայրն անհայտ է, սակայն պահպանվել է համանուն էտյուդը (25.5 × 33.3 սմ, յուղաներկ, կտավ, Ռուսական պետական թանգարան, {{comment|ինվ.՝|ինվենտար համար}} Ж-4261)<ref name="grm_katalog">{{Ռուսերեն գիրք |ref=Каталог ГРМ |заглавие=Государственный Русский музей — Живопись, XVIII — начало XX века (каталог) |год=1980 |место=Ленинград |издательство=Аврора и Искусство |страниц=448}}</ref>:

«Մարտ» նկարը հանրությանն է ներկայացվել [[Գեղարվեստական շրջիկ ցուցահանդեսների ընկերություն|Գեղարվեստական շրջիկ ցուցահանդեսների ընկերության]] 24-րդ ցուցահանդեսում, որ կազմակերպվել է 1896-1897 թվականներին [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ում և [[Մոսկվա]]յում, ինչպես նաև 1896 թվականին Նիժնի Նովգորոդում տեղի ունեցած Համառուսաստանյան արդյունաբերական ու նկարչական ցուցահանդեսում։ 1896 թվականին նկարը Լևիտանից գնել է [[Պավել Տրետյակով]]ը<ref name="gtg_4_1" />։

Գորկա դաստակերտն ավերվել է 20-րդ դարի սկզբի հեղափոխության տարիներին։ 1904 թվականին այրվել է տուն-արվեստանոցը, որտեղ 1890-ական թվականների կեսերին աշխատում էր Լևիտանը։ 1914 թվականին կալվածքը գնել է երկրորդ գիլդիայի առևտրական Ագեյ Ագեյիչ Մարկովը։ Հեղափոխությունից մի քանի տարի անց՝ 1923 թվականի հունիսի, դաստակերտը շենքը ոչնչացվել է հրդեհի հետևանքով (հավանաբար եղել է միտումնավոր հրկիզում)<ref name="tvercult" />։

== Սյուժե և նկարագրություն ==
Լևիտանը կտավը նկարել է Գորկա դաստակերտի հետնաբակում, որի գլխավոր շինության պատը երևում է նկարի աջ կողմում<ref name="tvercult" />։ Մարտյան արևոտ օր է, ձյունն արդեն սկսել է հալվել, երևում են ծառեր ու գյուղական ճանապարհը, որ ձգվում է մինչև սանդղամուտքը, որի մոտ կանգնած է սահնակին լծված ձին<ref name="petrov1992" />։ Դիանկան (այդպես էին կոչում Գորկա կալվածքում եղած ձիուն) կանգնած է բնանկարի կենտրոնում և վերջինիս անբաժանելի մասն է<ref name="ionina" /><ref name="prorokova" />։

[[Պատկեր:Hall N36 Tretyakov gallery - Levitan 01 by shakko.jpg|thumb|left|230px|«Մարտ» կտավը Տրետյակովյան պատկերասրահի Լևիտանյան սրահում]]
Նկարում պատկերված է անցնող ձմռան ու սկսվող գարնան, արևի ջերմության ու սառը ձյան պայքարը։ Դա ընդգծվում է նրանով, որ հետին պլանի սոճիների սև երանգը հակադրվում է նրանց դիմաց գտնվող կաղամախիների վառ, արևի շողերով լուսավորված ճյուղերին, որ կարծես թե ձգվում են դեպի գարնանային արևը<ref name="isaak_nd10">{{Cite web |author={{comment|Н. Г. Дружинкина|Дружинкина, Наталья Гавриловна}} |title=Монография о художнике Исааке Левитане (часть 10) |url=http://isaak-levitan.ru/druzhinkina10.php |accessdate=31.03.2015 |publisher=isaak-levitan.ru |format=HTML}}</ref>։ Մասնավորապես դեպի վեր այս ձգտումը լրացվում է ծառերից մեկի վրա տեղադրված սարյակի բնի՝ չափազանց բարձր դիրքով, ինչն ստեղծում է այնպիսի տպավորություն, թե այն ամրացված է շատ բարակ ճյուղի<ref name="petrov1992">{{Ռուսերեն գիրք |автор={{comment|В. А. Петров|Петров, Владимир Александрович}}. |заглавие=Исаак Ильич Левитан |год=1992 |место=Санкт-Петербург |издательство=Художник России |страницы=92—94 |страниц=200 |серия=Русские живописцы XIX века}}</ref>։

Ձյան երանգները, ծառերի կապույտ ստվերներն ու երկնագույն երկինքն ստեղծում են գեղատեսիլ պատկեր՝ մի մոտիվ, որ հետագայում բազմիցս կրկնվել է ռուս այլ նկարիչների բնանկարներում<ref name="isaak">{{Cite web |title=Исаак Ильич Левитан — Лучшие картины, пейзажи — Март, 1895 |url=http://isaak-levitan.ru/master/9.php |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BCh8lJov?url=http://isaak-levitan.ru/master/9.php |archivedate=2012 թ․ հոկտեմբերի 6 |accessdate=31.03.2015 |publisher=isaak-levitan.ru |format=HTML}}</ref>։ Ըստ [[Ալեքսեյ Ֆյոդորով-Դավիդով]]ի՝ «Լևիտանից հետ նմանատիպ մոտիվը սիրելի թեմա է դարձել ռուսական բնանկարչության մեջ, որ մեծ տեղ է գրավել [[Իգոր Գրաբար]]ի, [[Կոնստանտին Յուոն]]ի և այլոց արվեստում»<ref name="fd_book" /><ref name="isaak_fd" />։

Սյուժեով մոտ լինելով [[Ալեքսեյ Սավրասով]]ի «[[Սերմնագռավները վերադարձան]]» հայտնի կտավին (1871, [[Տրետյակովյան պատկերասրահ]])՝ «Մարտ» նկարը նրանից տարբերվում է իր նկարչական արվեստով<ref name="pilipenko">{{Ռուսերեն գիրք |автор={{comment|В. Н. Пилипенко|Пилипенко, Валерий Николаевич}}. |заглавие=Пейзажная живопись |год=1994 |место=Санкт-Петербург |издательство=Художник России |страницы=74 |страниц=208 |серия=Русские живописцы XIX века |isbn=5-7370-0315-9}}</ref>։ «Մարտ» նկարը այսպես կոչված «լևիտանյան բնանկարի» վառ օրինակ է, որում նույնիսկ նկարած լինելով «բնության հրճվալից վիճակը»՝ նկարչին հաջողվել է նկարում պահպանել ապրումների ու թախծի քնարական երանգը<ref name="iovleva_pdf">{{Cite web |author=Лидия Иовлева |title=О левитановском пейзаже и юбилейной левитановской выставке |url=http://www.tg-m.ru/img/mag/2010/004-013.pdf |accessdate=30.03.2015 |publisher=журнал «Третьяковская галерея», 2010, №{{nbsp|1}}3, с.4—13 |format=PDF}}</ref>։

Ընդունված է համարել, որ 1895 թվականին ստեղծված «Մարտ» և «[[Ոսկե աշուն (նկար)|Ոսկե աշուն]]» կտավներում ամենից վառ է արտահայտված [[իմպրեսիոնիզմ]]ի ազդեցությունը նկարչի արվեստի վրա<ref name="gtg_levitan">{{Cite web |title=Левитан Исаак Ильич |url=http://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/author/_id/104 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708210518/http://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/author/_id/104 |archive-date=2016 թ․ հուլիսի 8 |accessdate=30.03.2015 |publisher=Государственная Третьяковская галерея, www.tretyakovgallery.ru |format=HTML}}</ref>։ Մարտ կտավում առկա է իմպրեսիոնիզմին հատուկ «նյարդայնությունն ու քսելու պաստոզությունը», սական միաժամանակ բացակայում է «իմպրեսիոնիստական պատահականությունը»։ Նկարի շերտի հաստությունն անհամաչափ է. ձյան պատկերման համար օգտագործվել է ներկը շերտերով քսելու տեխնիկա, երկինքը նկարված է ավելի հարթ շերտով, իսկ այլ հատվածներում նշմարվում է կտավը<ref name="isaak_nd10" />։

Որպես «Մարտ» նկարին իր թեմատիկայով նախորդող կտակ նախորդ հիշատակվում է ռուս իմպրեսիոնիստ նկարիչ [[Կոնստանտին Կորովին]]ի «Ձմռանը» (1894, Տրետյակովյան պատկերասրահ) նկարը, որում նույնպես պատկերված է սահնակին լծված ձի, որ կանգնած է գյուղական տան մոտ։ Սակայն ի հակադրություն Լևիտանի նկարի արևոտ-գարնանային երանգների՝ Կորովինի կտավում պատկերված է ձմեռային մռայլ օր<ref name="kkorovin_biograf3">{{Cite web |author={{comment|Михаил Киселёв|Киселёв, Михаил Фёдорович}} |title=Биография К. Коровина (часть 3) |url=http://kkorovin.ru/biograf3.php |accessdate=30.03.2015 |publisher=Сайт, посвящённый Константину Коровину — kkorovin.ru |format=HTML}}</ref>։
{{Բազմապատիկ պատկերներ
 | գոտի           = center
 | ուղղություն = horizontal
 | վերնագիր       = «Մարտ» նկարի հատվածներ
 | վերնագրի գոտի = 
 | վերնագրի ֆոն  = 
 | նկարագրություն =  
 | նկարագրության գոտի   = center
 | նկարագրության ֆոն    = 
 | լայնություն         = 
 | պատկեր1         = Mart levitan (cropped1 horse).jpg
 | լայնություն1 = 200
 | նկարագրություն1       = Սահնակին լծված ձին
 | պատկեր2        = Mart levitan (cropped3 nestling box).jpg
 | լայնություն2 = 202
 | նկարագրություն2      = Կաղամախու ճյուղեր և սարյակի բույն
 | պատկեր3         = Mart levitan (cropped2 snow).jpg
 | լայնություն3 = 200
 | նկարագրություն3       = Ձյուն սանդղամուտքի տանիքին
}}

== Արձագանքներ ==
Արվեստագետ Ալեքսեյ Ֆյոդորով-Դավիդովը Իսահակ Լևիտանի արվեստին նվիրված իր հոդվածում գրում է, թե նկարիչը «հազվադեպ է նկարել ձմեռը և ձյունն ընդհանրապես՝ ավելի հաճախ նկարելով նրա մնացորդները գարնանային բնանկարներում», սակայն 1895 թվականին նա հանձն առավ նկարել այդպիսի սյուժեով կտավ<ref name="fd_book">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=J5kjAAAAMAAJ |автор=А. А. Фёдоров-Давыдов. |заглавие=Русское и советское искусство: статьи и очерки |год=1975 |место=Москва |издательство=Искусство |страницы=536 |страниц=739}}</ref><ref name="isaak_fd">{{Cite web |author=А. А. Фёдоров-Давыдов. |title=Статья о творчестве Исаака Левитана |url=http://isaak-levitan.ru/fedorov7.php |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BCh9hhtA?url=http://isaak-levitan.ru/fedorov7.php |archivedate=2012 թ․ հոկտեմբերի 6 |accessdate=31.03.2015 |publisher=isaak-levitan.ru |format=HTML}}</ref>։
{{քաղվածքի սկիզբ}}
Խոսքը վերաբերում է «Մարտ» նկարին, որում ամեն ինչ դեռ շնչում է գարնան նախազգացումով, և որը դեռ ձմեռային արևոտ օրվա պատկեր է։ Անդրադառնալով իր համար դեռ նոր այդ մոտիվին՝ Լևիտանն ստեղծել է մի բնանկար, որ դարձել է բացահայտում ռուսական բնանկարչության մեջ։ Այդպես գունեղ ու գեղատեսիլ, կապույտ ստվերներով նրանից առաջ ոչ ոք չի նկարել ձյունը, որ լուսավորված է արևով, ոչ ոք այդպես չի պատկերել գարնանային երկինքն ու ծառերը։
{{բք|ru|Речь идет о картине «Март», в которой всё только дышит предчувствием весны и которая является изображением ещё зимнего солнечного дня. Обратившись к этому новому для себя мотиву, Левитан создал пейзаж, ставший открытием в русской пейзажной живописи. Так цветно и живописно, с голубыми тенями, никто до него не писал снег, освещённый солнцем; никто так не изображал весеннее небо и деревья.}}
{{քաղվածքի վերջ}}

[[Պատկեր:1960 CPA 2465.jpg|thumb|right|230px|«Մարտ» կտավը ԽՍՀՄ նամականիշի վրա, 1960 թվական]]
Նկարիչ Բորիս Իոգանսոնը գրում է, թե ամեն անգամ «Մարտ» նկարը տեսնելիս ինքը «կախարդվածի» նման կանգնում է այդ հրաշքի առջև, և երբ իրեն հաջողվում է «մարտին լինել բնության գրկում կամ նստել քաղաքի ծառուղում մարտյան արևոտ առավոտյան, ապա մտքում ծագում է կատակային մի պարադոքս. «Ինչքան զարմանալիորեն է բնությունը նմանակում Լևիտանի «Մարտ» նկարին»»<ref name="ioganson">{{Ռուսերեն գիրք |автор=Б. В. Иогансон. |заглавие=Исаак Ильич Левитан |ответственный={{nobr|И. А. Куратова}} |год=1970 |место=Москва |издательство=Искусство |страницы=5 |страниц=60}}</ref>։

Իր հուշերում [[Վասիլի Բակշեև]]ը գրում է, թե Լևիտանն իր հիշողության մեջ մնացել է «որպես նկարիչ, որ կապված է բնանկարչության ռուսական ազգային դպրոցի հետ», ընդ որում՝ «խորապես սիրող հայրենի բնությունը, անխոնջ կերպով ուսումնասիրելով այն ու մեծ վարպետությամբ պատկերելով այդ բնությունն իր աշխատանքներում»։ Խոսելով «Մարտ» նկարի մասին՝ նա գրում է<ref name="isaak_baksheev">{{Cite web |author=Василий Бакшеев |title=Воспоминания об Исааке Ильиче Левитане |url=http://isaak-levitan.ru/baksheev.php |accessdate=31.03.2015 |publisher=isaak-levitan.ru |format=HTML}}</ref><ref name="levitan_pisma">{{Ռուսերեն գիրք |ссылка=https://books.google.am/books?id=J5kjAAAAMAAJ |заглавие=Исаак Ильич Левитан. Письма, документы, воспоминания |ответственный=А. А. Фёдоров-Давыдов |год=1956 |место=Москва |издательство=Искусство |страницы=146 |страниц=335}}</ref>.
{{քաղվածք|Նրա «Մարտ» ստեղծագործությունը ես համարում եմ մեր դպրոցի լավագույն ստեղծագործություններից մեկը։ Դա նույնպիսի մարգարիտ է, ինչպես [[Ֆեոդոր Վասիլև|Վասիլևի]] «Հալոցքը», ինչպես [[Ալեքսեյ Սավրասով|Սավրասովի]] «Սերմնագռավները վերադարձան» նկարը։ Այս բնանկարում այնքան շատ է գարնանային տաքությունը, այնքան շատ է լույսը, ջերմացնող արևը։ Սա Լևիտանի լավագույն աշխատանքներից մեկն է։}}

== Տես նաև ==
* [[Իսահակ Լևիտանի նկարների ցանկ]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Գրականություն ==
{{refbegin|2}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=М. М. Алленов |автор=Алленов М. М. |заглавие=Русское искусство X — начала XX века. Архитектура, скульптура, живопись, графика |ответственный=М. М. Алленов, О. С. Евангулова, {{comment|Л. И. Лифшиц|Лифшиц, Лев Исаакович}} |год=1989 |часть=Русское искусство XIX — начала XX века |место={{М.}} |издательство=Искусство |страницы=257—473 |страниц=480}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=М. В. Алпатов |ссылка=<!-- http://artpoisk.info/article/isaak_il_ich_levitan/page/6/ --> |автор=Алпатов М. В. |заглавие=Левитан |год=1945 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=32 |серия=Массовая библиотека}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=М. И. Горелов |ссылка=<!-- http://artpoisk.info/article/zhukovskiy_i_levitan/page/1/ --> |автор={{comment|Горелов, Михаил Иванович|Горелов М. И.}} |заглавие={{nobr|С. Ю. Жуковский}}. Жизнь и творчество. 1875—1944 |год=1982 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=272}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=https://www.tretyakovgallery.ru/upload/medialibrary/827/827d946bd3b19cdda6b18ca8a256e111.pdf |ref=Л. И. Захаренкова |автор={{comment|Захаренкова Л. И.|Захаренкова, Любовь Ивановна}} |заглавие=История персональных выставок {{nobr|И. И. Левитана}} и подготовка в Третьяковской галерее выставки, приуроченной к 150-летию со дня рождения художника |год=2010 |место={{М.}} |издание=Третьяковские чтения 2009 |издательство={{nobr|Экспресс 24}} |страницы=219—225 |isbn=978-5-89580-105-5 |ссылка2=http://plyos.org/stat/ples-levitan-2009-06.html}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Т. В. Ильина |автор=Ильина Т. В. |заглавие=История искусств. Отечественное искусство |год=2000 |место={{М.}} |издательство=Высшая школа |страниц=408 |isbn=5-06-003705-3}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.tg-m.ru/img/mag/2010/004-013.pdf |ref=Л. И. Иовлева |автор=[[Լիդիա Իովլևա|Иовлева Л. И.]] |заглавие=О левитановском пейзаже и юбилейной левитановской выставке |год=2010 |издание=Третьяковская галерея |номер=3 |страницы=4—13}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Б. В. Иогансон |автор=Иогансон Б. В. |заглавие=Исаак Ильич Левитан |ответственный={{nobr|И. А. Куратова}} |год=1970 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=60}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Н. А. Ионина |ссылка=<!-- http://www.nearyou.ru/100kartin/100karrt_74.html --> |автор={{comment|Ионина Н. А.|Ионина, Надежда Алексеевна}} |заглавие=100 великих картин |год=2006 |место={{М.}} |издательство=Вече |страниц=510 |isbn=9785953311250}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=<!-- http://artandyou.ru/category/theory/post/osobennosti_tehniki_jivopisi_levitana --> |ref=Г. Карлсен, О. Я. Кочик, М. П. Виктурина |автор=Карлсен Г., {{comment|Кочик О. Я.|Кочик, Ольга Яковлевна}}, Виктурина М. П. |заглавие=Особенности техники живописи Левитана |год=1963 |издание=Художник |номер=3 |страницы=30—34}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Л. И. Кац |автор={{comment|Кац Л. И.|Кац, Лия Исааковна}} |заглавие=Художники в Удомельском крае |год=1983 |место=[[Տվեր|Калинин]] |издательство=Московский рабочий |страниц=144}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=М. Ф. Киселёв |ссылка=<!-- http://kkorovin.ru/biograf3.php --> |автор=Киселёв М. Ф. |заглавие=Константин Коровин |год=2001 |место={{М.}} |издательство=Белый город |страниц=64 |серия=Мастера живописи |isbn=5-7793-0334-7}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Т. М. Коваленская |автор={{comment|Коваленская Т. М.|Коваленская, Татьяна Михайловна}} |заглавие=Русский реализм и проблема идеала |год=1983 |место={{М.}} |издательство=Изобразительное искусство |страниц=304}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://kolokolez.narod.ru/index/0-3 |ref=В. И. Колокольцов |автор={{comment|Колокольцов В. И.|Колокольцов, Виктор Иванович}} |заглавие=Вокруг «Дома с мезонином» |год=2000 |место={{СПб.}} |издание=Известия Русского генеалогического общества |выпуск=11}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=С. Королёва |автор=Королёва С. |заглавие=Исаак Ильич Левитан (Великие художники, том 15) |год=2009 |место={{М.}} |издательство=Директмедиа Паблишинг и Комсомольская правда |страниц=48 |isbn=978-5-87107-188-5}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=В. Ф. Круглов |автор={{comment|Круглов В. Ф.|Круглов, Владимир Фёдорович}} |заглавие=Исаак Левитан |год=2001 |место={{М.}} |издательство=Арт-Родник |страниц=50 |серия=Золотая галерея русской живописи |isbn=5-88896-051-9}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=А. Н. Лужецкая |автор={{comment|Лужецкая А. Н.|Лужецкая, Алла Николаевна}} |заглавие=Техника масляной живописи русских мастеров с XVIII по начало XX века |год=1965 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=192}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=О. А. Лясковская |автор=Лясковская О. А. |заглавие=Пленер в русской живописи XIX века |год=1966 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=192}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Ф. С. Мальцева |автор={{comment|Мальцева Ф. С.|Мальцева, Фаина Сергеевна}} |заглавие=История русского искусства |ответственный={{nobr|[[Իգոր Գրաբար|И. Э. Грабарь]]}}, {{nobr|[[Վիկտոր Լազարև|В. Н. Лазарев]]}}, {{nobr|А. А. Сидоров}}, {{nobr|{{comment|О. А. Швидковский|Швидковский, Олег Александрович}}}} |год=1968 |часть={{nobr|И. И. Левитан}} и пейзажная живопись 1890-х годов |место={{М.}} |издательство=[[Նաուկա (հրատարակչություն)|Наука]] |том=10, {{nobr|кн. 1}} |страницы=108—178}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Ф. С. Мальцева |автор={{comment|Мальцева Ф. С.|Мальцева, Фаина Сергеевна}} |заглавие=Мастера русского пейзажа. Вторая половина XIX века. Часть 4 |год=2002 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=84 |isbn=9785210013484}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=В. С. Манин |автор=Манин В. С. |заглавие=Русская пейзажная живопись. Конец XVIII — XIX век |год=2012 |место={{СПб.}} |издательство=Аврора |страниц=344 |isbn=978-5-7300-0847-2}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Я. Д. Минченков |автор=Минченков Я. Д. |заглавие=Воспоминания о передвижниках |год=2016 |место={{М.}} |издательство=Directmedia |страниц=448 |isbn=978-5-4475-7816-9}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=В. А. Петров |автор={{comment|Петров В. А.|Петров, Владимир Александрович}} |заглавие=Исаак Ильич Левитан |год=1992 |место={{СПб.}} |издательство=Художник России |страниц=200 |серия=Русские живописцы XIX века}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=https://www.tretyakovgallery.ru/upload/medialibrary/a34/a347f83be20f8ce10e2d0d500204009d.pdf |ref=Л. Я. Петрунина |автор={{comment|Петрунина Л. Я.|Петрунина, Любовь Яковлевна}} |заглавие=Выставка {{nobr|И. И. Левитана}} глазами зрителей |год=2012 |место={{М.}} |издание=Третьяковские чтения 2010—2011 |издательство=Инико |страницы=606—618 |isbn=978-5-89580-106-2}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=В. Н. Пилипенко |автор={{comment|Пилипенко В. Н.|Пилипенко, Валерий Николаевич}} |заглавие=Пейзажная живопись |год=1994 |место={{СПб.}} |издательство=Художник России |страниц=208 |серия=Русские живописцы XIX века |isbn=5-7370-0315-9}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Д. Л. Подушков |ссылка=http://my-chekhov.ru/articles/udomle.shtml |автор=Подушков Д. Л. |заглавие=Знаменитые россияне в истории Удомельского края |год=2009 |место=[[Տվեր|Тверь]] |издательство=СФК-офис |страниц=416 |isbn=9785915040082}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://plyos.org/stat/sb-levitan-2014-16.html |ref=Д. Л. Подушков |автор=Подушков Д. Л. |заглавие=Художник Исаак Ильич Левитан в Удомле |год=2014 |ответственный={{comment|И. В. Доступова|Доступова, Инесса Васильевна}} |место=Плёс |издание=Левитановские чтения. Материалы научно-практической конференции (3—4 октября 2011 года) |издательство=Плёсский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник |страницы=116—126 |isbn=9785897292141}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Д. Л. Подушков |ссылка=https://otveri.info/book/koldovskoe-ozero-hudozhnik-i-i-levitan-i-pisatel-a-p-chehov-na-udomelskoj-zemle/ |автор=Подушков Д. Л. |заглавие=«Колдовское озеро». Художник {{nobr|И. И. Левитан}} и писатель {{nobr|А. П. Чехов}} на Удомельской земле |год=2018 |место=Вышний Волочёк |издательство=Ирида-прос |страниц=168 |isbn=978-5-93488-212-0}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=С. А. Пророкова |автор={{comment|Пророкова С. А.|Пророкова, Софья Александровна}} |заглавие=Левитан |год=1960 |место={{М.}} |издательство=Молодая гвардия |страниц=240 |серия=Жизнь замечательных людей}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=С. А. Пророкова |автор={{comment|Пророкова С. А.|Пророкова, Софья Александровна}} |заглавие=Корни. Воспоминания, дневники, письма |год=1989 |место=[[Յարոսլավլ|Ярославль]] |издательство=Верхне-Волжское книжное издательство |страниц=126}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=В. А. Прытков |автор={{comment|Прытков В. А.|Прытков, Владимир Алексеевич}} |заглавие=Исаак Ильич Левитан. К 100-летию со дня рождения |год=1960 |место={{М.}} |издательство=[[Սովետսկի խուդոժնիկ (հրատարակչություն)|Советский художник]] |страниц=70}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Ф. С. Рогинская |автор={{comment|Рогинская Ф. С.|Рогинская, Фрида Соломоновна}} |заглавие=Товарищество передвижных художественных выставок |год=1989 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=430}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Д. В. Сарабьянов |автор=Сарабьянов Д. В. |заглавие=История русского искусства второй половины XIX века |год=1989 |место={{М.}} |издательство=Издательство Московского университета |страниц=381}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Г. Ю. Стернин |автор=Стернин Г. Ю. |заглавие=От Репина до Врубеля |год=2009 |место={{М.}} |издательство=[[Սովետսկի խուդոժնիկ (հրատարակչություն)|Галарт]] |страниц=208 |isbn=978-5-269-01086-6}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=А. М. Турков |автор=Турков А. М. |заглавие=Исаак Ильич Левитан |год=1974 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=160 |серия=Жизнь в искусстве}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=А. А. Фёдоров-Давыдов |автор=[[Ալեքսեյ Ֆյոդորով-Դավիդով|Фёдоров-Давыдов А. А.]] |заглавие=Исаак Ильич Левитан. Жизнь и творчество |год=1966 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=403}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=А. А. Фёдоров-Давыдов |автор=[[Ալեքսեյ Ֆյոդորով-Դավիդով|Фёдоров-Давыдов А. А.]] |заглавие=Русское и советское искусство. Статьи и очерки |год=1975 |часть=И. И. Левитан |ссылка часть=<!-- http://isaak-levitan.ru/fedorov7.php --> |место={{М.}} |издательство=Искусство |страницы=523—539 |страниц=739}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=В. А. Филиппов |автор={{comment|Филиппов В. А.|Филиппов, Вячеслав Аркадьевич}} |заглавие=Импрессионизм в русской живописи |год=2003 |место={{М.}} |издательство=Белый город |страниц=320 |isbn=5-7793-0577-3}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.tg-m.ru/img/mag/2010/058-071.pdf |ref=М. С. Чижмак |автор={{comment|Чижмак М. С.|Чижмак, Маргарита Сергеевна}} |заглавие=Хроника жизни и творчества Исаака Левитана |год=2010 |издание=Третьяковская галерея |номер=3 |страницы=58—71}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ref=В. В. Чуйко |автор=Чуйко В. В. |заглавие=Выставка передвижников (окончание) |год=1896 |издание=Всемирная иллюстрация |том=55 |номер=1413 |страницы=230—231}}
* {{Ռուսերեն հոդված |ссылка=http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/9507.php |ref=Г. С. Чурак |автор={{comment|Чурак Г. С.|Чурак, Галина Сергеевна}} |заглавие=«Художник чудный и гениальный» |год=2010 |издание=Наше наследие |номер=95 |страницы=30—43}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Каталог ГТГ, т. 4, кн. 1 |заглавие=Государственная Третьяковская галерея — каталог собрания |ответственный={{nobr|Я. В. Брук}}, {{nobr|Л. И. Иовлева}} |год=2001 |место={{М.}} |издательство=Красная площадь |том=4: Живопись второй половины XIX века, книга 1, А—М |страниц=528 |isbn=5-900743-56-X}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Каталог ГРМ |заглавие=Государственный Русский музей — Живопись, XVIII — начало XX века (каталог) |год=1980 |место={{Л.}} |издательство=Аврора и Искусство |страниц=448}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Каталог ГРМ, т. 6 |заглавие=Государственный Русский музей — каталог собрания |ответственный={{nobr|Г. Н. Голдовский}}, {{nobr|В. А. Леняшин}} |год=2016 |место={{СПб.}} |издательство=Palace Editions |том=6: Живопись второй половины XIX века (К—М) |страниц=176 |isbn=978-5-93332-565-9}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=И. И. Левитан |ссылка=<!-- https://books.google.com/books?id=J5kjAAAAMAAJ --><!-- http://isaak-levitan.ru/baksheev.php --> |заглавие=Исаак Ильич Левитан. Письма, документы, воспоминания |ответственный=[[Ալեքսեյ Ֆյոդորով-Դավիդով|А. А. Фёдоров-Давыдов]] |год=1956 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=335}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=И. И. Левитан |заглавие=Исаак Ильич Левитан. Документы, материалы, библиография |ответственный=[[Ալեքսեյ Ֆյոդորով-Դավիդով|А. А. Фёдоров-Давыдов]] |год=1966 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=240}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Каталог XXIV выставки ТПХВ, Харьков |заглавие=Каталог XXIV передвижной выставки «Товарищества передвижных художественных выставок» |год=1896 |место=[[Խարկով|Харьков]] |издательство=Типография {{nobr|Ю. А. Счасни}} |страниц=10}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Каталог ООМИИ |ссылка=http://vrubel.ru/downloads/ctlg.pdf |заглавие=Омский областной музей изобразительных искусств имени {{nobr|М. А. Врубеля}}. Русская живопись XVIII — начала XX века |ответственный={{comment|И. Г. Девятьярова|Девятьярова, Ирина Григорьевна}} |год=2012 |место=Омск |издательство=ООМИИ имени {{nobr|М. А. Врубеля}} |страниц=204 |isbn=978-5-8042-0271-3 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210203214943/http://vrubel.ru/downloads/ctlg.pdf |archive-date=2021-02-03}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Товарищество передвижных художественных выставок |заглавие=Товарищество передвижных художественных выставок. Письма, документы. 1869—1899 |ответственный={{nobr|В. В. Андреева}}, {{nobr|{{comment|М. В. Астафьева|Астафьева, Марина Валерьевна}}}}, {{nobr|{{comment|С. Н. Гольдштейн|Гольдштейн, Софья Ноевна}}}}, {{nobr|{{comment|Н. Л. Приймак|Приймак, Наталья Львовна}}}} |год=1987 |место={{М.}} |издательство=Искусство |страниц=668}}
{{refend}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/image/_id/293 «Մարտ» նկարը]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925094946/http://www.tretyakovgallery.ru/ru/collection/_show/image/_id/293 |date=2015-09-25 }} [[Տրետյակովյան պատկերասրահ]]ի տվյալների բազայում
* {{Cite web |title=Левитан Исаак Ильич — Март, 1895 |url=http://www.art-catalog.ru/picture.php?id_picture=79 |accessdate=31.03.2015 |publisher=www.art-catalog.ru |format=HTML}}

{{Իսահակ Լևիտանի նկարներ}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:1895 նկարներ]]
[[Կատեգորիա:Իսահակ Լևիտանի նկարներ]]
[[Կատեգորիա:Տրետյակովյան պատկերասրահի նկարներ]]